Panel Ekspertów „OCHRONA” LASY I

Panel Ekspertów „OCHRONA”
LASY I GOSPODARKA LEŚNA JAKO NARZĘDZIA KSZTAŁTOWANIA
ŚRODOWISKA NATURALNEGO I OCHRONY PRZYRODY
Termin: 24 czerwca 2014 r.
SESJA 3
MIARY EKOLOGICZNEJ POPRAWNOŚCI GOSPODARKI LEŚNEJ:
W POLITYCE, PLANOWANIU I NA POZIOMIE OPERACYJNYM
Dr inż. Ewa REFEROWSKA-CHODAK, Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, Szkoła Główna
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wstęp
Ustalanie miar ekologicznej poprawności gospodarki leśnej wiąże się z przyjęciem i
wdrażaniem modelu trwale zrównoważonego zagospodarowania lasów (SFM – Sustainable
Forest Management). Miary te – w postaci wskaźników – pozwalają bowiem na ocenę
aktualnie prowadzonej gospodarki pod kątem jej wpływu na różnorodność biologiczną, a
także pomagają w dalszym udoskonalaniu zasad jej realizacji (Rezolucja L2 1998 – pkt B,
Paschalis-Jakubowicz 2004) dzięki możliwości ustalenia kierunków jej zmian w czasie.
Formułowane w skali Europy zasady nowoczesnej proekologicznej gospodarki leśnej
są efektem trwającej od końca lat 80-tych XX wieku współpracy państw – na szczeblu
ministerialnym – na rzecz poprawy sytuacji europejskich lasów (Ministerialny Proces
Ochrony Lasów w Europie – MPOLE, obecnie Forest Europe). Aktualnie bierze w tym udział
46 państw (w tym Polska jako członek Głównego Komitetu Koordynacyjnego) i Wspólnota
Europejska (www.foresteurope.org, Lenart i Borkowski 2004). Od 1990 roku organizowane
są Ministerialne Konferencje na temat Ochrony Lasów w Europie (MCPFE), w ramach
których uchwalane są rezolucje zawierające wskazania dla kolejnych działów czy problemów
gospodarki leśnej. Największe znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej miały te
uchwalone po konferencji w Helsinkach w 1993 r. oraz w Wiedniu w 2003 r. Jednocześnie w
1998 r. przyjęto w Lizbonie pierwszą wersję paneuropejskich wskaźników zrównoważonej
gospodarki leśnej, wśród których znalazły się także te odnoszące się do oceny jej
ekologicznej poprawności. Zostały one następnie zweryfikowane na wspomnianej już
konferencji w Wiedniu w 2003 roku (Lenart i Borkowski 2004, Borkowski 2006). Wskaźniki
te – wraz z kryteriami – powinny stanowić ramy dla krajowych wytycznych i wskaźników,
uwzględniając specyfikę warunków na poziomie danego państwa (Rezolucja L2 1998 – pkt
1).
Zdefiniowane w Rezolucji H1 z 1993 roku pojęcie trwale zrównoważonego
zagospodarowania oznacza m.in. użytkowanie lasów w sposób i stopniu utrzymującym ich
różnorodność biologiczną, a także ich potencjał do spełniania teraz i w przyszłości funkcji
ekologicznych (Rezolucja H1 1993 – pkt A, D). W Rezolucji H2 z tego samego roku
podkreślono, że ochrona i odpowiednie wzmocnienie różnorodności biologicznej lasów jest
wręcz zasadniczym elementem ich trwałego i zrównoważonego zagospodarowania (Rezolucja
H2 1993 – pkt A, pkt 5). To samo stwierdzenie padło także 10 lat później, w rezolucji W4
(Rezolucja W4 2003 – pkt 1).
W Polsce już od początku jej czynnego uczestnictwa w Ministerialnym Procesie
Ochrony Lasów w Europie, tworzy się lub adaptuje się różnego typu dokumenty (polityczne,
prawne, branżowe) w kierunku implementowania europejskich zasad trwale zrównoważonej
gospodarki leśnej. Dotyczy to zarówno samej definicji gospodarki leśnej (Ustawa 1991 – art.
6.1.1a), jak i jej wizji (Grzywacz red. 1994, Polityka 1997), wytycznych szczebla
operacyjnego (zarządzenia Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, Instrukcja Ochrony
Lasu 2011, Instrukcja Urządzania Lasu 2011, Zasady Hodowli Lasu 2011), jak również
zewnętrznych narzędzi kontrolnych względem gospodarki leśnej i jej wpływu na stan
różnorodności biologicznej (systemy certyfikacji FSC i PEFC).
Jak aktualnie wygląda problematyka miar ekologicznej poprawności gospodarki leśnej
w polityce, planowaniu i na poziomie operacyjnym? Jak będzie kształtowała się w
przyszłości? Zostanie to przeanalizowane w oparciu o Udoskonalone paneuropejskie
wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki leśnej (Wskaźniki 2003), pozostałe materiały
Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie, wytyczne Konferencji Stron Konwencji
z Rio o różnorodności biologicznej (1995-2002), dokumenty polityczne, prawne i branżowe
określające współczesny kształt gospodarki leśnej w Polsce oraz inne opracowania. Za
2
„ekologiczną poprawność gospodarki leśnej” uznano wszystkie te rozwiązania i aspekty,
które pozytywnie wpływają na stan różnorodności biologicznej lasów, a które są związane
prawie w całości z Kryterium 4: Zachowanie, ochrona i odpowiednie wzmacnianie
różnorodności biologicznej w ekosystemach leśnych (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1,
Wytyczne 2003, Background Information 2003, www.foresteurope.org). Jednocześnie należy
pamiętać, że paneuropejskie kryteria i wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki leśnej
mogą być podstawą do opracowania wskaźników krajowych (Rezolucja W1 2003 – Aneks).
Wskaźniki opisowe (jakościowe)
Udoskonalone paneuropejskie wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki leśnej
(Wskaźniki 2003, Background Information 2003) zawierają wskaźniki ilościowe i opisowe
(współcześnie nazywane też jakościowymi). Wśród wskaźników opisowych, grupa A
obejmuje „Ogólne rozwiązania polityczne, instytucje i instrumenty trwale zrównoważonej
gospodarki leśnej”: A.1 – Narodowe programy leśne lub podobne rozwiązania, A.2 –
Struktura instytucjonalna, A.3 – Ramy prawne/regulacje i zobowiązania międzynarodowe,
A.4 – Instrumenty finansowe/polityka ekonomiczna, A.5 – Środki informacyjne. W grupie B
pt. „Polityki, instytucje i instrumenty wg obszarów politycznych” powinny być zawarte
informacje dodatkowe względem tych z grupy A, poświęcone szczegółowym problemom,
działom polityki (Background Information 2003). Jest m.in. wskaźnik opisowy B.6
odwołujący się do opisanego wcześniej Kryterium 4, zatytułowany „Różnorodność
biologiczna” (jako obszar polityki). Względem tego obszaru należy opisać główne cele,
odpowiedzialne instytucje, główne zastosowane instrumenty polityczne (prawne/regulacyjne,
finansowe/ekonomiczne, informacyjne) oraz najważniejsze zmiany od ostatniej Konferencji
Ministerialnej (Wskaźniki 2003, Background Information 2003).
Ze względu na fakt, że zakres informacji dla wskaźników z grupy B jest prawie taki
sam, jak w grupie A, tyle że zawężony do danego obszaru polityki (w przypadku niniejszego
artykułu przedmiotem zainteresowania jest różnorodność biologiczna), zostaną omówione
usystematyzowane w punktach wskaźniki opisowe z grupy A, z ukierunkowaniem na
tematykę różnorodności biologicznej.
Wskaźnik A.1. Narodowe programy leśne lub podobne rozwiązania (rozwijany
jako: Narodowe programy leśne bądź podobny proces na rzecz dialogu związanego z lasami,
rozwoju i implementacji polityki)
3
Podstawą do opracowania i oceny realizacji polityk, planów i programów leśnych
powinny być informacje zgromadzone na bazie kryteriów i wskaźników zrównoważonej
gospodarki leśnej, opracowanych w ramach Ministerialnych Konferencji nt. Ochrony Lasów
w Europie (Rezolucja L2 1998 – pkt C). Gospodarka leśna powinna bowiem opierać się na
stabilnej i długofalowej polityce, zakładającej m.in. trwałość sposobu użytkowania gruntów
(Rezolucja H1 1993 – pkt 3), gdyż zamiana sposobu użytkowania gruntu z leśnego na
nieleśny wiąże się z utratą różnorodności biologicznej (Rezolucja W4 2003 – pkt 11).
Wspomniana polityka leśna czy narodowy program leśny powinny stanowczo zalecać w
lasach wszelkich form własności, praktyczne stosowanie ochrony, przywracania i
odpowiedniego wzmacniania różnorodności biologicznej (Rezolucja H1 1993 – pkt 2,
Rezolucja H2 1993 – pkt 1, Rezolucja W4 2003 – pkt 5), co należy także wdrażać na
poziomie planowania gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.1.a) i na
poziomie operacyjnym (Rezolucja H2 1993 – pkt 1). Takie postępowanie należy uwzględnić
również w innych związanych politykach i programach (Rezolucja W4 2003 – pkt 5).
Elementem ochrony i wzmacniania różnorodności biologicznej powinno być wykorzystanie w
planowaniu gospodarki leśnej naturalnych procesów zachodzących w lesie (Rezolucja W4
2003 – pkt 15), a także efektywna ocena tej różnorodności (Rezolucja H2 1993 – pkt 2 i pkt
11, Rezolucja W4 2003 – pkt 13) i jej monitoring (Rezolucja W4 2003 – pkt 13). Należy
uwzględniać takie parametry, jak typ lasu, naturalność ekosystemu i gatunki introdukowane
(Rezolucja W4 2003 – pkt 13). Dodatkowo wszelkie polityki i programy odnoszące się do
gospodarki leśnej powinny być ocenione pod kątem ich wpływu na leśną różnorodność
biologiczną, aby nie dopuścić do jej znacznego zmniejszenia (Rezolucja W4 2003 – pkt 6).
Również na poziomie operacyjnym należy unikać takich działań, które mogą bezpośrednio
lub pośrednio doprowadzić do nieodwracalnych zniszczeń siedlisk leśnych oraz leśnej fauny i
flory (Rezolucja H1 1993 – pkt 1). Dlatego należy uwzględnić ocenę wpływu działań na
środowisko, w tym na różnorodność biologiczną (Rezolucja H1 1993 – pkt 4, Rezolucja H2
1993 – pkt 2 i pkt 11). Wreszcie elementem polityki leśnej powinno być uwzględnianie
ochrony zagrożonych leśnych gatunków i ekosystemów, w tym zgodnie z listami
opracowanymi w skali kraju i regionu (Rezolucja H2 – pkt 5). Ten ostatni element powinien
znaleźć także odzwierciedlenie na poziomie planowania gospodarki leśnej, inwentaryzacji i
tworzenia map zasobów leśnych (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.1.b, 3.4.1.i) oraz na
poziomie operacyjnym – prac prowadzonych w lesie, w tym związanych z planowaniem i
budową infrastruktury (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.e-f).
4
Zgodnie z polskim raportem wdrażania trwale zrównoważonej gospodarki leśnej
Qualitative Indicators (2010 – A.1), który objął okres od roku 2007, w Polsce realizowany był
proces podobny do narodowego programu leśnego, a mianowicie regionalne programy
operacyjne Polityki Leśnej Państwa (1997), z organem decyzyjnym na szczeblu ministra
odpowiedzialnego za leśnictwo oraz przy współudziale innych członków. Oceniono, że w
procesie tym bierze pełny udział administracja odpowiedzialna za leśnictwo, a częściowy –
reprezentanci właścicieli lasów, innych sektorów oraz leśnej edukacji i badań. Wdrażanie
polityki jest monitorowane i oceniane okresowo, przy czym kryteria i wskaźniki MCPFE – w
tym związane z różnorodnością biologiczną – są do tego wykorzystywane tylko częściowo.
