Atakować wojskiem, drużyną, a może pułkiem

„Bohemistyka” 2006, nr 1, ISSN 1642–9893
!"#$%& $!'()*+ ,-.% /0$!&"# '*" 1&23 4"%5 $.6&7!$%8 9&6 (*8 * !" '*
/2:,39"; ( "#+< #$!%&' =9 >*2+< ?()!%@A "6(.*&!$%B48 !& 4&*< ? !"@ (B6B4 /C4 )!+8 *)+
,&-.& /.&0&' $D9"%+*+ ,- ,-.! "*',.: * "#+< 1&2($!%& &23 4"% =E67F*) GHIGA<
£ukasz GODECKI
Katowice
Atakowaæ wojskiem, dru¿yn¹, a mo¿e pu³kiem
– dylematy wodzów pras³owiañskich
i wspó³czesnych jêzykoznawców
Zadaj¹c pytanie, co dzisiaj oznaczaj¹ wyrazy wojsko, dru¿yna
i pu³k, z odpowiedzi¹ nie mamy najmniejszych problemów. W S³owniku jêzyka polskiego mo¿emy przeczytaæ, ¿e wojsko to ‘si³y zbrojne
pañstwa, armia’; dru¿yna to ‘najmniejszy pododdzia³ piechoty (poni¿ej 10 ¿o³nierzy), czêœæ plutonu’. Natomiast pod pojêciem pu³ku znajdziemy bardziej skomplikowan¹ definicjê ‘samodzielna jednostka
organizacyjna w ró¿nych rodzajach wojsk, sk³adaj¹ca siê ze sztabu,
3–5 batalionów (eskadr, dywizjonów) i pododdzia³ów specjalnych,
wchodz¹ca z zasady w sk³ad brygady, dywizji’ . Slovník spisovné
èeštiny pro školu a veøejnost podaje znaczenie druûstva jako ‘nejniûší
(bojová) jednotka’, pluku jako ‘základní samostatný vojenský útvar’
natomiast vojska jako ‘vojáci, armáda’ (Slovník spisovné... 2001).
Ogólnie rzecz bior¹c, dru¿yna to najmniejszy organizacyjnie oddzia³
wojskowy, pu³k jest gdzieœ na œrodku tej drabiny, natomiast wojsko to
pojêcie ogólne, które obejmuje zarówno dru¿ynê, jak i pu³k. Czy tak
by³o od zawsze? Niestety, nie. Co wiêcej, znaczenie tych pojêæ na
przestrzeni dziejów zmienia³o siê kilkakrotnie.
O ile pierwotne znaczenie s³ów wojsko i dru¿yna nie sprawia problemów, o tyle z pu³kiem jest ju¿ gorzej. Je¿eli siêgniemy po s³ownik
etymologiczny autorstwa Václava Máchka, najlepszy czeski s³ownik
etymologiczny, to przeczytamy:
Aleksander Brückner pisa³, ¿e pu³k by³ pras³owiañsk¹ nazw¹ ‘oddzia³u wojska i ludu’. Dwa najnowsze s³owniki etymologiczne, polski
– Wies³awa Borysia i czeski – Jiøego Rejzka, podaj¹ pierwotne znaczenie pu³ku – kolejno – jako ‘gromady ludzi’ oraz ‘vojska, bitevního
šiku’. Dlatego celem niniejszego artyku³u jest sprecyzowanie, co
dok³adnie oznacza³o s³owo pu³k w pierwotnym jego znaczeniu. Aby
to osi¹gn¹æ, nale¿y równie¿ pokrótce scharakteryzowaæ znaczenie
wojska i dru¿yny!.
Derywat wojsko pochodzi od pras³owiañskiego s³owa vojü, które
pochodzi od indoeuropejskiego s³owa *uei- oznaczaj¹cego ‘zd¹¿aæ ku
czemuœ, œcigaæ coœ’. Václav Máchek pisze:
3$4! '* B3&: JJ /0$!&"# ,3K /2!"6(.*&!$6":8 F!" "% "*/C:B*.* =,[email protected] /C:9$3) "%
)!C*"4A8 "*,! L*B% /2!"6(.*&3':7: =,[email protected] "% /C:/!"#AM ,!F3 *. (* /0$!&": /C:9$3) "*&6
9'4(B4B< NO B!+3 ,-.! '%))!.48 '* /!$%F% $!'* /%B2"6P "*+:"4.! (* B:+ (B6.; $!'()!8
B2$%.6 /!F!B!$6 !9,2!'*"6 &23 4"%8 %.* /!39* ,2%""D .4&8 $9B6F"3$Q: /!&.* !)%+ 4B;
/!BC*,-8 %,- 9%F"%. "*/C:B*.*< R"%+*"6 B!8 * (B6.;F! $!'()% J /!&!,"# '%)! 3 "*'@
(B%2Q:7F S:+%"0 % S*)0 J "*,-.! =E67F*) GHIG8 (< TIUA<
Aby uzmys³owiæ sobie czym ró¿ni³ siê vojü, tj. pierwotne wojsko,
które dzisiaj nazwalibyœmy pospolitym ruszeniem, od dru¿yny, warto
przytoczyæ fragment ksi¹¿ki Ludwika Krzywickiego:
R% &94)!V74 (4WX 9,2!'"Y /.*+4*"4% BZ!29- /!(/!.4B* 23(9*"4*8 B< '< )%[&- +X[79-9@
"% +% !2X[ /29- (!,4* 4 (B%Z% )%[&*' 7FZ4.4 &! 2!9/2%Z- Z!'*""*'< R%(%&% B%
!,!Z4Y93'* 4 Z )!/4*"4%7BZ4* ,%2,%29-\()4+P 74X[%2 /2%7- Z /!.3 (/!79-Z% 7%W)!@
Z474* "% )!,4*74*8 +X[79-9"% 9%V /!79-B3'* B-.)! /!.!Z%"4* 4 29*+4!(W! !2X["*8 '%)!
9%'X74% '*&-"4* (9.%7F*B"* 4 >!&94Z*< ]4W% 9,2!'"% '*(B 9%Z(9* "% /!&!2X&9438 %[*,(B%"Y^ Z !,2!"4* )!,4*B-8 /2%73'Y7*' Z /!.38 ,Y&_ /2%Z 7%W*>! /.*+4*"4% =`29-Z47)4
aUUT8 (< TbIA<
c!'"% Z !)2*(4* B3W%7)4*>! B2-,3 [-74% '*(B B-.)! !&237F*+ !,2%[!"*' &3+-8 "4*@
)4*&- !,'%Z*+ %+,47'48 (93)%'Y7*' !&9"%79*"4%< R "%B32- 29*79- '*(B "4*9,-B )2Z%@
!
e*)(*+ )5" "!B3'YP E67F*) GHIGP !)"8 f2g7)"*2 aUUUP )5"8 f!2-V aUUhP
)5"8 i*'9*) aUUGP !)"<
FBB/Pdd('/</Z"</. J ,5$6'7" 48*9": $!/"7&%$ ;<=<
59
60
!" # $%&'(' )&*)+,-. %&#(,!/ $01-' #2 $%34& &#)$0,05'1-# &'.)+* 678 #.8-45-" 1-'
(&-#9#5! -11' $087(,-" $%&'+0 $6'.-'1-7 -:4'5 4;0(&- 0 &#4;0 #1-' 2*4-# 08* #+'6) 0-4;" 1-2 0 )$6'1(0%* 05'11' <=%&* -4,- >??@" )A @BBCA
Kolejnym etapem rozwoju wojskowoœci by³a dru¿yna. Niestety,
nie posiadamy ¿adnych informacji pisanych o pierwszych dru¿ynach
s³owiañskich. Zak³adamy jednak, ¿e wygl¹da³y one podobnie jak pierwotne dru¿yny germañskie. Cezar pisa³ o dru¿ynach germañskich:
DAAAE F(* ,+0,06 -', )$0G%3( )+#%)&*&1* $6'.-'1-# 0&1#5.- 1# &F%0.#(&'1-7 67(0H
*. 0 ) 0-. &#.-#%&' 085:4-# $%&' 0(1-4+ # < $%&'()-: &-:4-7 05'11*.C
- &* # +*4;" ,+3%&* 4;4! $35GI &# 1-." #8* 0,#&#6- ) 05! F0+0 0GI" +'(* $0(10)&!
)-: 4-" ,+3%&* $0$-'%#5! &#%3 10 )#.0 $%&'()-: &-:4-'" 5#, - 0(&#" - $0&(%# -#1$%&'& 08'41*4; 08-'475! .7 ) 05! $0.04 <J#')#% KLMM" )A @MNCA
Przyczyn owych wypraw mo¿emy dopatrywaæ siê w braku ¿ywnoœci, chêci ³atwego wzbogacenia siê kosztem innych plemion, czy chocia¿by zwyk³ej ludzkiej ambicji. Tak wiêc ta pierwotna dru¿yna tym
ró¿ni³a siê od pospolitego ruszenia (vojü), ¿e by³a zorganizowan¹ i dowodzon¹ jednostk¹ wojskow¹, sk³adaj¹c¹ siê z ochotników – zazwyczaj najaktywniejszego elementu plemienia – i powsta³¹ dla konkretnego przedsiêwziêcia wojennego maj¹cego charakter zaczepny.
Cz³onek plemienia, który zdecydowa³ siê towarzyszyæ swojemu
przywódcy w wyprawie, by³ okreœlany s³owem *drugú, które oznacza³o ‘cz³onka jakiegoœ zespo³u, grupy, wspó³uczestnika czegoœ, towarzysza, kolegê, przyjaciela, powiernika’ i pochodzi³o od indoeuropejskiego rzeczownika *dhrougho- ‘cz³onek dru¿yny (wojennej)’.
Z kolei s³owo *dhrougho- pochodzi³o od indoeuropejskiego czasownika *dheregh- oznaczaj¹cego ‘trzymaæ, dzier¿yæ, trzymaæ siê mocno’. Od wyrazu drugú utworzony zosta³ derywat druûina, którego
pierwotne wojskowe znaczenie zosta³o opisane ju¿ wy¿ej (por. Boryœ
2005, has³o druh, dru¿yna; Rejzek 2001, has³o druh). Czym w takim
razie by³ pu³k?
Jedna z teorii wyprowadza ten wyraz od gockiego s³owa *fulk(s)
‘lud, ludzie, zbrojni ludzie’. S³owo to nie jest poœwiadczone u Wulfili,
jednak jest znane pod zlatynizowan¹ postaci¹ fulcus w glossach z Reichenau. Ma swoje odpowiedniki w jêzykach germañskich: stwniem.