Wyniki opisywanego procesu – według raportu – nie były dotąd oceniane. W roku 2007
został przygotowany przez Instytut Badawczy Leśnictwa projekt Narodowego Programu
Leśnego (pierwsze prace nad nim zostały podjęte już w roku 2000 – Zając 2005), jednak ze
względu na zmiany polityczne nie został wdrożony. Natomiast do dnia dzisiejszego
funkcjonuje Polityka Leśna Państwa (1997), zatwierdzona przez Radę Ministrów.
Uwzględniono w niej w pełni definicję MCPFE trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, a
częściowo także kryteria i wskaźniki SFM oraz Paneuropejskie wytyczne szczebla
operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2).
Nie uwzględniono natomiast m.in. Wytycznych MCPFE do oceny lasów i innych gruntów
leśnych chronionych i ze statusem ochronnym w Europie (2003) (Qualitative Indicators 2010
– A.1). W obszarze politycznym „Różnorodność biologiczna” (B.6) cytowany raport zawiera
informację o braku zmian w jego głównych celach od 2007 roku. W odniesieniu do
chronionych obszarów lasów nie przedstawiono docelowej powierzchni. Według raportu jest
ona ustanawiana w funkcji lokalnych, regionalnych i krajowych potrzeb. Największy przyrost
chronionej powierzchni został zanotowany w latach 90-tych XX w., w ostatnich latach
powierzchnia ta jest dość stabilna. Aktualnie w powierzchni Lasów Państwowych zaznacza
się duży udział obszarów Natura 2000 – według raportu było to 2,2 mln ha obszarów
specjalnej ochrony ptaków i 1,1 mln ha specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Należy
zaznaczyć, że w opisie wskaźnika B.6 nie odniesiono się do wszystkich wymaganych w
uwagach poziomów i elementów różnorodności biologicznej (Qualitative Indicators 2010 –
B.6). W raporcie nie uwzględniono także opracowywanych dla każdego nadleśnictwa
Programów ochrony przyrody (Instrukcja urządzania lasu 2011), będących ważnym
elementem wdrażania ochrony różnorodności biologicznej w ramach gospodarki leśnej (na
poziomie planowania i operacyjnym).
5
Aktualnie (od końca 2012 r. do końca 2015 r.) trwają prace nad przygotowaniem
Narodowego Programu Leśnego (www.npl.ibles.pl), przy czym – jak już wyżej wspomniano
– już kilka lat wcześniej rozpoczęły się „przymiarki” do tego opracowania. Zorganizowano
m.in. sesję naukową Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku 2030 (Instytut
Badawczy Leśnictwa, Sękocin, 2011), seminarium naukowe Wizja przyszłości polskich lasów
i leśnictwa do 2030 r. (Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 2012), a także przygotowano
Strategię Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe na lata 2014-2030 (Strategia
2013). Od samego początku tego procesu padały deklaracje o potrzebie uwzględniania w
przyszłym rozwoju gospodarki leśnej potrzeb i metod ochrony różnorodności biologicznej we
wszystkich lasach (np. Fonder i Szabla 2011). Zwróćmy uwagę na teorię konstrukcji
narodowych programów leśnych. Jedną z zasad narodowych programów leśnych w Europie
powinna być zgodność z zobowiązaniami międzynarodowymi (Rezolucja W1 2003 – Aneks),
co jest częścią wspólną z dalej omówionym Wskaźnikiem A.3. Duże znaczenie dla globalnej
ochrony różnorodności biologicznej, w tym lasów, mają dokumenty i opracowania
wynikające z ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o różnorodności biologicznej (19952002). Jest to podkreślane także w dokumentach MCPFE (m.in. Rezolucja H1 1993 – pkt A,
Rezolucja H2 – pkt F, Rezolucja W4 2003 – pkt 2 i 4), które zalecają stosowanie się do
wytycznych opracowanych w ramach tej konwencji, a w szczególności do Rozszerzonego
programu pracy dotyczącego różnorodności biologicznej lasów (Rozszerzony program 2002).
Jednym z wytyczonych w nim celów operacyjnych jest włączenie przez strony Konwencji z
Rio (1995-2002) ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej do
polityk i programów dotyczących lasów, w tym zapewnienie wystarczających zasobów
finansowych, kadrowych i technicznych (Rozszerzony program 2002 – Element 2, Cel ogólny
1, cel operacyjny 2). Pozostałe odniesienia do tego Programu zostaną poczynione przy
właściwych wskaźnikach jakościowych lub ilościowych. Konsekwencją ratyfikacji przez
Polskę wspomnianej Konwencji jest także konieczność opracowywania Programu ochrony i
zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z planem działań (dawniej:
strategii), zatwierdzanego w drodze uchwały przez Radę Ministrów (Ustawa 2004 – art.
111.3). Zawiera on m.in. wskazania dla gospodarki leśnej. Ostatni taki dokument (Strategia
2007) wśród celów operacyjnych w sferze Leśnictwo wymieniał „udoskonalenie i wdrożenie
zasad hodowli, ochrony i urządzania lasu pod kątem potrzeb ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej, w tym uwzględniających zadania i zobowiązania
wynikające z konwencji, porozumień i innych aktów prawa międzynarodowego” (cel 14 w
dziale Środowisko), a w odniesieniu do działań zalecał m.in. Prowadzenie zmian struktury
6
wiekowej i składu gatunkowego drzewostanów w celu sukcesywnego dostosowywania ich do
charakteru siedliska i przywracania różnorodności genetycznej i biologicznej biocenoz
leśnych (Karta nr 40), Wdrożenie w Lasach Państwowych międzynarodowych zasad i
kryteriów Dobrej Gospodarki Leśnej w ramach systemu certyfikacji (Karta nr 41),
Prowadzenie restytucji i rehabilitacji ekosystemów leśnych, uszkodzonych w wyniku
działania czynników abiotycznych i biotycznych (Karta nr 42), zadania związane z
zalesianiem gruntów z uwzględnieniem potrzeb ochrony różnorodności biologicznej (Karta nr
43, 44, 45, 47), Wzmocnienie wdrażania ochrony ekosystemów nieleśnych, w tym wodnobłotnych na obszarach leśnych (Karta 46), Wdrożenie zasad kształtowania stref przejściowych
(ekotonów) na skraju lasu, uwzględniających potrzeby ochrony różnorodności biologicznej
(Karta nr 48) oraz Włączenie Lasów Państwowych do działań związanych z kształtowaniem
struktury przyrodniczej, w tym sieci połączeń ekologicznych (Karta nr 49). Wymienione
działania wpisują się w realizację zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej i znajdują
odzwierciedlenie w opisanych w tej publikacji jej wskaźnikach jakościowych i ilościowych.
Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że w cytowanej Strategii (2007) dla Lasów Państwowych
przewidziano także współudział (również finansowy) w przedsięwzięciach z innych działów,
niż leśnictwo. W dziale Ochrony przyrody i krajobrazu były to następujące działania:
Przeprowadzenie inwentaryzacji i waloryzacji składników różnorodności biologicznej, w tym
zwłaszcza w zakresie siedlisk przyrodniczych i gatunków chronionych na mocy Dyrektywy
Ptasiej i Siedliskowej (Karta nr 1), Opracowanie i wdrożenie programów renaturyzacji
zdegradowanych ekosystemów, w tym szczególnie wodno-błotnych (Karta nr 8 i 9), a bez
udziału finansowego LP – np. Wdrożenie programów ochrony in situ i ex situ gatunków
zagrożonych wyginięciem (Karta nr 7) czy Opracowanie lub zintegrowanie istniejących i
formalne zatwierdzenie planów ochrony obszarów chronionych, w tym zwłaszcza obszarów
Natura 2000 (Karta nr 12). Aktualnie trwają prace nad przygotowaniem tego dokumentu dla
nowej perspektywy czasowej, co oznacza, że dotychczasowe priorytety i działania mogą ulec
rewizji, mogą także pojawić się nowe wyzwania. Przewidziane zagadnienia do ujęcia w
nowym programie to: rozpoznanie i monitorowanie stanu różnorodności biologicznej;
zlikwidowanie przyczyn utraty różnorodności biologicznej i poprawa stanu jej ochrony na
poziomie
genetycznym,
gatunkowym
i
ekosystemowym;
włączenie
różnorodności
biologicznej do polityk innych sektorów, w tym leśnictwa; ograniczenie bezpośredniej presji
na różnorodność biologiczną oraz promowanie jej trwałego i zrównoważonego użytkowania;
wzmocnienie podstaw naukowych, budowanie potencjału i wzmocnienie świadomości
ekologicznej; efektywne zarządzanie zasobami środowiska przyrodniczego (Pismo 2013).
7
Oba nowo powstające dokumenty – Narodowy Program Leśny oraz Program ochrony i
zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej nie powinny być w swoich
założeniach sprzeczne ze sobą.
Inną zasadą narodowych programów leśnych w Europie powinna być zgodność z
krajowym prawem i politykami (Rezolucja W1 2003 – Aneks), co także jest elementem
wspólnym z dalej omówionym Wskaźnikiem A.3. W przypadku leśnej różnorodności
biologicznej z pewnością podstawowe znaczenie będą miały następujące ustawy (wraz z
aktami wykonawczymi): Ustawa o lasach (Ustawa 1991), Ustawa o ochronie gruntów rolnych
i leśnych (1995), Ustawa o ochronie przyrody (Ustawa 2004), Ustawa o udostępnianiu
informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko (Ustawa 2008), natomiast z polityk – polityka
ekologiczna państwa. Podobnie, jak w przypadku wyżej opisanego dokumentu dotyczącego
ochrony i użytkowania różnorodności biologicznej, obecnie jest przygotowywana nowa
wersja Polityki ekologicznej państwa, która zastąpi tę, która dotąd obowiązuje (Polityka
2008). W aktualnej – w sferze leśnej różnorodności biologicznej – zapisano, iż
„Najważniejszym wyzwaniem, jakie obecnie stoi przed Lasami Państwowymi, jest
przestawienie gospodarki leśnej z dominacji celów gospodarczych na wielofunkcyjność,
zgodnie z zasadami trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, gdyż las obok dostarczenia
drewna pełni wiele innych cennych funkcji, jak: ochrona różnorodności biologicznej,
zwiększenie retencji wody, ochrona przed erozją gleby, stanowi także miejsce rekreacji i
wypoczynku.” (rozdz. 1). Wydaje się to być niezbyt trafnym sformułowaniem, gdyż sugeruje,
że do 2008 roku w gospodarce leśnej dominowały cele gospodarcze, tymczasem już od
początku lat 90-tych XX wieku mamy do czynienia z procesem rewizji priorytetów i
znaczącego zwiększenia roli tych pozaprodukcyjnych. Według cytowanego dokumentu,
sposób gospodarowania w Leśnych Kompleksach Promocyjnych powinien być wzorem dla
gospodarki w pozostałych lasach (rozdz. 1). Za cel średniookresowy (do 2016 r.) uznano
dalsze prace w kierunku racjonalnego użytkowania zasobów leśnych przez kształtowanie ich
właściwej struktury gatunkowej i wiekowej, z zachowaniem bogactwa biologicznego (czyli
realizację modelu zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki leśnej – pkt. 3.2.2). Wśród
kierunków działań w latach 2009-2012 wymieniono dalszą realizację i weryfikację
Krajowego programu zwiększania lesistości, realizację programów zwiększania małej
retencji, dostosowywanie składów gatunkowych drzewostanów do siedlisk, zwiększanie
różnorodności
genetycznej
i
gatunkowej
biocenoz
leśnych
oraz
wprowadzenie
alternatywnego systemu certyfikacji gospodarki leśnej (Polityka 2008 – pkt. 3.2.3). Część z
8
tych zadań została już zrealizowana (np. ostatni punkt), część prawdopodobnie będzie
kontynuowana według zapisów nowego dokumentu, zapewne dojdą też nowe zadania, choćby
związane z różnymi prognozami zmian klimatu. A zatem Narodowy Program Leśny oraz
przyszła Polityka ekologiczna państwa nie powinny być w swoich założeniach sprzeczne ze
sobą.
Ostatnią analizowaną w tej publikacji zasadą narodowych programów leśnych w
Europie powinno być ich zintegrowanie z narodową strategią zrównoważonego rozwoju
(Rezolucja W1 2003 – Aneks). Opracowanie Polska 2030 (2012 – cel 7) nie podaje wprost
informacji i wytycznych względem postępowania z leśną różnorodnością biologiczną. W
ramach kierunku interwencji „Zwiększenie poziomu ochrony środowiska” wymieniono m.in.
takie cele/działania, jak: „Wprowadzenie monitorowania i ochrony różnorodności
biologicznej i przeciwdziałania fragmentacji ekosystemów”, „Ustanowienie narzędzi
finansowania różnorodności biologicznej (w tym podnoszenia świadomości ekologicznej
obywateli)” i „Wdrożenie programów małej retencji wodnej na obszarach szczególnie
narażonych na powódź i suszę”. W całym opracowaniu nie ma hasła „las” (ani jego odmian
gramatycznych), jak również hasła „leśny”, a „leśnictwo” użyte jest tylko w kontekście
zwiększenia ochrony klimatu. W Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju (do 2020 r.)
także nie ma słowa las. Jest tylko ogólnikowy zapis o wyzwaniu w postaci harmonijnego
połączenia wzrostu gospodarczego z wymogami ochrony środowiska (Rykowski 2012). Lasy
zostały też marginalnie potraktowane w Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa
i Rybactwa, na lata 2011-2020 (Rykowski 2012). W Strategii Sektorowej Bezpieczeństwo
Energetyczne i Środowisko (do 2020 r.) zawarte są znane z Polityki leśnej państwa (Polityka
1997) postulaty: dostosowania składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk, wzrostu
różnorodności gatunkowej oraz wzrostu lesistości do 30% (Rykowski 2012).
W przyszłości – w perspektywie do 2080 roku i dłużej, wszelkie polityki, strategie i
programy odnoszące się do lasów i gospodarki leśnej powinny być wolne od wpływów
politycznych, interesów partyjnych i realizacji bardzo doraźnych zysków ekonomicznych.
Lasy powinny służyć całemu społeczeństwu w sposób trwały i w miarę możliwości
wszechstronny, jednocześnie zachowując swoją przyrodniczą wartość. Realizowany
dotychczas model gospodarki zrównoważonej wydaje się te wszystkie cele zabezpieczać, a
zatem należałoby kontynuować go w przyszłości, pamiętając o konieczności szerokiego
społecznego udziału w kształtowaniu szczegółów wizji przyszłości lasów i leśnictwa.
Ważnym zagadnieniem jest jednocześnie utrzymanie dotychczasowej formy własności lasów
– aby lasy państwowe nadal nimi pozostały. Zgodnie z polskimi doświadczeniami pozwala to
9
w większym stopniu, niż w lasach prywatnych, zwrócić uwagę na potrzeby ochrony
różnorodności biologicznej. W przyszłości powinno się także wzbogacić zapisy strategii
rozwoju kraju o kontynuację nowoczesnej proekologicznej gospodarki leśnej, produkującej
zarówno dobra materialne, jak i niematerialne na docelowo prawie 1/3 powierzchni Polski.
Propozycję uzupełnienia zapisów uzasadnia fakt, że – zgodnie z Ustawą o zachowaniu
narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (Ustawa 2001) –
dominujące w Polsce lasy państwowe są naturalnym zasobem zaliczonym do strategicznych,
a zatem trudno je pomijać w strategii rozwoju kraju.
Wskaźnik A.2. Struktura instytucjonalna (Ramy instytucjonalne)
Paneuropejskie Kryteria i Wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2
1998 – Aneks 1) zalecają oceniać nie tylko istnienie, ale także potencjał instytucjonalnej
struktury, która powinna chronić i odpowiednio powiększać różnorodność biologiczną na
poziomie genetycznym, gatunkowym i ekosystemowym. Dodatkowo instytucje te powinny
„identyfikować gospodarczą wartość w lasach, których gospodarka jest dostosowana na
korzyść utrzymywania różnorodności biologicznej” (Kryterium 4, Warunki ogólne). W
cytowanym opracowaniu przedstawiono przykłady bardziej szczegółowych wskaźników
opisowych w ramach głównego wskaźnika A.2, co oznacza, że można je uzupełniać o
kolejne. W zakresie ochrony reprezentatywnych, rzadkich i wrażliwych ekosystemów leśnych
ocenie poddawany jest podział odpowiedzialności za chronione obszary, a także utrzymanie
stopnia
wdrażania
zatwierdzonych
programów
ochrony
lasów
(Kryterium
4,
Reprezentatywne, rzadkie i wrażliwe ekosystemy leśne). Z kolei w przypadku zagrożonych
gatunków, Paneuropejskie Kryteria i Wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja
L2 1998 – Aneks 1) zalecają ocenę istnienia i potencjału struktury instytucjonalnej w zakresie
tworzenia instrumentów ochrony tych gatunków (Kryterium 4, Gatunki zagrożone).
Instytucjonalna
struktura
odpowiedzialna
jest
także
za
zapewnienie
regeneracji
utrzymywanych lasów oraz inwentaryzację obszarów porośniętych drzewami znacznie
starszymi, niż przyjęty wiek rębności (Kryterium 4, Różnorodność biologiczna w lasach
produkcyjnych), co też powinno podlegać ocenie. Na potrzebę zapewnienia wystarczających
zasobów kadrowych dla ochrony i właściwego użytkowania różnorodności biologicznej lasów
zwraca także uwagę Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności biologicznej lasów
(Rozszerzony program 2002 – Element 2, Cel ogólny 1, cel operacyjny 2, pkt g). Jednym z
zadań takich kadr – szczególnie naukowych – powinno być rozszerzenie wiedzy o stanie,
10
trendach i roli różnorodności biologicznej lasów oraz usprawnienie metod jej oceny i
odtwarzania (Rozszerzony program 2002 – Element 3, Cel ogólny 2 i 3).
Zgodnie z polskim raportem Qualitative Indicators (2010 – A.2), rząd jest
odpowiedzialny za administrowanie polityką leśną (implementację politycznych założeń i
zasad), nadzór prawny i ogólne wsparcie dla gospodarki leśnej. Minister Środowiska stanowi
organ nadzorujący dla lasów państwowych, zaś starosta – dla niepaństwowych. Natomiast za
zarządzanie lasami państwowymi (grunty Skarbu Państwa) odpowiedzialne jest Państwowe
Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, które nie ma osobowości prawnej. Mimo że nie jest
organem administracji publicznej, może mieć przydzielone takie zadania, jak usługi doradcze
względem prywatnych właścicieli lasów. W cytowanym raporcie Qualitative Indicators (2010
– A.2) zostały także oszacowane zasoby i „zdolności” publicznych organizacji związanych z
leśnictwem. Było to łącznie 26 890 osób, z czego 780 przypadło na publiczną administrację
lasami (Departament Leśnictwa w Ministerstwie Środowiska oraz przeciętnie po 2 osoby w
każdym starostwie), 25 570 – zarządzanie lasami publicznymi (wszyscy zatrudnieni w Lasach
Państwowych), a 540 – publiczne leśne instytucje naukowe, szkoleniowe i edukacyjne
(pracownicy trzech tradycyjnych wydziałów leśnych w Warszawie, Krakowie i Poznaniu oraz
Instytutu Badawczego Leśnictwa). Aktualnie jest to 49 osób w Departamencie Leśnictwa i
Ochrony Przyrody Ministerstwa Środowiska (na podst. książki teleadresowej Departamentu
na stronie www.mos.gov.pl) i średnio po 2 osoby w starostwie (według założeń z raportu),
czyli ok. 810 osób z administracji publicznej, 24 820 osób zatrudnionych w Lasach
Państwowych (Lasy 2014), 354 pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych oraz ok.
200 pracowników technicznych/administracyjnych trzech wspomnianych wydziałów leśnych
i
Instytutu
Badawczego
Leśnictwa
(http://wl.sggw.pl,
http://wl.ur.krakow.pl,
http://wles.up.poznan.pl, www.ibles.pl). W Polsce powstały jeszcze inne wydziały/kierunki
związane z leśnictwem, ale w pewnej części korzystają z kadry trzech wydziałów leśnych z
Warszawy, Krakowa i Poznania, a także Instytutu Badawczego Leśnictwa, dlatego nie
uwzględniono ich pracowników w obliczeniach, żeby nie zawyżyć statystyk. Należy jednak
zauważyć, że w kwestiach ochrony różnorodności biologicznej w lasach wpływ mogą mieć
jeszcze organy ochrony przyrody, a w szczególności: Minister Środowiska (1), Generalny
Dyrektor Ochrony Środowiska (1), regionalni dyrektorzy ochrony środowiska (16),
marszałkowie województw (16), dyrektorzy parków narodowych (23), starostowie (379),
wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast (2 479), a także sejmiki wojewódzkie, rady gmin,
pracownicy regionalnych dyrekcji ochrony środowiska i parków krajobrazowych. Duże
znaczenie mają też Główny Konserwator Przyrody (1) i regionalni konserwatorzy przyrody
11
(16), aczkolwiek według Olaczka (2012) zmiany prawne w 2008 r. (Ustawa 2004, Ustawa
2008) obniżyły ich rangę względem wcześniejszych wojewódzkich konserwatorów przyrody.
Aktualne rozproszenie odpowiedzialności za ochronę przyrody powoduje, że leśnicy w
sprawach ochrony przyrody muszą kontaktować się z wieloma osobami, nie ma spójnego
spojrzenia na system ochrony przyrody. Dodatkowo, według Olaczka (2012), zaangażowanie
w sprawy ochrony przyrody lokalnych samorządów jest i będzie raczej wątpliwe. Spośród
wymienionych grup osób, szczególne znaczenie dla ochrony różnorodności biologicznej w
lasach mają pracownicy Ministerstwa (poziom polityczny i planowania), Lasów
Państwowych (poziom planowania i operacyjny), regionalnych dyrekcji ochrony środowiska
(poziom planowania i operacyjny), a także pracownicy naukowi i dydaktyczni wspomnianych
jednostek (wsparcie na każdym poziomie).
Trzecim elementem struktury instytucjonalnej, przedstawionym w raporcie Qualitative
Indicators (2010 – A.2), są prywatne zrzeszenia, organizacje, grupy interesów, istotne dla
polityki leśnej. Wymieniono jedynie Nadmorskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów
Prywatnych, Włościańskie Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych oraz Zawojskie
Stowarzyszenie Właścicieli Lasów Prywatnych. Potencjalnie udział takich organizacji w
procesie planowania/realizacji polityki leśnej może mieć coraz większe znaczenie dla ochrony
różnorodności biologicznej polskich lasów, ze względu na wciąż rosnącą powierzchnię lasów
prywatnych (od poziomu 1 494 tys. ha w 1995 r. do 1 724 tys. ha w 2012 r. – Leśnictwo
2013). Z punktu widzenia wspomnianej różnorodności biologicznej niezmiernie ważne są –
nie wymienione w raporcie – liczne pozarządowe organizacje ekologiczne, które biorą bardzo
czynny udział w inwentaryzowaniu zasobów przyrody, jej ochronie czy modyfikacji zasad
gospodarki leśnej pod kątem potrzeb przyrody. Jako przykładowe należy tu wymienić Ligę
Ochrony Przyrody, Klub Przyrodników, Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody
Salamandra, Komitet Ochrony Orłów, Stowarzyszenie dla Natury „Wilk” itd. W Polsce jest
ich (wraz z oddziałami) ponad 400 (niepublikowane wyniki grantu aktualnie realizowanego
przez autorkę na zamówienie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych – nr EO-2717-27/12).
W obszarze politycznym „Różnorodność biologiczna” (B.6) cytowany raport Qualitative
Indicators (2010) wymienia jako najważniejszą zmianę po 2007 roku ustanowienie w 2008
roku Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), odpowiedzialnej za wiele zadań
rozproszonych wcześniej pomiędzy różnymi organami. Za główne kompetencje powstałej
instytucji uznano: kontrolę szkód w środowisku, egzekwowanie ocen oddziaływania na
środowisko, promocję i informowanie o środowisku, zarządzanie ochroną środowiska i
przyrody (w tym obszarami Natura 2000). W odniesieniu do obszarów Natura 2000 (w tym
12
lasów) GDOŚ jest centralnym nadzorującym i decyzyjnym organem administracyjnym.