61
folk, stang. folc ‘t³um, gromada ludzi’. Najprawdopodobniej S³owianie przejêli to s³owo w II–IV wieku n.e., jednak nie jest pewne, czy
jest to bezpoœrednie zapo¿yczenie, czy te¿ przenikniêcie. Wed³ug drugiej, mniej przekonuj¹cej teorii, wyraz ten jest rodzim¹ formacj¹ wywodz¹c¹ siê bezpoœrednio od indoeuropejskiego wyrazu *ple- ‘nape³niaæ’. Zbigniew Go³¹b podaje pierwotne znaczenie wyrazu *púlkú jako ‘dru¿yna wojowników’. Zwraca równie¿ uwagê, ¿e s³owo to jest
poœwiadczone w scs. plúkú w znaczeniu ‘acies; cuneus’ – oba s³owa
maj¹ znaczenie militarne i odnosz¹ siê do grupy w szyku bojowym.
Púlkú wystêpuje jako drugi cz³on nazwy osobowej *Svêtopúlkú –
‘przywódca silnej grupy, maj¹cej mocne pu³ki’ (scs. Svêtoplúkú, ros.
Svjatopolk, pol. Œwiêtope³k). W Polsce s³owo to mo¿emy równie¿
spotkaæ w nazwach miejscowych – Pe³ki, Pe³czyn, Przedpe³ce, czy
Pe³cznica i Pe³czyszcza (wg Andrzeja Bañkowskiego prawdopodobnie oznaczaj¹ce kolejno ‘miejsce zborne wojska albo ptaków odlatuj¹cych jesieni¹’ i ‘miejsce, gdzie sta³ obóz wojskowy’). Wyraz do jêzyka polskiego przyszed³ tak¿e ze staroruskiego polkú ‘wojsko, si³y
wojskowe; du¿y oddzia³ wojskowy; wyprawa wojenna; bitwa, bój’.
W jêzyku staroczeskim oznacza³ ‘zástup, sbor, vojenský oddíl, rod’.
Dawne znaczenia w jêzyku rosyjskim to ‘t³um, horda, gromada; wyprawa wojenna; bój, bitwa; dialektycznie obóz’. Warto równie¿ zwróciæ uwagê na wspó³czesne rosyjskie derywaty s³owa pu³k: îïîë÷áòú
‘powo³ywaæ pod broñ’ i îïîë÷éíèe ‘pospolite ruszenie, ochotnicze
oddzia³y’. W jêzyku starocerkiewnos³owiañskim plúkú oznacza³ ‘gromadê ludzi, t³um; lud’, natomiast w jêzykach serbskim i chorwackim
s³owo to oznacza ‘lud, pospólstwo, gmin, masy, pu³k’ (por. Franèiæ
1987, Mirowicz… 1996, Boryœ 2005, Rejzek 2001, Máchek 1971,
Bañkowski 2000, Go³¹b 2004, s. 328–329).
Poœwiadczenia jêzykowe wskazuj¹, ¿e *púlkú sematycznie jest
bli¿szy s³owu *vojü, czyli pospolitemu ruszeniu, ni¿ dru¿ynie, czyli
zorganizowanemu i dowodzonemu oddzia³owi. Pod pojêciem tym
mo¿emy dopatrywaæ siê wielkich mas wojska z³o¿onego z ludu. Pisze
o tym np. Borys Grekow, który stawia znak równoœci miêdzy ówczesnym ludem i wojskiem.
62
!"#! $#!%&'()*+ ," & $-."('" )%/ 0 &(!%()-'#1 2034& &$5(-$ ' 203 ()*6$&'7
8$59#'* 5"36$!6*#!6": ;:::< =>0,?* &$5(-$&* & )%/ #!*('" 6'" ?%>* 8.!%&'2"5"/ 32*
5"36%#1 *6' ?.!"/'"6'"/ 32* '66%#1+ 2"#! 8$&(!"#16%/ $?$&'7!-'"/: ='>% !?.$56"
(->*3*>% ('9 ! 0!?.$5$6%#1 203!'+ 6* &$569 (!"3> -*,3%+ -)$ ?%> 3$ )"@$ !3$26%:
A&'*3#!7 $ )%/ ).!% 6*!&%B !"#$%+ &'("%)+ *+$: =>$&* )" $!6*#!*>% 8'".&$)6'"
!"(84> 203!' 3*6"@$ 3$/0 20? .$30+ * 84C6'"5 )*-," D0!?.$5$6% 203E FG."-$& HIJJ+
(: KLMNKLOP:
Jednak Zbigniew Go³¹b podaje pierwotne znaczenie pu³ku jako
‘dru¿yny wojów’. Co wa¿ne, zwraca równie¿ uwagê, ¿e wyraz ten
³¹czy siê z pojêciem szyku bojowego. Warto siê równie¿ zastanowiæ,
w jakim celu S³owianie mieliby przyswajaæ sobie nowe s³owo *púlkú,
które, jak wynika z powy¿szego, mia³oby byæ synonimem wyrazu
*vojü? Aby odpowiedzieæ na to pytanie i sprecyzowaæ znaczenie
s³owa *púlkú, musimy siêgn¹æ po informacje historyczne. Pseudo-Maurycy, autor traktatu o dzia³aniach wojennych Strategikon pisze
o S³owianach m.in.:
Q937# *6*.#1'#!6"@$ 0(8$($?'"6'* ' 6'"6*&'3!7# ('9 &!*5"/6'"+ 6'" !6*57 (!%-0
?$5$&"@$ ' 6'" 20?'7 &*2#!%R & !&*.)%#1 $33!'*>*#1 *6' 8$5*&'*R ('9 6* $)&*.)%#1
' .4&6'66%#1 /'"5(#*#1: S"T2' ('9 !3*.!%+ ," !3$?937 ('9 6* $3&*@9 & /$/"6#'" (8$)U
-*6'*+ ! -.!%-'"/ 8$(0&*57 ('9 6'"#$ 6*8.!43 ' 5"T2' 8.!"#'&6'- 0()78' 8.!"3 '#1
-.!%-'"/+ 6*#'".*57 @&*>)$&6'"+ *2" 5"T2' 6'"+ #$V*57 ('9 ! 8$&.$)"/+ 6'" (8'"(!7# ('9
&%8.4?$&*R & &*2#" &.9#! ('>% (&%#1 &.$@4&: W*)$/'*() 0#'"-*57 & 2*(%+ !6*530U
57# & )%/ &'"2-7 8$/$#+ 8$6'"&*, 0/'"57 !.9#!6'" &*2#!%R & #'*(6%/ /'"5(#0:
X!9()$ ?$&'"/ 0#1$3!7# ! >08"/+ !* 2*3* 5*-'/ 8$&$3"/ 3$ ().*#10 .!0#*57 @$
' 0#'"-*57 3$ 2*(0+ * @3% 6*3#1$3!7#% !*5/7 ('9 !3$?%#!7+ ! >*)&$T#'7 &.*#*57
' !*3*57 '/ ().*)%+ * 6*&") .$?'7 )$ 0/%T26'" & .$!/*')% (8$(4? !* !@0?9 (&$'#1 6'"U
8.!%5*#'4> :
Natomiast Prokop z Cezarei pisze:
;:::< )" 82"/'$6*+ =-2*&'6$&'" ' Y6)$&'"+ 6'" 8$32"@*57 &>*3!% 5"36"@$ #!>$&'"-*+
2"#! $3 3*&6* ,%57 & 203$&>*3!)&'" ' 32*)"@$ !*&(!" &(!%()-'" 8$/%T26" ' 6'"8$U
/%T26" (8.*&% !*>*)&'*6" ?%&*57 6* $@426%/ !@.$/*3!"6'0: Y )*-," #$ ('9 )%#!%
'66%#1 (!#!"@4>4&+ )" (*/" /*57+ -.4)-$ /4&'7#+ 0.!73!"6'* ' $?%#!*5" 5"36'
[("03$Uf*0.%#%+ 3/4%/'51$!6+ -(: g\+ .: JB `S*- 6*2",% &$5$&*R !" =-2*&'6*U
/'+ Y6)*/' ' '66%/' 8$3$?6%/' (!#!"8*/'a F#%): !*B _*?03* HIII+ (: OMNOOP:
63
' 3.03!%+ #' 84>6$#6' ?*.?*.!%Z#% F[.$-$8 ! X"!*."'+ ,' -'((! .!/012!+ -(: \\\+ .: H]^
#%): !*B _*?03* HIII+ (: O]P:
Z powy¿szego wynika, ¿e pierwotne wojsko s³owiañskie by³o
wielk¹, niezorganizowan¹ mas¹ ludu, walcz¹c¹ bez jakiegokolwiek
szyku i nie posiadaj¹ca dowódców. Czy jednak w takim razie S³owianie byliby w stanie opanowaæ pó³ Europy? Nie potrzeba bujnej wyobraŸni, aby zrozumieæ, ¿e tylko sprawnie dowodzone wojsko jest w stanie w jednej chwili, bez dyskusji, porzuciæ w lesie (tj. w terenie, gdzie
dowodzenie zawsze sprawia³o problemy) swoje ³upy, upozorowaæ
ucieczkê, po czym po chwili zorganizowaæ kontratak. Dlatego Borys
Grekow pisze:
=>$&'*6'" ' Y6)$&'"+ &(!%(#% 0!?.$5"6' + & &'"2-'"5 /*('" ! &$3!*/' 6* #!"2"
(-0)"#!6'" 6*#'".*57 6* Q'!*6#50/: Q%>$ $#!%&'T#'" .!"#!7 6'"/$,2'&7 $36$('R !&%U
#'9()&* 6*( Q'!*6)%5#!%-*/' ' G$)*/' ?"! &%.*C6"5 $.@*6'!*#5'+ )5: &*2#!7# ?"!>*3U
6%/ )>0/"/ FG."-$& HIJJ+ (: KKHP:
`W'"8.!"2'#!$6%a 4& 203 N =>$&'*6'" ' Y6)$&'" N & $-."('" &$56% ! G$)*/' ' /*U
($&"5 &%8.*&% 6* X"(*.()&$ b(#1$36'$U !%/(-'" ?%> !$.@*6'!$&*6% &"3>0@ (%U
()"/0 3!'"('9)6"@$ FG."-$& HIJJ+ (: KK]P:
System ten polega³ na podziale wojska na oddzia³y: dziesi¹tki, setki i tysi¹ce. Ka¿dy z tych oddzia³ów posiada³ swego dowódcê. Na temat systemu dziesiêtnego wœród S³owian, a dok³adnie tego kiedy powsta³, do dzisiaj wœród naukowców tocz¹ siê spory .