Kompetencje względem lasów przejawiają się w ocenianiu wpływu na środowisko planów
urządzania lasu (na poziomie regionalnych dyrektorów), a także nadzorowaniu obszarów
Natura 2000 i opracowywaniu planów ochrony dla nich. Należy zaznaczyć, że w opisie
wskaźnika B.6 nie odniesiono się do wszystkich wymaganych w uwagach poziomów i
elementów różnorodności biologicznej (Qualitative Indicators 2010 – B.6).
A zatem – jak można zauważyć na podstawie powyższego zestawienia – osób i
instytucji zaangażowanych w ochronę różnorodności biologicznej polskich lasów jest dużo,
reprezentują one często różny punkt widzenia, natomiast zasadniczy cel pozostaje ten sam.
Należy się spodziewać, że w przyszłości liczba tych osób będzie wzrastać, przede wszystkim
w grupie organizacji pozarządowych (instytucje i urzędy są uzależnione od środków na
pensje, członkostwo w organizacji jest na zasadzie wolontariatu). Należy podkreślić, że jest
zagwarantowany udział społeczeństwa w określaniu zarówno zasad ochrony obiektów, jak i
zasad gospodarki leśnej, odpowiednio poprzez zapisy Ustawy o ochronie przyrody (2004),
Ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w
ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (2008), jak i w
Zarządzeniu Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych (Zarządzenie 12/2009). Strategia
Lasów Państwowych na lata 2014-2030 zaleca rozwijanie współpracy z organami i
organizacjami działającymi na rzecz ochrony przyrody (Strategia 2013 – pkt. 1.4). Zatem
trudnym zadaniem gospodarzy lasu jest i będzie pogodzenie oczekiwań tych grup interesu z
zadaniem prowadzenia gospodarki, szczególnie w sytuacji prawnego (ustawowego) warunku
samofinansowania się (Lasy Państwowe – Ustawa 1991 – art. 50.1).
Rykowski (2012) proponuje dość radykalne rozwiązanie przekazania zarządu nad całą
dziką przyrodą jednej instytucji. Dotyczyłoby to zarówno parków narodowych, jak i lasów
chronionych, gospodarczych, w tym prywatnych czy zadrzewień i drzew poza lasem. Według
autora koncepcji, efektem takiego rozwiązania byłaby lepsza organizacja przestrzeni
przyrodniczej i możliwość zaspokojenia potrzeb wszystkich grup interesu, zarówno tych
wymagających restrykcyjnej ochrony przyrody, jak i tych potrzebujących drewna i innych
materialnych pożytków z lasu. Intensyfikacja danej funkcji lasu w jednym miejscu
rekompensowana by była intensyfikacją drugiej funkcji w innym miejscu. Rozwiązanie to –
mające praktyczne uzasadnienie – może być jednak trudne do zaakceptowania przez tę część
społeczeństwa, która jest zorientowana na ochronę przyrody, często w bezkompromisowy
sposób, nie uznając dialogu. Mimo że w efekcie takiego rozwiązania powierzchnia chroniona
mogłaby dalej wzrastać.
13
W efekcie stopniowych zmian prawnych (w tym porównaj: opis wskaźnika A.3) od
leśników zostały odsunięte kompetencje związane z ochroną przyrody, aktualnie są one
rozproszone pomiędzy różne instytucje i rozmyte (Olaczek 2012). Nie jest to korzystne, jako
że leśnicy są odpowiedzialni za całość obszaru podlegającego ich zarządowi, a wiele decyzji i
rozwiązań od nich nie zależy. Są wystarczająco merytorycznie przygotowani, jak również
mają do dyspozycji wieloletnie doświadczenia, by móc decydować o zasadach i metodach
ochrony różnorodności biologicznej. Nie bez kozery to na terenie lasów (państwowych)
usytuowana jest zasadnicza część polskich obszarów chronionych. Problem ten dostrzegają
także naukowcy. Na przykład według Olaczka (2012), w rezerwatach przyrody usytuowanych
w lasach wybór metody ochrony powinien być mocno zależny od głosu nauki i praktyki
leśnej – są to gremia, które najlepiej znają się na tych zagadnieniach, jak również znają dany
obiekt.
Dla ochrony przyrody w lasach na pewno lepsze jest to, że dużo osób się tym
interesuje, niż gdyby leżało to poza sferą czyichkolwiek zainteresowań. Jednak należałoby
wyznaczyć jakieś rozsądne ramy. Nie można bowiem obciążać leśników odpowiedzialnością
za coś, czego nie byli autorami. Powinien być zatem przywrócony ich większy wpływ na
sytuację ochrony przyrody w lasach, bez pomijania procedury konsultacji społecznych. Żeby
stała się normą merytoryczna współpraca, a nie narzucanie wąskich, „urzędniczych” wizji i
jedynych słusznych rozwiązań. Można podać wiele przykładów dobrej współpracy miedzy
leśnikami a organizacjami pozarządowymi czy naukowcami, owocnych dla zachowania czy
przywrócenia różnorodności biologicznej, angażujących w równym stopniu obie strony.
Należałoby ten model kultywować i w przyszłości.
Powyższe rozważania dotyczyły głównie sytuacji w Lasach Państwowych. Jednak w
polskiej przestrzeni przyrodniczej coraz większą rolę odgrywają lasy prywatne. Lasy
prywatne – ze względu właśnie na formę własności – w mniejszym stopniu podlegają presji
instytucjonalnej i społecznej w związku z wymogami ochrony przyrody. Jedynie w
odniesieniu do powstających lub powiększanych parków narodowych i rezerwatów przyrody,
przy braku zgody właściciela przewiduje się jego wywłaszczanie (Ustawa 2004 – art. 7.2). A
zatem przy braku presji zewnętrznej i chęci własnej do tworzenia form ochrony przyrody,
narzędziem ochrony różnorodności biologicznej w prywatnych lasach powinna stać się
zrównoważona gospodarka leśna. Według Króla (2011) instytucje rządowe i samorządowe
powinny wspierać działalność wspólnot i stowarzyszeń prywatnych właścicieli lasów, w
dziedzinie promowania i premiowania dobrej gospodarki leśnej. Szczególnie ważnym jest
zorganizowanie zawodowego doradztwa leśnego bądź też prowadzenie w ramach wspólnot
14
leśnych i gruntowych gospodarki leśnej przez wykwalifikowaną kadrę (Polityka 1997,
Regionalny
program
operacyjny
Polityki
leśnej
państwa
dla
RDLP
Lublin
–
www.npl.ibles.pl). Pozwoliłoby to w dalszej perspektywie czasowej uzyskać lepszy stan
zachowania różnorodności biologicznej, jest to jednak silnie zależne od instrumentów
finansowych – środków na nadzór, doradztwo i zachęty/rekompensaty (patrz: wskaźnik A.4 i
Podsumowanie).
Wskaźnik A.3. Ramy prawne/regulacje i zobowiązania międzynarodowe
W prawie leśnym powinno być uwzględnione praktyczne stosowanie ochrony,
przywracania i odpowiedniego wzmacniania różnorodności biologicznej w lasach wszelkich
form własności (Rezolucja H2 1993 – pkt 1).
Zgodnie z pierwszą wersją Paneuropejskich Kryteriów i Wskaźników zrównoważonej
gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1), ramy prawne i regulacyjne powinny
wyjaśniać koncepcję gospodarki (zrównoważonej), a także zapewniać ogólnokrajową
spójność z międzynarodowymi instrumentami prawnymi (Kryterium 4, Warunki ogólne). W
cytowanym opracowaniu przedstawiono przykłady bardziej szczegółowych wskaźników
opisowych w ramach głównego wskaźnika A.3, co oznacza, że można je uzupełniać o
kolejne. Zatem osobno wyartykułowana została potrzeba zapewnienia prawnej ochrony
reprezentatywnych,
rzadkich
i
wrażliwych
ekosystemów
leśnych
(Kryterium
4,
Reprezentatywne, rzadkie i wrażliwe ekosystemy leśne), zagrożonych gatunków (Kryterium
4, Gatunki zagrożone), a także regeneracji utrzymywanych lasów (Kryterium 4,
Różnorodność biologiczna w lasach produkcyjnych). Dodatkowo na potrzebę efektywnego
egzekwowania przepisów dotyczących obszarów chronionych oraz zrównoważonej
gospodarki leśnej zwraca uwagę Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności
biologicznej lasów (Rozszerzony program 2002 – Element 2, Cel ogólny 1, cel operacyjny 2,
pkt f).
Zgodnie z polskim raportem Qualitative Indicators (2010 – A.3), formalne znaczenie
dla głównych kwestii związanych z lasami mają konstytucja, prawo ustanawiane przez
parlament oraz ustalenia na poziomie centralnego rządu. Jako główny krajowy dokument
prawny związany z trwale zrównoważoną gospodarką leśną została wskazana Ustawa o
lasach (Ustawa 1991). Z ważnych zobowiązań międzynarodowych, podpisanych po 2007
roku wymieniono ratyfikację Protokołu o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu
różnorodności biologicznej i krajobrazowej do Ramowej Konwencji o ochronie i
zrównoważonym rozwoju Karpat, sporządzonej w Kijowie dnia 22 maja 2003 r. (Protokół
15
2010). W obszarze politycznym „Różnorodność biologiczna” (B.6) cytowany raport
wymienia jako najważniejszą zmianę od 2007 roku wprowadzoną w życie Ustawę o
udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie
środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Ustawa 2008). Na podstawie
wewnętrznego prawa
Lasów Państwowych, przeprowadzono w latach 2006-2007
inwentaryzację przyrodniczą siedlisk i gatunków zarówno leśnych, jak i nieleśnych,
związanych z programem Natura 2000. Należy zaznaczyć, że w opisie wskaźnika B.6 nie
odniesiono się do wszystkich wymaganych w uwagach poziomów i elementów różnorodności
biologicznej (Qualitative Indicators 2010 – B.6).
Jak wygląda sytuacja aktualnie? Rykowski (2012) zauważa, że prawo związane z
lasami jest mało skuteczne: zarówno Polityka leśna państwa (1997), jak i Ustawa o lasach
(1991) nie zabezpieczyły wystarczająco polskich lasów przed takimi zagrożeniami, jak
propozycje prywatyzacji lasów, nowych podatków lub łączenia z sektorem finansów
publicznych. Potrzebne były dopiero różne akcje społeczne, by temu zapobiec (Szujecki i
Zaleski 2005, Rykowski 2012, Habuda i Radecki 2013), przy czym powstała w ich efekcie
Ustawa o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju
(Ustawa 2001) – bez prawnego umocowania własności leśnej w Konstytucji RP – jest zależna
od woli politycznej aktualnej parlamentarnej większości (Szujecki i Zaleski 2005, Habuda i
Radecki 2013). Według Olaczka (2012), zmiany prawne z 2008 r. (Ustawa 2004, Ustawa
2008) podzieliły dotychczasowy system prawny i organizacyjny ochrony przyrody, co ma
duże praktyczne znaczenie dla gospodarki leśnej, gdyż właśnie na terenie lasów usytuowana
jest zasadnicza część polskich obszarów chronionych. Rozproszyła się w związku z tym i
rozmyła odpowiedzialność za ochronę przyrody, a zakresy praw i obowiązków nowych
decydentów nie zostały w pełni opisane. Przepisy dotyczące leśnictwa oraz ochrony
środowiska i przyrody nie są aktualnie spójne (Strategia 2013 – pkt. 1.2). Leśnictwo zostało
odsunięte od wpływu na decyzje związane z ochroną przyrody, mimo że decyzje te dotyczą
terenu przez nich zarządzanego, dobrze im znanego (Fonder i Szabla 2011, Olaczek 2012).
Dodatkowo krajowy dorobek ochrony przyrody został zdominowany przez Naturę 2000
(Olaczek 2012), czego konsekwencją może być bądź już jest radykalna zmiana postępowania
na tych chronionych obszarach (Fonder i Szabla 2011). W tej kwestii Rykowski (2012) za
niewłaściwe uważa przejęcie nadzoru nad lasami na obszarach Natura 2000 (ok. 40%
powierzchni Lasów Państwowych) przez inne, niż leśne, organy.
Zarówno prawo unijne, związane z Naturą 2000, jak i pozostałe przyjęte przez Polskę
prawo międzynarodowe (w szczególności Konwencja z Rio 1995-2002), muszą być teraz i w
16
przyszłości uwzględnione w polskim prawodawstwie, a także w narodowym programie
leśnym. Można jednak zauważyć w Polsce pewną nadinterpretację niektórych przepisów,
czego efektem są wspomniane ograniczenia w gospodarce leśnej na obszarach Natura 2000.
Zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody (2004 – art. 36.1) nie powinna ona podlegać
ograniczeniu, jeśli nie wpływa znacząco negatywnie na cele ochrony obszaru. Trudno sobie
wyobrazić, by aktualnie prowadzona gospodarka była bardzo obciążająca dla przyrody, skoro
mimo jej wcześniejszego, bardziej surowcowego charakteru, przedmiot ochrony nadal istnieje
w dobrym stanie. A zatem wydaje się, że problem ten wymaga dalszych badań, urealnienia
granic stawianych przez regionalne dyrekcje ochrony środowiska czy organizacje
pozarządowe, szczególnie że w Preambule Dyrektywy Siedliskowej (1992-2007) zawarto
następujący tekst: „uznając za główny cel niniejszej dyrektywy wspieranie zachowania
różnorodności biologicznej przy uwzględnieniu wymagań gospodarczych, społecznych,
kulturowych i regionalnych, niniejsza dyrektywa przyczynia się do realizacji ogólnego celu
polegającego na trwałym rozwoju; zachowanie takiej różnorodności biologicznej może w
niektórych przypadkach wymagać utrzymania lub wręcz pobudzania działalności człowieka”.
A więc hasła „trwały rozwój”, „uwzględnianie wymagań gospodarczych”, „utrzymanie
działalności człowieka” powinny mieć jak najbardziej zastosowanie na leśnych obszarach
Natura 2000, szczególnie w obliczu współczesnych ekologicznych zasad gospodarki leśnej.
Tymczasem narzuca się niekiedy restrykcyjny schemat postępowania, podobnie jak w
parkach narodowych.
W odniesieniu do określonych prawem kompetencji leśników w zakresie ochrony
przyrody, jak już wspomniano w opisie wskaźnika A.2, powinien być przywrócony ich
szerszy zakres. Skoro
dyrektorami parków narodowych, parków krajobrazowych,
konserwatorami przyrody byli i/lub są w znacznej części leśnicy (Grzywacz 2005), to mogą
także decydować o zasadach ochrony przyrody w nadleśnictwie, na przykład na obszarze
Natura 2000. To jest cały czas ten sam poziom i rodzaj wykształcenia i te same kompetencje,
wiedza i doświadczenie.
Kolejną kwestią prawną ważną dla przyszłości lasów i ich różnorodności biologicznej
jest forma własności lasów. Olaczek (2012) zauważa, że podstawą systemu ochrony przyrody
(w Polsce i na całym świecie) jest państwowa własność gruntu. Należałoby ją zatem utrzymać
w dalszej perspektywie czasowej. Aktualnie trwają prace nad zapisem konstytucyjnym
dotyczącym lasów Skarbu Państwa (Sprawozdanie 2014), który ma uniemożliwić
prywatyzację tych lasów. Jest to krok niezbędny ku zabezpieczeniu bogactwa rodzimej
17
przyrody. W polskiej tradycji ten model własności gruntu okazał się być najlepszy dla lasów –
zarówno w granicach parków narodowych, jak i Lasów Państwowych.
Habuda i Radecki (2013) proponują także powstanie ustawy „Prawo leśne”,
regulującej całościowo problematykę gospodarki leśnej, z odrębnymi rozdziałami
dotyczącymi m.in.: 1) zasad ochrony lasów (w tym m.in. akcentowana zasada trwałego
zrównoważenia gospodarki leśnej oraz powinność przebudowy drzewostanu), 2) lasów
ochronnych i leśnych kompleksów promocyjnych, 3) ochrony przyrody na obszarach leśnych.
Są to wybrane rozdziały, mające związek z tematyką niniejszej publikacji, a zatem realizacją
ochrony różnorodności biologicznej w ramach gospodarki leśnej. Natomiast w zakresie prawa
wewnętrznego Lasów Państwowych należałoby także kontynuować inwentaryzacje
przyrodnicze w lasach (Olaczek 2012), ze względu na ich wartość dla poznania i zachowania
stanu różnorodności biologicznej. To podejście odpowiada polityce rozwoju Lasów
Państwowych, według której wszechstronne rozpoznanie środowiska leśnego, jego zasobów i
kierunków
zachodzących
zmian
powinno
być
jednym
z
warunków
realizacji
zrównoważonego rozwoju (Pigan 2011).
Wskaźnik A.4. Instrumenty finansowe i polityka ekonomiczna
Według pierwszej wersji wskaźników – Paneuropejskich Kryteriów i Wskaźników
zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1) – w ramach polityki
gospodarczej i instrumentów finansowych powinny zawierać się środki i bodźce na rzecz
„powiększania mechanizmów przewidywania oddziaływań na lasy wynikających z
interwencji człowieka”. Dodatkowo – podobnie, jak w przypadku wskaźnika A.2 opisującego
strukturę instytucjonalną, instrumenty finansowe i polityka ekonomiczna powinny wspierać
gospodarczą wartość w lasach, w których gospodarka uwzględnia potrzeby ochrony
różnorodności biologicznej (Kryterium 4, Warunki ogólne). W cytowanym opracowaniu
przedstawiono też przykłady bardziej szczegółowych wskaźników opisowych w ramach
głównego wskaźnika A.4, co oznacza, że można je uzupełniać o kolejne. W odniesieniu do
reprezentatywnych, rzadkich i wrażliwych ekosystemów leśnych, ocenia się w tym dziale
wspieranie reprezentatywności lasów chronionych względem ich rozprzestrzenienia
ekologicznego i regionalnego (Kryterium 4, Reprezentatywne, rzadkie i wrażliwe ekosystemy
leśne). Natomiast w odniesieniu do zagrożonych gatunków powinno być wspierane wdrażanie
wytycznych, które pozwolą uwzględnić zagrożone gatunki w trakcie gospodarowania
(Kryterium 4, Gatunki zagrożone). W zakresie ram polityki gospodarczej i instrumentów
finansowych należy jeszcze ocenić, czy zapewniają ekonomiczne bodźce na rzecz
18
uwzględniania zagadnień środowiskowych w planowaniu gospodarki oraz czy prowadzą
inwentaryzację i ocenę bioindykatorów (Kryterium 4, Różnorodność biologiczna w lasach
produkcyjnych). Na potrzebę zapewnienia wystarczających zasobów finansowych dla
ochrony i właściwego użytkowania różnorodności biologicznej lasów zwraca także uwagę
Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności biologicznej lasów (Rozszerzony
program 2002 – Element 2, Cel ogólny 1, cel operacyjny 2, pkt g).
Zgodnie z polskim raportem Qualitative Indicators (2010 – A.4), w dziedzinie polityki
ekonomicznej Lasy Państwowe pokrywają wydatki z własnych dochodów i są niezależne w
swojej gospodarczej działalności. Jednak mogą uzyskiwać dotacje celowe z budżetu państwa
na niektóre niedochodowe (nierynkowe) czy/i społecznie ważne działania. Z kolei wsparcie
finansowe Unii Europejskiej dla leśnictwa (na zalesienia) ma duże znaczenie dla prywatnych
właścicieli gruntów. Kolejny opisany w raporcie dział to instrumenty finansowe. W
przypadku publicznej gospodarki leśnej, wspomniane wyżej dotacje celowe z budżetu
państwa mogą objąć m.in. zlecone przez administrację rządową: opracowanie planów
ochrony dla rezerwatów przyrody znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych, ich
realizację, ochronę gatunkową roślin i zwierząt, a także – niewspomniane w raporcie –
sprawowanie nadzoru nad obszarami wchodzącymi w skład sieci Natura 2000 (Ustawa 1991
– art. 54.5). Z ochroną różnorodności biologicznej mogą mieć również związek dotacje na
pełnienie zadań związanych z realizacją programów współfinansowanych ze źródeł
zagranicznych (Ustawa 1991 – art. 54.8), czego nie przedstawiono w polskim raporcie
(Qualitative Indicators 2010 – A.4). Elementem sprzyjającym ochronie różnorodności
biologicznej jest zwolnienie lasów ochronnych oraz lasów położonych w granicach
rezerwatów przyrody i parków narodowych z połowy stawki podatku leśnego (Ustawa 2002 –
art. 4.3), zaś w przypadku lasów w granicach użytków ekologicznych – z całego podatku
(Ustawa 2002 – art. 7.1.3).W przypadku lasów zarządzanych prywatnie, rządowe instrumenty
finansowe związane są z zalesieniami terenów rolniczych, rozwojem planów zarządzania
lasami. Dodatkowo Lasy Państwowe pokrywają koszty ochrony lasów niepaństwowych w
przypadku zagrożenia ich trwałości (Ustawa 1991 – art. 10.1.2). Ponadto – podobnie, jak w
przypadku publicznie zarządzanych – w lasach ochronnych, lasach w rezerwatach przyrody i
parkach narodowych obowiązuje połowa stawki podatku leśnego, a na terenie użytków
ekologicznych – zwolnienie z tegoż podatku (Ustawa 2002 – art. 4.3 i 7.1.3). Całkowite
publiczne wydatki poniesione w związku z trwale zrównoważoną gospodarką leśną w 2008
roku wyniosły 8,5 mln euro, z czego 0,31 mln euro na administrację lasami (Qualitative
Indicators 2010 – A.4). W obszarze politycznym „Różnorodność biologiczna” (B.6) cytowany
19
raport wymienia uczestnictwo i koordynację przez Lasy Państwowe projektu LIFE+ na rzecz
ochrony orlika krzykliwego w Puszczy Białowieskiej i Knyszyńskiej, zaś w obszarze
politycznym „Funkcje ochronne lasów i innych gruntów leśnych” (B.7) – unijny projekt
odbudowy małej retencji na nizinach (Qualitative Indicators 2010 – B.6-7), który w
konsekwencji będzie miał też bardzo duże znaczenie dla wspomożenia czy odtworzenia
bogactwa siedlisk związanych z terenami wilgotniejszymi. Należy zaznaczyć, że w opisie
wskaźnika B.6 nie odniesiono się do wszystkich wymaganych w uwagach poziomów i
elementów różnorodności biologicznej.
Aktualnie (2014) Lasy Państwowe nadal są jednostką samofinansującą się i
przysługują im wspomniane ulgi podatkowe. Jednak od roku 2014 zostały obciążone
dodatkowymi kosztami wpłat do budżetu państwa (Ustawa 2014), zaś od roku 2015 likwidacji
ulegną ulgi w podatku za lasy ochronne, lasy w parkach narodowych i rezerwatach przyrody
(A. Grzywacz, SGGW, inf. ustna). Jednocześnie należy się spodziewać, że przynajmniej w
najbliższych latach wysokość zewnętrznych dopłat nie będzie zbyt duża, o czym świadczą
przekazane w latach 2008-2012 dotacje z budżetu państwa i samorządów (Sprawozdanie
2009, 2010, 2011, 2012, 2013) (Tab. 1).
Tab. 1. Dotacje dla Lasów Państwowych w latach 2008-2012 (w tys. zł)
Typ dotacji
2008
2009
2010
2011
2012
Suma
Ochrona przyrody i edukacja
1 681
-
-
-
-
1 681
Przebudowa drzewostanów
5 000
-
-
-
-
5 000
Wielkoobszarowa inwent.