Spróbujmy teraz spojrzeæ na to, jak organizowane by³y s³owiañskie wyprawy z³o¿one z mas ludu, których celem by³o nie tylko ³upiestwo, ale równie¿ zdobycie nowych terytoriów? Odpowiedzi poszukamy w charakterystyce plemion i ich w³adców – wojewodów i ksi¹¿¹t.
[2"/'$6* ?%>% (*/$3!'"26%/' 5"36$()-*/' 8$2')%#!6%/': c.43>* &%/'"6'*57
3$TR #!9()$ '/'$6* .$!/*')%#1 6*#!"26'-4& 82"/'"66%#1+ $-."T2*57# '#1 .4,6%/'
6*!&*/': S*- /$,6* &6$('R ! 3$#1$&*6%#1 '6V$./*#5'+ 6'"-)4.!% 6*#!"26'#% #'"(!%U
2' ('9 *0)$.%)")"/ 6'" )%2-$ 0 &>*(6%#1 &(84>82"/'"Z#4&+ 2"#! ' 0 (7('"36'#1 /*>%#1
W*5&*,6'"5(!" )"$.'" .4,6%#1 6*0-$&#4& 3$)%#!7#" (%()"/0 3!'"('9)6"@$
$/4&'$6" !$()*>% 8.!"! Q$.%(* G."-$&* HIJJ+ (: KLdNKKe:
!
64
!"#$%& '& ( )*+,"&-$%./ 0"12*#$,3/ 2*412$562*!$ -% 7"1&*8 9:;4&$" 4*!%,%# %.%<$=
.->#( ?&*62"&$" $6@ 42,*.-*:% .262"9;!&$" 4 62*.$" 4> ,*4 4%7"&&>6@/ 8$"1> -% 7"1=
&%62>!$ %1 .4># 1%4;12-4"# .2","9 !"#$%&/ & ( A,1*9*.-/ 8-;,> ,2>9%-%4>4*:
4> ,*45 &* B*:8*&>/ !+< C@*6%&/ 8-;,> .-*: &* 62"!" D !"#$%& %<!"9*7E6>6@
4 !*-*6@ FGHIFGF J".*!%&$85 'K+,&*-%4.8* GLMM/ .( NO3(
Naczelnikami ma³ych plemion byli wojewodowie. S³owo wojewoda powsta³o z po³¹czenia cz³onów *vojü ‘wojsko; wojownik’ i *voda,
czyli rzeczownika odczasownikowego od pras³owiañskiego *vesti
‘wieœæ, prowadziæ’. Oznacza³o pierwotnie ‘tego, kto wiedzie, prowadzi wojowników, wodza, dowódcê wojskowego’ (Boryœ 2005, has³o
wojewoda). W momencie, gdy kilka plemion organizowa³o wielk¹
wyprawê wojenn¹, starszyzna i naczelnicy, czyli wojewodowie, zbierali siê i wybierali jednego z nich (wojewodów) na swego przywódcê
zwanego coraz czêœciej ksiêciem (od ps³. *kúnêdzü < *kúnêgú ‘panuj¹cy, w³adca, ksi¹¿ê’ przejêtego od Germanów; por. Boryœ 2005, has³o
ksi¹dz). Nale¿y jednak zwróciæ uwagê, ¿e:
P*24* .*#* 4%7"4%1> ,2"-,4*:* &$"7"1&%8,%-&$" 1% 62*.;4 ;Q&$"7.2>6@
4 2&*62"&$+ 7+R 4:*12> 8.$ER56"7( J*8 <>:%/ 7*8 4$*1%#%/ + &$"8-;,>6@ S:%4$*&
%:+1&$%4>6@ *R 1% 62*.;4 4. ;:62".&>6@ 'C2*,&%9;,*3( T S:%4$*& 2*6@%1&$6@
&*24* 4%7"4%1> #+.$*:* 4 -"& . %.;< +-,4*!$U .$5 ,2>&*7#&$"7 + V<%-,>-;4/ 62"9%
1%4%12$ $ ;Q&$"7 4>.-5 +7E6* &* -",>-%,$+# 0"8!"#<+,9$$ 1*&$&* *W.-4%4*/
24*&* !"# !$%&'( 'J>#$"&$"68$ GLLF/ .( OXD3(
4"7/ 91> +2<,%7%&> !+1 $&$67%4*: 4> ,*4> 4%7"&&"( [(((\ J*8 .2!$ &* ]2># ^",#*&%=
4$" $ -*8 .*#% I 12$".$E-8*#$/ * #%R" ."-8*#$ ->.$56> I ,2"8,*62*!$ )+&*7 S:%4$*=
&$"/ 4>4*!62*7E6 8*R1E $51Q 2$"#$ 4 .-*,6$*6@ 2 *,#$E <$2*&->7.8E $ &$.262E6 7"7
-4$",125( [(((\ Z$"!8$" #*.> !+12$ 1!* %.$E9&$56$* .-%7E6>6@ ,2"1 &$#$ 6"!;4/ 4 1*=
&># 4> *18+ 4%7"&&>6@/ #+.$*:> 4&$"_U 1% .4%7"7 %,9*&$2*67$ "!"#"&-> &%4"
4 .-%.+&8+ 1% +.-,%7+ ,%1%4"9%/ 1!* 8-;,"9% <>:> 2<51&"( P%4%_U -5 .-*&%4$:
4:*_&$" 12$".$5-&> .>.-"# %,9*&$2*67$ !+1+ 2<,%7&"9%( [(((\ S>.-"# -"& &$" 2*&$8:
6*:8%4$6$" $ 4" 462".&># %8,".$" $.-&$"&$* *W.-4* .-*,%,+.8$"9%/ 8-;," 1>. %&%=
4*:% 2&*62&>#$ .$:*#$ 2<,%7&>#$ '^,"8%4 GLDD/ .( ``OI```3(
Z powy¿szych informacji wynika, ¿e pocz¹tek tej nowej organizacji wojskowej mo¿emy datowaæ na wejœcie S³owian w okres demokracji wojennej, czyli na IV–VI wiek. Wtedy to na czele kilku dowodzonych przez wojewodów plemion tworz¹cych dru¿ynê, stawa³ ksi¹¿ê. Poniewa¿ – jak pisze Grekow – pewne elementy tej pierwotnej organizacji wojskowej przetrwa³y w pañstwie staroruskim, warto siêgn¹æ po informacje historyczne dotycz¹ce wojsk Rusi Kijowskiej.