3 000
3 550
2 676
2 008
1 950
13 184
Plany zalesień
1 041
900
-
1 223
1 308
4 472
Zalesienia
17 016
618
1 180
-
-
18 814
Zagosp. lasów
1 039
-
-
-
-
1 039
13 239
14 228
-
16 951
17 127
61 545
Inne
-
-
1 493
151
101
1 745
Suma
42 016
19 296
5 349
20 333
20 486
107 480
lasów
niepaństwowych
Nadzór nad innymi lasami
Jak można zauważyć (Tab. 1), dotacje celowe z budżetu państwa (na podst. art. 54
Ustawy o lasach 1991) po roku 2008 drastycznie spadły. Rok 2008 był ostatnim, kiedy z
budżetu państwa przekazano pieniądze na ochronę różnorodności biologicznej w lasach, w
20
tym ochronę gatunkową, ochronę rezerwatową i (teoretycznie) nadzór nad obszarami Natura
2000. Podobnie wycofane zostały dopłaty do przebudowy drzewostanów i do prac
związanych z zagospodarowaniem lasów niepaństwowych. Jedyne kwoty, które rosły w
badanym okresie (poza kryzysowym rokiem 2010), związane były z nadzorem nad lasami
innej formy własności. Środki te przeznaczane są przez starostę (Ustawa 1991 – art. 5.3a). A
zatem z punktu widzenia utrzymania różnorodności biologicznej, Lasy Państwowe muszą
zdobywać środki na ochronę przyrody z innych źródeł bądź pokrywać je z własnych środków.
W skali całej Polski wydatki na ochronę przyrody w ostatnim okresie wzrosły, jednak
skierowane były bardziej na obsługę systemu (utrzymanie zatrudnienia w Generalnej Dyrekcji
Ochrony Środowiska, regionalnych dyrekcjach ochrony środowiska, parkach narodowych i
krajobrazowych) niż jego efektywność (Olaczek 2012). Znaczną część tych kwot pochłania
utrzymanie obszarów Natura 2000, czy też ogólniej – wywiązywanie się z zapisów
Dyrektywy Siedliskowej (1992-2007).
W przyszłości należy się liczyć z koniecznością pokrycia rosnących kosztów
publicznych funkcji lasu, w tym zachowania różnorodności biologicznej i realizacji zadań na
obszarach Natura 2000, z drugiej strony będą większe koszty utraconych korzyści ze względu
na ograniczenia w gospodarce na tych obszarach (Buraczewski i Grygier 2011, Regionalny
program operacyjny Polityki leśnej Państwa dla RDLP Łódź – www.npl.ibles.pl). Koszty
prowadzenia gospodarki proekologicznej są bowiem znacznie wyższe, niż gospodarki tzw.
„surowcowej”. Pomocne są środki unijne (Strategia 2013 – pkt. 1.2), jednak można je uzyskać
tylko na określone działania (a nie na cały wachlarz działań współczesnej gospodarki leśnej),
a dodatkowo obarczone są znaczną biurokracją i formalnymi wymogami. Nie są dostępne „od
ręki”, tymczasem niektóre sytuacje wynikające z zagrożenia gatunków wymagają szybkich
działań.
Zgodnie z opinią Fondera i Szabli (2011), a także Strategią dla Lasów Państwowych
na lata 2014-2030 (Strategia 2013 – pkt. 4, 6.7), warunkiem dalszego rozwoju leśnictwa w
Polsce jest zasada samofinansowania się Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy
Państwowe, choć w regionalnym programie operacyjnym Polityki leśnej państwa dla RDLP
Lublin (www.npl.ibles.pl) zawarto zastrzeżenie, że tę zasadę należałoby zweryfikować.
Trwały ekonomiczny sukces Lasów Państwowych dzięki realizacji funkcji produkcyjnej jest
np. według Łukaszewicza i Zajączkowskiego (2012) podstawą prowadzenia w przyszłości
ekosystemowej hodowli lasu (a zatem sprzyjającej zachowaniu różnorodności biologicznej).
Jednak same dochody z prowadzonej gospodarki leśnej mogą nie wystarczyć w pełnym
zabezpieczeniu różnorodności biologicznej, a tym samym realizacji wskaźników ekologicznej
21
poprawności tej gospodarki. Według Paschalisa-Jakubowicza (2004), a także autorów
Regionalnego programu operacyjnego Polityki leśnej państwa dla RDLP Białystok
(www.npl.ibles.pl), włączenie lasów do pełnienia funkcji ochronnych wymaga znacznych
nakładów finansowych. Należy zatem dążyć do rozwiązania tego problemu, gdyż bez
rekompensaty poniesionych kosztów spełnianie wymagań stawianych względem tych lasów
może być zagrożone. Przy aktualnym systemie finansowania LP pełna realizacja funkcji
ekologicznej może wpłynąć niekorzystnie na realizację funkcji gospodarczej, od której
uzależniona jest ta pierwsza. Jest to zbieżne ze zdaniem Rykowskiego (2012) i autorów
Regionalnego
programu
operacyjnego
Polityki
leśnej
państwa
dla
RDLP
Łódź
(www.npl.ibles.pl), według których należałoby wprowadzić realne budżetowe zobowiązania
państwa za tworzenie, zachowanie i rozwijanie przez gospodarkę leśną publicznych dóbr w
lasach – a takim dobrem jest różnorodność biologiczna (chodzi o zaangażowanie budżetu
państwa, budżetów administracji samorządowej, funduszy specjalnych i dotacji). O
wprowadzenie rozwiązań systemowych zapewniających racjonalne wsparcie gospodarki w
lasach w realizacji funkcji ekologicznych apelowała już Polityka leśna państwa (1997 – pkt.
IV.11 i IV.14). Inną koncepcję przedstawiają Buraczewski i Grygier (2011), którzy proponują
przekazywanie organizacjom pozarządowym do realizacji zadań ochronnych w rezerwatach
przyrody, włącznie z koniecznością uzyskania na nie zewnętrznych środków. Dodatkowym
plusem takiego rozwiązania – oprócz ograniczenia kosztów Lasów Państwowych – byłaby
poprawa relacji między LP a społeczeństwem. Wydaje się to być wartościowym
rozwiązaniem, przy czym należałoby także włączyć w to przejęcie odpowiedzialności przez
wspomniane organizacje za stan ochrony chronionego obiektu. Włączenie społeczeństwa w
czynną ochronę zasobów przyrodniczych zakłada także Regionalny program operacyjny
Polityki leśnej państwa dla RDLP Szczecin (www.npl.ibles.pl). Innym rozwiązaniem – w
sytuacji braku dotacji budżetowych do ochrony różnorodności biologicznej – jest propozycja
dalszego zwolnienia od obciążeń podatkowych obszarów chronionych w lasach, jednak
uderzyłoby to w budżety lokalnych samorządów, gdyż podatek leśny przekazywany jest do
kas gminnych (znane są protesty gmin lubuskich i z innych regionów kraju w tym względzie,
to z tego powodu ulgi zostały już cofnięte – A. Grzywacz, SGGW, inf. ustna). W przypadku
lasów prywatnych należy zwrócić uwagę na sferę finansowania nadzoru, doradztwa, tak, by
poziom gospodarki zbliżał się do poziomu w Lasach Państwowych (Buraczewski i Grygier
2011). Gołos i Zając (2005) uważają, że z merytorycznego punktu widzenia najlepszym
rozwiązaniem jest nadzór realizowany właśnie przez pracowników Lasów Państwowych.
22
Wskaźnik A.5. Środki informacyjne
Paneuropejskie Kryteria i Wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2
1998 – Aneks 1) zalecają oceniać istnienie „środków informacyjnych”, które mają służyć
opracowaniu nowych rejestrów i ocen ekologicznych oddziaływań na różnorodność
biologiczną, jak również narzędzi służących do oceny skutków gospodarki leśnej dla tej
różnorodności (Kryterium 4, Warunki ogólne). W dokumencie przedstawiono też przykłady
bardziej szczegółowych wskaźników opisowych w ramach głównego wskaźnika A.5. W
zakresie
reprezentatywnych,
rzadkich
i
wrażliwych
ekosystemów
leśnych,
środki
informacyjne powinny służyć odtwarzaniu endemicznej różnorodności biologicznej w lasach
gospodarczych oraz uzdrawianiu zdegradowanych obszarów leśnych (Kryterium 4,
Reprezentatywne, rzadkie i wrażliwe ekosystemy leśne). Zaś w zakresie zagrożonych
gatunków, oceniane jest istnienie środków informacyjnych, które służą tworzeniu okresowo
aktualizowanych list zagrożonych leśnych gatunków, a także podnoszeniu poziomu wiedzy o
zagrożonych gatunkach oraz poziomu ocen, inwentaryzacji czy badań tych gatunków
(Kryterium 4, Gatunki zagrożone). Środki informacyjne powinny także służyć podejmowaniu
działań dla utrzymania lub odtwarzania różnorodności biologicznej w starych lasach, a także
monitorowaniu
zmian
w
udziale
powierzchni
porośniętych
rodzimymi/introdukowanymi oraz iglastymi/liściastymi (Kryterium
gatunkami
4, Różnorodność
biologiczna w lasach produkcyjnych). Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności
biologicznej lasów zwraca z kolei uwagę na potrzebę zwiększenia na wszystkich szczeblach
społecznego poparcia i zrozumienia dla wartości różnorodności biologicznej lasów, w tym
także wiedzy na temat powodów jej zmian (zmniejszenia) oraz podejmowania świadomych
wyborów przy zakupie produktów leśnych (Rozszerzony program 2002 – Element 2, Cel
ogólny 3, cel operacyjny 1). Powinna być prowadzona edukacja i uświadamianie
społeczeństwa w zakresie pozytywnego podejścia gospodarki leśnej do ochrony
różnorodności biologicznej, a lokalne społeczności, właściciele lasów i organizacje
pozarządowe powinni mieć możliwość skutecznego udziału w ochronie i wzmacnianiu
różnorodności biologicznej lasów (Rezolucja H2 1993 – pkt 7).
Zgodnie z polskim raportem Qualitative Indicators (2010 – A.5), jest coraz większa
dostępność informacji o lasach dla społeczeństwa, co jest głównie zasługą Lasów
Państwowych. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych jest odpowiedzialne za
wydawanie publikacji (m.in. na temat stanu zdrowotnego wszystkich polskich lasów),
organizację wydarzeń, utrzymanie i rozwój strony internetowej opisującej zasoby leśne i
rozwój leśnictwa, jak również za kreowanie wizerunku firmy. Z kolei Główny Urząd
23
Statystyczny publikuje rocznik statystyczny Leśnictwo, a Główny Inspektorat Ochrony
Środowiska – roczne raporty o stanie zdrowotnym lasów. Nie ma natomiast rządowej strategii
dotyczącej komunikacji związanej z lasami (Qualitative Indicators 2010 – A.5). Należy
zaznaczyć, że w opisie wskaźnika B.6 nie odniesiono się do zagadnienia środków
informacyjnych, jak również do wszystkich wymaganych w uwagach poziomów i elementów
różnorodności biologicznej (Qualitative Indicators 2010 – A.6).
Opis aktualnej oferty informacyjnej Lasów Państwowych należy uzupełnić o
działalność edukacyjną poszczególnych jednostek LP (nadleśnictwa, regionalne i Generalna
Dyrekcja Lasów Państwowych – Chrzanowski 2013), Ośrodka Rozwojowo-Wdrożeniowego
LP w Bedoniu i Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie. W 2012 r. działalność edukacyjna
Lasów Państwowych objęła około 3 mln osób (Chrzanowski 2013), nie wliczając w to osób,
które skorzystały ze stron internetowych, wydawnictw zwartych i ciągłych, materiałów
filmowych itp. Z punktu widzenia ochrony różnorodności biologicznej w lasach znaczenie ma
także publikowany przez Główny Urząd Statystyczny rocznik Ochrona Środowiska, w którym
można znaleźć informacje o chronionych gatunkach i obszarach, w tym związanych z lasami
(dział V).
Według regionalnego programu operacyjnego Polityki leśnej państwa dla RDLP
Lublin (www.npl.ibles.pl) należałoby uwiarygodnić działalność leśników w sferze m.in.
ochrony różnorodności biologicznej poprzez jej opisanie w systemie finansowym, zakresach
obowiązków i sprawozdawczości. Na potrzebę prowadzenia edukacji społeczeństwa
ukierunkowanej na temat ochrony różnorodności biologicznej w lasach zwracają uwagę np.
analogiczne programy m.in. dla RDLP Olsztyn, Piła, Poznań, Szczecin, Toruń, Wrocław i
Zielona Góra (www.npl.ibles.pl), wraz z potrzebą wprowadzenia takich treści do programów
szkolnych i koniecznością ustalenia systemu finansowania działań Lasów Państwowych
(RDLP Piła). Jak bowiem widać na podstawie Tabeli 1, budżet państwa nie wspiera w
ostatnich latach tej dziedziny działalności, a dotacje z innych źródeł tylko w małej części
pokrywają koszty poniesione przez Lasy Państwowe (Chrzanowski 2013). Tymczasem
skuteczne komunikowanie działań na zewnątrz – w tym działań związanych z ochroną
różnorodności biologicznej – powinno stanowić element otwartości, zdefiniowanej jako jedna
z trzech głównych wartości Lasów Państwowych w strategii na lata 2014-2030 (Strategia
2013 – pkt. 5, 6.3). Innym elementem prac informacyjnych aktualnie i w przyszłości powinny
być szkolenia i doradztwo dla prywatnych właścicieli lasów na temat zasad prawidłowej
gospodarki leśnej (np. regionalne programy operacyjne Polityki leśnej państwa dla RDLP
Piła, Poznań, Szczecin), a także szkolenia dla samych leśników, zwiększające ich poziom
24
wiedzy na temat różnorodności biologicznej oraz potrzeb i zasad jej ochrony. Wspomniane
programy operują perspektywą czasową do 2050 roku.
W bliższej i dalszej przyszłości należy zatem kontynuować edukację leśną
społeczeństwa, dzięki czemu można będzie uzyskać większe zrozumienie dla zasad
nowoczesnej gospodarki lasami, a co za tym idzie – zredukować liczbę konfliktów na rzecz
merytorycznej współpracy ze społeczeństwem. Jednym z poruszanych tematów powinny być
koszty proekologicznej gospodarki – działań nastawionych na ochronę różnorodności
biologicznej, jak też utraconych korzyści. Społeczeństwo nie ma takiej wiedzy i świadomości,
przez co w wielu przypadkach nie jest w stanie ze zrozumieniem i szacunkiem traktować
efektów pracy leśników. W sytuacji, kiedy dokumenty ważne dla gospodarki leśnej są
społecznie konsultowane, trzeba w sposób szczególny dbać o poziom zrozumienia leśnej
tematyki. Warto jednak prowadzić kontrolę rezultatów edukacji leśnej dla jej doskonalenia
(metod, treści), bowiem wyniki ankiet prowadzonych wśród odbiorców nie zawsze wskazują
na trwały efekt przeprowadzonych zajęć (np. Referowska-Chodak 2013).
Wskaźniki ilościowe
Drugą grupą wskaźników opisanych w dokumencie Udoskonalone paneuropejskie
wskaźniki trwale zrównoważonej gospodarki leśnej (Wskaźniki 2003, Background
Information 2003) są te ilościowe. W ramach Kryterium 4: Zachowanie, ochrona i
odpowiednie
wzmacnianie
różnorodności
biologicznej
w
ekosystemach
leśnych
wyodrębniono następujące wskaźniki ilościowe, które zostaną omówione w dalszej części
tekstu: 4.1 – Skład gatunkowy, 4.2 – Odnowienia, 4.3 – Naturalność, 4.4 – Gatunki
introdukowane, 4.5 – Posusz, 4.6 – Zasoby genowe, 4.7 – Stopień fragmentacji, 4.8 –
Zagrożone gatunki leśne, 4.9 – Lasy chronione.
Wskaźnik 4.1. Skład gatunkowy
Wskaźnik ten rozumiany jest jako „Powierzchnia lasów i innych gruntów leśnych
[zadrzewionych] klasyfikowana wg ilości występujących gatunków drzew i typu lasu”
(Wskaźniki 2003). Względem pierwszej wersji tego wskaźnika (Rezolucja L2 1998 – Aneks
1: Kryterium 4, Różnorodność biologiczna w lasach produkcyjnych), zrezygnowano z
określenia liczby gatunków (było „2-3”), a dodano typ lasu. Opracowanie Background
Information (2003 – Indicator 4.1) uzasadnia ten wskaźnik następująco: różnorodność
gatunkowa oraz dynamika ekosystemu lasu zależą znacząco także od kompozycji gatunków
25
drzew. Wielogatunkowe lasy są zazwyczaj bogatsze pod względem różnorodności
biologicznej, niż lasy jednogatunkowe. Należy mieć jednak na uwadze, że niektóre lasy
zbudowane są w sposób naturalny z 1-2 gatunków drzew. Za próg wliczania gatunku drzewa
do tego wskaźnika uznaje się jego ponad 5%-owe pokrycie. Jednostki, w których mierzy się
opisywany wskaźnik, to: dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10-letnich. Należy go
podawać według liczby występujących gatunków drzew oraz typu lasu. Rykowski (2003)
doprecyzował przy tym, że należy brać pod uwagę drzewostan główny. Wskaźnik 4.1. jest
powiązany ze wskaźnikiem 4.3. (Naturalność). Na potrzebę promowania – tam gdzie jest to
właściwe – różnorodności gatunkowej drzewostanów zwracają także uwagę Paneuropejskie
wytyczne szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2
1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.c), przeznaczone do dobrowolnego stosowania przez strony
MCPFE. Rezolucja W4 (2003 – pkt 12) przedstawia też taką potrzebę w kontekście
przywracania leśnej różnorodności biologicznej w drzewostanach zdegradowanych i
plantacjach.
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.1), pomiędzy
rokiem 2000 a 2005 zmalała powierzchnia drzewostanów jednogatunkowych z 4 518 tys. ha
do 4 134 tys. ha, co należy uznać za trend pozytywny, zważywszy na preferowanie w
przeszłości tego typu drzewostanów – szczególnie sosnowych – na zbyt żyznych dla tego
gatunku drzewa siedliskach, w miejscu naturalnych wielogatunkowych drzewostanów. W tym
samym okresie wzrosła powierzchnia drzewostanów składających się z 2-3 gatunków drzew
(z 3 698 tys. do 4 437 tys. ha), na co miał wpływ proces przebudowy wspomnianych
wcześniej drzewostanów jednogatunkowych na bardziej złożone, a po części też zakładanie
upraw o składzie uwzględniającym możliwości siedliska. Jednocześnie zmalała powierzchnia
drzewostanów budowanych przez 4-5 gatunków drzew (z 786 tys. do 606 tys. ha) oraz przez
6-10 gatunków (z 57 tys. do 23 tys. ha), co z kolei można uznać za zjawisko niekorzystne,
chyba że było (przynajmniej po części) efektem eliminacji gatunków obcych, inwazyjnych.
Opisane zestawienie nie jest ogólnie dostępne, powszechnie publikowane. Brakuje takiej
aktualnej informacji zarówno w roczniku statystycznym Leśnictwo (2013), Raporcie (2013),
jak i w Wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów w Polsce (2013). Nie jest również
przewidziane zbieranie informacji w takim układzie w Instrukcji urządzania lasu (2011).
Należałoby zatem – na potrzeby raportowania dla MCPFE – uzupełnić Instrukcję o ten
element.
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
26
Instrukcja urządzania lasu (2011 – § 79.2.4) – powołując się na Paneuropejskie wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2) – oraz Zasady hodowli lasu (2011 – Wprowadzenie, tab. 3) zalecają preferowanie
różnorodności gatunkowej, przejawiającej się we wprowadzaniu możliwie dużej liczby
gatunków drzew dostosowanych do charakteru siedliska. Pozwala to na rozproszenie ryzyka
w hodowli lasu. Służyć temu ma także zwiększanie zakresu przebudowy tych drzewostanów,
których skład gatunkowy uległ w przeszłości zubożeniu. Według Boreckiego i Stępnia (2012)
monokultury i drzewostany z >90% udziałem sosny, świerka czy brzozy powinny być
przebudowywane w pierwszej kolejności. Udział grup zbiorowisk potencjalnych (U), a
jednocześnie zgodność grup zbiorowisk rzeczywistych z zespołami potencjalnymi (Z) na
powierzchniach monitoringowych BioSoil kształtowała się następująco (Czerepko red. 2008 –
tab. 34 i 36): bory sosnowe – U 25,3%, Z 85,6%, bory świerkowe i jodłowe – U 2,1%, Z
100%, bory mieszane – U 26,9%, Z 62,7%, ubogie dąbrowy i buczyny – U 12,1%, Z 41,5%,
grądy i świetliste dąbrowy – U 20,5%, Z 53,3%, żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny – U
5,5%, Z 54,2%, łęgi – U 3,9%, Z 76,5%, olsy – U 3,4%, Z 73,3%, leśne torfowiska – U 0,2%,
Z 100% (średni wskaźnik zgodności – Z 65%). Z przytoczonych wartości wynikają jeszcze
duże potrzeby względem poprawy struktury gatunkowej polskich lasów.
Zgodnie z planami rozwoju lasów i leśnictwa przedstawionymi w roku 2003, w
okresie 2011-2025 i dalej, w perspektywie do 2050 r., a także zgodnie ze Strategią Lasów
Państwowych na lata 2014-2030 (Strategia 2013 – pkt. 6.2), planuje się kontynuowanie
wcześniejszego postępowania w postaci przebudowy i hodowania drzewostanów o składach
gatunkowych zgodnych z siedliskiem, potencjalną naturalną roślinnością i ich naturalnymi
tendencjami dynamiczno-rozwojowymi (regionalne programy operacyjne Polityki leśnej
państwa dla RDLP Białystok, Lublin, Łódź, Olsztyn, Piła, Poznań, Toruń, Wrocław, Zielona
Góra – www.npl.ibles.pl). Do roku 2050 Polityka leśna państwa (1997) przewiduje
zwiększenie
udziału
gatunków
liściastych
do
33%,
a
udziału
drzewostanów
wielogatunkowych do 48% (Szujecki i Zaleski 2005). Zakładając, że zapisy ze wspomnianych
dokumentów, programów operacyjnych, a także Instrukcji urządzania lasu (2011) i Zasad
hodowli lasu (2011) będą realizowane, możemy uzyskać w perspektywie roku 2030, jak
również tym bardziej roku 2080, efekt większego dopasowania składów gatunkowych do
charakteru siedliska, a tym samym osiągnąć większy procent zgodności zbiorowisk
rzeczywistych z potencjalnymi. Przełoży się to na większy udział drzewostanów
zbudowanych z większej liczby gatunków. Jednak należy mieć na uwadze, że pojęcia
„potencjalna roślinność naturalna” czy „zgodność fitocenozy z biotopem” zachowują swoją
27
ważność w stosunkowo krótkim okresie 20–40 lat, co oznacza, że może zachodzić potrzeba
ich aktualizacji poprzez uwzględnianie bieżących i prognozowanych kierunków zmian w
warunkach środowiska (Czerepko red. 2008 – rozdz. 6.1.2, Rykowski 2012).
Z
prowadzenia
przywracanie m.in.
gospodarki
bogactwa
leśnej
uwzględniającej
gatunkowego
trwałe
rozliczają systemy
zachowanie
certyfikacji
lub
PEFC
(Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt 4.2.1, 4.2.5, 4.2.7, 4.4.1, 4.4.8) i FSC (Krajowy
Standard 2014 – pkt 6.3, 6.3.5). Należy jednak zwrócić uwagę na rozbieżność w interpretacji
drzewostanu mieszanego w raportach MCPFE i zasadach certyfikacji PEFC. Otóż – jak
wcześniej wspomniano – w raportach MCPFE progiem wliczenia gatunku do składu jest jego
przynajmniej 5%-owy udział w powierzchni drzewostanu, co oznacza, że drzewostanem
mieszanym będzie także ten, w którym jest 90%-owy udział jednego gatunku. Tymczasem w
systemie certyfikacji PEFC za drzewostan mieszany uchodzi ten, w którym udział jednego
gatunku nie przekracza 80% (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt 4.4.8.A). System
certyfikacji FSC nie odnosi się do tego problemu.