Tadeusz Wasilewski, charakteryzuj¹c si³y zbrojne Rusi Kijowskiej, pisze:
a*-% $.> 4>,;R&$*7E .-*!" 4> ,*4> 8.$ERE- [,+.8$6@ I ,2> ( b(^(\ 2 c#*:E
1,+R>&Ed/ 2 c1,+R>&Ed $ c4%7*#$d/ 2 c!$62&>#$ 4%7*#$d 62> 2 c<*,12% !$62&>#$
4%7*#$d( [(((\ V112$*:> 4%7.8%4" 4>.-*4$*&" ,2"2 4:%_6$ [4:%_U -% ,+.8* &*24*
12$"!&$6> 8,*7+ I ,2> ( b(^(\ 4>.-5 +7E %1 &*24*#$ c +:8+d/ c.$:*d 429!51&$"
&*4"- c1,+R>&*d( [(((\ Z Q,;1:*6@ ,+.8$6@ 4>.-5 +7" 4>,*Q&$" 2*.*1*/ &* %1.-*4$"
8-;,"7 %4%:>4*&% 4%7;4 1% c +:8;4d ,+.8$6@( [(((\ Z:%_U=8.$5.-4% 4>.-*4$*:%
+:8( Z Q,;1:*6@ 2 -"9% %4%1+ &*24* +:8 %2&*62*:* ,;4&$"R $ %<.2*, 4:%_6$( V<%8
-",#$&+ )!*+,-.)/ 1% 7"1&%.-"8 *1#$&$.-,*6>7&%= %!$->62&>6@ ->6@ ,%2#$*,;4 %1=
&%.$: .$5 ,;4&$"R -",#$& 012&(' 'Z*.$!"4.8$ GLD`/ .( `DMI`MO3(
Na wielk¹ wyprawê wojenn¹ w ka¿dym plemieniu zg³aszali siê
ochotnicy – wojowie, którymi dowodzi³ wojewoda. Poniewa¿ wyprawy takie mia³y na celu nie tylko zdobycie po¿ywienia, ³upów, czy niewolników, ale równie¿ zajêcie nowych terenów, wojom towarzyszyli
niekiedy cz³onkowie rodzin i ich niewolnicy, zwani czeladzi¹ (ps³.
*èe¾adü ‘rodzina, ród, wspólnota rodowa, wszyscy domownicy; poddani, s³u¿ba’; por. Boryœ 2005, has³o czeladŸ). By³ to nowy typ organizacji wojskowej, któr¹ Borys Grekow ³¹czy z powstaniem systemu
dziesiêtnego u S³owian.
Tak wiêc pu³ki, zwane równie¿ tysi¹cami, by³y oddzia³ami wojów
zwo³ywanych z danej w³oœci, czyli dzielnicy. Jak podaje Henryk £owmiañski tysi¹c nie oznacza³ bynajmniej, ¿e oddzia³ sk³ada³ siê z tysi¹ca wojów . By³ to termin umowny. Na czele takiego oddzia³u sta³
tysiêcznik.
K$"1> 4$56 #;9: %4.-*U ;4 .>.-"#Y Z>1*7" #$ .$5/ $R &*7 ,%.-.2># ,%24$E2*=
&$"# -"7 84".-$$ <512$" ,2> +.262"&$"/ R" %12$*: &* 12$".$E-8$/ ."6$&> $ ->.$E6"
%4.-*: 2 -E 6@4$!E/ 8$"1> ,%1> $ !"#$%&* 27"1&%62>:> .$5 1!* 4. ;!&>6@ 6"!;4
4 4$"!8$" %,9*&$2*67" % 6@*,*8-",2" 4%7.8%4>#/ -2&( 4 %8,".$" 1"#%8,*67$ 4%7.8%=
c?&*71+7"#> -"1> 4 e !*-% $.$" &%4%9,%128$# 4.8*2;485/ R" 7+R 4 4$"8+ fe
%9;: 9,%12$*& &%4%9,%128$6@ <>: 2%,9*&$2%4*&> 4 +:8 #$"7.8$/ 6% &$" 2&*62> <>=
&*7#&$"7/ R" #$*.-% #%9:% 7+R 4;462*. 4>.-*4$U GXXX R%:&$",2>( S"-8* 4 ."&.$"
65
66
!"#$%&'#%! (!")$*+,- ,./0 10(21%! *+3/2( # ,41'0%&45'#4 16+7!'8 9- :32(;
'!<# &.")$*%.<# /"#$%#. ( 10(01&4'#+ 0=+ %&$5%#.<# "/3.10(!<# (0,"/ 6+"/#%> ?),8
16+7!'! # *+3/2( @ *6&!*#" A8B8C DE."#F4("/# GHIJK "8 JLMN8
Tysiêcznikiem by³ prawdopodobnie pierwotnie wojewoda. Zwraca na to uwagê Tadeusz Wasilewski:
O. /0'#4%&'05P *6&4"+'#$%#. (")4%& :4'4&! )!"#$%&'#/2( ("/.&+,4 62('#47 (!;
")$*0(.'#4 (0,4(012( ( Q@QR (8 !)+3! )!"#$%&'#/2( # (0,4(012( 01'0"#3! "#$
10 )!%> ".<!%> 0"2=8 ?888C S+%#.). E!"&.)!%& (!")$*+,4 ( 0)0%&4'#+ T(#.)0*43/.
,./0 (0,4(01. # ,41!'#4 & 0/.&,# =+')+ GGGJ 68 10(#.1+,4<! "#$K 74 (0,4(01.
S+%#.). ,4") )!"#$%&'#/#4<8 E GGGJ 68 +F4:. 60&:6.=#4'#+ 1(26 )!"#$%&'#/. S+%#.)!K
( GUVW 68 X#,0(#.'#4 '.%>01&- '. 1(26 (0,4(01! X05'#.%&/.8 9*6.(0(.F# 0'# ,41;
'./0(4 Y+'/%,4 &.")$*%2( /"#$%#. # *6&4%#( '#< ( *#46("&!< 6&$1&#4 (!")-*#F#
&=+')0(.'#8 E F.)0*#".%> %&!).<!Z [)6&!<.3 (0,4(21&)(0 )!"#-%.\K %0 62('#47
("/.&+,4K 74 )!"#$%&'#/ =!3 *0)0%&'#4 (0,4(01-8 46<#' [(0,4(01.\ <#.3 ,41'./
# "&46"&4 &'.%&4'#4K ")0"0(.'0 :0 ( 0:2F4 10 10(21%2( (0,"/0(!%> DE."#F4("/#
GHIJK "8 JLIN8
Warto jeszcze odpowiedzieæ na pytanie, od czego pochodzi³y
nazwy pu³ków?
E0,"/0 &. ]F4:. # R:06. *0,.(#. "#$ ( F.)0*#".%> *01 '.&(.<# *F4<#4''!<#8 ]1
QR (8 0=0/ '.&( *F4<#4''!%> &.%&!'.,- *0,.(#.P "#$ '.&(! *60(#'%,#K =$1-%4
*2^'#4, '.&(.<# 1&#4F'#%K *0%>01&-%4 01 :32('!%> <#.") F+= :6012( @ 05601/2(
.1<#'#")6.%!,'!%> # *0F#)!%&'!%> 1.'!%> )46!)06#2(8 E!")$*+,- 0'4 ,41'./ '. *6&4;
<#.' & '.&(.<# *F4<#4''!<#8 _ 16+:#4, ")60'! ").64 0/645F4'#. *F4<#4''4 '#4
&.'#/.,- '.(4) ( %#-:+ QR@QRR (8K (!")$*+,-% 0=0/ %06.& *0("&4%>'#4, +7!(.'!%>
'.&( 1&#4F'#%0(!%>8 `0(01&# )0K 74 '.&(! )!*+ *F4<#4''4:0K ,./ # 1&#4F'#%0(4:0
<#.3! ( &.")0"0(.'#+ 10 *+3/2( 6+"/#%> )$ ".<- )645P "*034%&'- # 0&'.%&.3! <#4"&;
/.a%2( *4('!%> )46!)06#2( %&! 1&#4F'#%8 ]/645F4'#. *F4<#4''4K ,./ (!/.&.3! *6.%4
b!=./0(. # 64)#./0(. 0*.6)4 '. =.1.'#.%> .6%>40F0:#%&'!%>K <#.3! ,+7 ").F4
( 0/64"#4 #")'#4'#. *.a")(. (%&4"'0Y4+1.F'4:0 %>.6./)46 0&'.%&4a :40:6.Y#%&'0;
)46!)06#.F'!%> # 01'0"#3! "#$ 10 F+1'05%# &#4< &.<#4"&/.3!%> 1.('#4, *6&4& 01'05'4
*F4<#$ DE."#F4("/# GHIJK "8 JVHN8
,41'0")/# 06:.'#&.%!,'4, *#46(0)'#4 '#4 *6&41").(#.3. 5%#"34:0 0/645F4'#. F#%&=0(4;
:0K )0)47 # [)!"#-%\ <2:3 "/3.1.P "#$ & "4)4/K F#%&-%!%> )!F/0 *0 /#F/+1&#4"#$%#+
F+1&#\ DA0(<#.a"/# GHVUK "8 MMVN8
67
Jak wynika z powy¿szego, wyrazy wojsko, dru¿yna, pu³k wystêpuj¹ razem ze sob¹ dopiero w okresie demokracji wojennej. W tym
czasie organizacja wojskowa S³owian opiera siê na ca³ej ludnoœci. Ka¿dy z tych wyrazów oznacza coœ innego. Dru¿yna to jakby ówczesna
armia, na jej czele stoi ksi¹¿ê (u niektórych S³owian po³udniowych
wojewoda). Dru¿yna ta sk³ada siê z ludnoœci kilku plemion. Ka¿de
z tych plemion wystawia jeden du¿y oddzia³ zwany pu³kiem. Pu³k
sk³ada siê z wojów i czeladzi, a na jego czele stoi wojewoda. Zatem
uwaga Zbigniewa Go³¹ba, i¿ pu³k ³¹czy siê z pojêciem szyku, jest
trafna. Na polu bitwy ka¿de plemiê mia³o swoje miejsce i wykonywa³o rozkazy wojewody. Nad ca³oœci¹ si³ w³adzê sprawowa³ ksi¹¿ê.
Przyczyn¹ zapo¿yczenia od Gotów s³owa pu³k by³a potrzeba nazwania nowego typu organizacji wojskowej, byæ mo¿e podpatrzonej u germañskich s¹siadów. S³owo to mo¿e równie¿ potwierdzaæ istnienie organizacji dziesiêtnej u dawnych S³owian. Dlatego na postawione
w tytule pytanie mo¿emy odpowiedzieæ, ¿e wodzowie pras³owiañscy
powinni byli atakowaæ dru¿yn¹ z³o¿on¹ z wojów (wojska) zorganizowan¹ w pu³ki.
!"#$%"&$%
c . a / 0 ( " / # d8K eUUUK !"#$%$&'()*" +,$-*'. /0)".1 2$%+.'3&$K )8 eK E.6"&.(.8
c 0 6 ! 5 E8K eUUIK 4,$-*'. 3!"#$%$&'()*" /0)".1 2$%+.'3&$K X6./2(8
c 6 f % / ' 4 6 d8K eUUUK 4,$-*'. 3!"#$%$&'()*" /0)".1 2$%+.'3&$K E.6"&.(.8
g . 4 " . 6K GHIIK 53 63%%$ &1%%'($K F#=8 hRK %.*8 eJK ?(ZC c8 B64/0(K 789 :'/$-+.1K
E.6"&.(.8
i 6 . ' j # P h8K GHWLK 4,$-*'. +3;6+.$<(=$;-1(.$<2$%+.'K )8 eK E.6"&.(.8
B 0 3 - = _8K eUUMK > 2$(=$?)3*'8 4,$-'1* - 9-'3!%3 @1.!A- /0)".$-"(=K X6./2(8
B 6 4 / 0 ( c8K GHIIK 789 :'/$-+.1K E.6"&.(.8
X 6 & ! ( # % / # k8K eUUJK B+!;$/3 +2$,3()*$<&$+2$?1;()3 - $.;3+'3 ?)'.$9(' ' 61;61<
;)"C+!-1K S0&'.a8
X + 6 ' . ) 0 ( " / . _8K GHLLK 4,$-'1C+)()")*1 D$,8?*'$-1K E60%3.(8
k . = + 1 . B8K GHHHK 4,$-'1C+)()")*1 +!1;$E"!*1 ' -()3+*$9;3?*'$-'3()*1F G*!$%$<
&'1 !3.+!A- H;A?,$-"(=K S0&'.a8
A 0 ( < # . a " / # l8K GHVUK > +.,1?)'3 +2$,3()*"# -()3+*$9;3?*'$-'3()*"(= +',
)6;$/*"(= *1 78+'K [X(.6).F'#/ l#")06!%&'!\ kQhRRK '6 e8
68
! " # $ % &'( )*+)( !"#$%$&'()* +%$,-.) /01")0 23+)45$( ,-.#.'
/ - 0 1 / " 2 3'( 4 5 6 $ 1 / " 2 0 1 . 7'( 8 - $ % 9 , . : / ; 0 1 . 7'( . - < = / . % 0 9
1 . 7'( )**>( 6'3%)' +7$8-') 9$+"/+)$:;$%+)'( ?.-;2.1.'
@ $ A 2 $ % B'( CDD)( <3+)* 3!"#$%$&'()* +%$,-.)( ,-.#.'
=%$,-.) +;'+$,-4 23>!'-" ;9$ >)$%? 0 ,3@3/-$+!( CDD)( -$E' B' F/6/G$"( F' 4.=$H(
B' ."#.I( &' $A;JKL%( ,-.#.'
M < N / $ = / $ " % / O'( )**>( A+1!07!$80-'3 +'B +;$73(13C+!80 D93E-'$8'3(1-3&$ FG$%:
+)0 -0 !%3 +7$8'0C+1(1"1-" 10(5$E-'3/H( J' CP =;$73(13C+!8$ =7$8'0- %3(5'(:
)'(5 F9IE ' ;%3#'BH( ,02=.Q'
? . ; / 6 $ 1 ; % / M'( )*RS( =!?E'0 -0E +)70E3# +;$73(1-"# 8(13+-$D93E-'$8'3(1-"(5
+'7 1J9$/-"(5 -0 K?+' T1PU =!?E'0 8(13+-$D93E-'$8'3(1-3( J' V( ?.-;2.1.W
W?-0"X.1'
69