Na przyszłą strukturę gatunkową polskich lasów mają też wpływ prace zalesieniowe –
według planów z Polityki leśnej państwa (1997) do roku 2050 powinniśmy osiągnąć lesistość
na poziomie 33% (Szujecki i Zaleski 2005). Znaczna część zalesień prowadzona jest na
gruntach porolnych o niskiej klasie bonitacji gleby, co ogranicza możliwość stosowania
szerokiego wachlarza gatunków drzew lasotwórczych. Mimo to Zasady hodowli lasu (2011 –
tab. 7) proponują wprowadzanie co najmniej dwóch gatunków, a na glebach żyźniejszych –
trzech i więcej (uwzględniając próg podany w dokumentach MCPFE). Do tego elementu
gospodarki leśnej także odnoszą się systemy certyfikacji: PEFC – zalecając przy zalesieniach
dostosowanie gatunków/ekotypów do warunków siedliskowych (Zrównoważona gospodarka
2012 – pkt 4.4.5) oraz FSC – zalecając wprawdzie w dziale Plantacje – różnicowanie składu
gatunkowego zalesień na gruntach porolnych (Krajowy Standard 2014 – pkt 10.3.1 i 10.3.3).
Regionalne programy operacyjne Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl) także zwracają
uwagę na to zagadnienie.
Przedstawione trendy w ekologizacji gospodarki leśnej – a w konsekwencji
zróżnicowane składy gatunkowe drzewostanów – mogą jednak w przyszłości ulec
modyfikacji z dwóch powodów: zmian klimatycznych oraz preferencji społecznych. W
odniesieniu do efektów zmian klimatycznych nie przewiduje się może znacznych różnic w
składzie gatunkowym polskich lasów, a raczej w relacjach pomiędzy tymi gatunkami,
możliwe że zmiennych w czasie (Łukaszewicz i Zajączkowski 2012, Szwagrzyk 2013). Mogą
nastąpić przesunięcia gatunków między siedliskami, a w przypadku siedlisk świeżych na
28
piaszczystym podłożu – także zmniejszenie zestawu występujących tam gatunków
(Szwagrzyk 2013). Większe szanse będą miały zapewne gatunki o szerszym zakresie
tolerancji i większej odporności na stres, jak np. sosna (Łukaszewicz i Zajączkowski 2012 –
sosna powinna mieć udział nie mniejszy niż 65%, Szwagrzyk 2013), aczkolwiek w ramach
działań hodowlanych należałoby wyjść poza ramy stosowania aktualnych gatunków
lasotwórczych i zwiększyć znaczenie gatunków obecnie domieszkowych i biocenotycznych
(Szwagrzyk 2013). Kundzewicz (2012) zaleca więc stosowanie do odnowień jak największej
liczby tych gatunków, które charakteryzują się lepszą tolerancją na oczekiwane zmiany
klimatyczne. Jednak trudno jest podawać precyzyjne wskazówki ze względu na brak pewnych
prognoz długoterminowych. Natomiast w odniesieniu do społecznych preferencji,
wypoczywający w lasach cenią szczególnie lasy suche, stare, widne i rzadkie, iglaste lub
mieszane (Gołos 2010, Skłodowski i in. 2013). Drewno gatunków iglastych jest także
preferowane przez przemysł drzewny (Szujecki i Zaleski 2005). Coraz większy wpływ
społeczeństwa na sprawy ochrony i zarządzania środowiskiem w Polsce, w tym na
gospodarkę leśną, może w przyszłości zaowocować większym uwzględnieniem społecznych
preferencji odnośnie do składu i struktury lasu.
Wskaźnik 4.2. Odnowienia
Wskaźnik ten rozwijany jest jako „Powierzchnia odnowień w drzewostanach
jednowiekowych i różnowiekowych, klasyfikowana wg rodzaju odnowienia” (Wskaźniki
2003). W pierwszej wersji tego wskaźnika (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1: Kryterium 4,
Różnorodność biologiczna w lasach produkcyjnych) sformułowanie było węższe,
obejmowało tylko udział odnowień naturalnych. Opracowanie Background Information (2003
– Indicator 4.2) uzasadnia ten wskaźnik następująco: Naturalne odnowienie przyczynia się do
ochrony genotypów oraz zachowania naturalnej kompozycji gatunków, struktury i dynamiki
ekosystemu, aczkolwiek w pewnych sytuacjach nie zawsze pozwala osiągnąć cele ochronne i
gospodarcze. Według wspomnianego opracowania wyróżnia się następujące typy odnowienia:
naturalne, naturalne uzupełnione sadzeniem, przez sadzenie/sianie i odroślowe. Jednostki, w
których mierzy się opisywany wskaźnik, to: dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10letnich. Należy podać osobno dla drzewostanów jednowiekowych i różnowiekowych
powierzchnię
odnowienia,
zaklasyfikowanego
według
typu.
Preferencja
względem
regeneracji naturalnej – tam gdzie zapewni ona odpowiednią ilość, jakość zasobów leśnych
oraz gdzie pochodzenie zasobów istniejących jest odpowiednie do miejsca – zaznaczona jest
także w Paneuropejskich wytycznych szczebla operacyjnego dotyczących zrównoważonej
29
gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.a), przeznaczonych do
dobrowolnego stosowania przez strony MCPFE oraz w Rezolucji Wiedeńskiej W4 (Rezolucja
W4 2003 – pkt 12).
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.2), łączna
powierzchnia lasów ze stosowanym naturalnym odnowieniem i powierzchnia naturalnej
ekspansji lasu w opisanym okresie 20 lat systematycznie wzrastała, od poziomu 370 tys. ha w
1990 r. do poziomu 448 tys. ha w roku 2010 (szacunek ekspercki oparty na udziale odnowień
naturalnych w odnowieniach i zalesieniach ogółem od 1945 r. – M. Jabłoński, IBL, inf.
ustna). W przypadku naturalnego odnowienia jest to efekt przemian w gospodarce leśnej w
kierunku jej ekologizacji (tam, gdzie są warunki do prowadzenia tej metody odnowienia lasu),
natomiast naturalna ekspansja lasu wiąże się głównie z nieużytkowaniem terenów rolniczych
(pozostawianiem ich odłogiem), co z kolei jest następstwem przemian politycznych,
społecznych i gospodarczych w Polsce. W tym samym okresie wzrosła także łączna
powierzchnia zalesiona oraz powierzchnia lasów odnawianych sztucznie przez siew lub
sadzenie, z poziomu 8511 tys. ha w 1990 r. do poziomu 8871 tys. ha w 2010 r. Wynikało to
głównie z faktu prowadzenia planowych zalesień, a w przypadku istniejących lasów –
nieodpowiednich warunków siedliskowych do prowadzenia odnowień naturalnych bądź
niewłaściwego składu gatunkowego dojrzałego pokolenia drzew. Przedstawione sumaryczne
dane nie zostały rozpisane na drzewostany jedno- i różnowiekowe. Są one niedostępne w
rocznikach statystycznych, jak Leśnictwo (2013), Ochrona Środowiska (2013), Raporcie
(2013) oraz w Wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów w Polsce (2013). Zgodnie z
Instrukcją urządzania lasu (2011 – § 26.1.1-2), drzewostanom mogą być przypisane tzw.
cechy, wśród których wymieniono: drzewostany z odnowienia (zalesienia) sztucznego oraz
drzewostany z odnowienia (zalesienia) naturalnego z nasion, jednak cechę tę można przypisać
tylko wtedy, gdy jest dostatecznie udokumentowana (§ 26.1.3). Do tego aspektu gospodarki
leśnej odnoszą się wyniki monitoringu na powierzchniach BioSoil (Czerepko red. 2008),
według których z sadzenia lub siewu pochodziło 64,6% badanych obiektów, naturalne
pochodzenie odnotowano w 13,2% przypadków, mieszane – w 21,1%, a nieznane – w 1,1%.
Dane te przedstawiono także w układzie typów lasów, co jest wymagane w raporcie MCPFE.
Gdyby te dane odnieść do aktualnej powierzchni lasów w Polsce (Leśnictwo 2013), to
uzyskalibyśmy (przeliczeniowo) następujące wyniki: pochodzenie z sadzenia/siewu: 5 920
tys. ha, pochodzenie naturalne: 1 210 tys. ha, pochodzenie mieszane: 1 933 tys. ha,
pochodzenie nieznane: 100 tys. ha.
30
Według raportu Quantitative Indicators (2011) średnia dla lat 2003-2007 roczna
powierzchnia zalesień wyniosła 16 453 ha, powierzchnia naturalnej ekspansji lasu – 358 ha
(dane dla lat 2005-2007), odnowień naturalnych – 4 755 ha, a sztucznych – 42 056 ha.
Aktualnie średnie roczne wartości, obliczone dla okresu 2008-2012 (na podst. Leśnictwo
2010, 2013), kształtują się następująco: powierzchnia zalesień – 5 907 ha, powierzchnia
naturalnej ekspansji lasu – 206 ha, odnowień naturalnych – 5 231 ha, a sztucznych – 43 200
ha. Według Raportu (2013), spadek średniej powierzchni zalesień wiąże się z przynajmniej
trzema problemami. Po pierwsze ze zmianą kryteriów przeznaczania prywatnych gruntów
rolnych do zalesienia w ramach funkcjonujących w poszczególnych województwach
Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich (podniesienie minimalnej zwartej powierzchni z
0,30 ha do 0,50 ha), a także koniecznością pokrycia przez prywatnego właściciela kosztów
zalesienia (ryczałt wypłacany jest dopiero po zalesieniu). Po drugie – zbyt mały wymiar
zalesień gruntów Skarbu Państwa ma związek ze znacznym zmniejszeniem powierzchni
nieużytków i gruntów porolnych przekazywanych przez Agencję Nieruchomości Rolnych
Lasom Państwowym. Po trzecie – ograniczeniem dla zalesień bywają przepisy prawne
związane z powstałymi w Polsce obszarami Natura 2000. Różnice w powierzchni naturalnej
ekspansji lasu są najczęściej poza bezpośrednim wpływem (niezależne) od gospodarki leśnej,
jako że obejmują tereny rolnicze pozostawione odłogiem, różnego typu nieużytki. Wzrost
średniej powierzchni odnowień naturalnych należy uznać za zjawisko korzystne, choć
Borecki i Stępień (2012) uważają, że ten sposób odnawiania jest niewystarczająco
wykorzystywany w polskim leśnictwie. Wzrost średniej powierzchni odnowień sztucznych
wiąże się ze wzrastającym w ostatnim 20-leciu rozmiarem pozyskania drewna (Leśnictwo
2013), co przekłada się na większą powierzchnię do odnowienia, a także – jak już wcześniej
wspomniano – z nieodpowiednimi warunkami siedliskowymi lub niewłaściwym składem
gatunkowym odnawianego drzewostanu.
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
Instrukcja urządzania lasu (2011 – § 79.2.4) – powołując się na Paneuropejskie wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2) – oraz Zasady hodowli lasu (2011 – Wprowadzenie) zalecają preferencję
odnowienia naturalnego, jeżeli tylko występują warunki zapewniające odpowiednią ilość i
jakość zasobów leśnych, a także gdy istniejące proweniencje charakteryzują się odpowiednią
jakością w odniesieniu do siedliska. Odnośnik do zwiększania udziału naturalnego
odnowienia poprzez stosowanie cięć rębniami złożonymi oraz uznawanie wartościowych
31
samosiewów znajduje się także w regionalnych programach operacyjnych Polityki leśnej
państwa dla RDLP Poznań, Toruń i Wrocław (www.npl.ibles.pl), opisujących perspektywy i
zamierzenia realizacji gospodarki leśnej do roku 2050. Odnowienie naturalne jest silnie
akcentowane w ekosystemowym podejściu do zagospodarowania lasu (Rykowski), które
zalecane jest przez dokumenty wynikające z Konwencji z Rio (1995-2002), polecone do
wdrażania przez Rezolucję W4 (2003 – pkt. 4). Dodatkowo ta forma odnowienia powinna
stanowić jedno z narzędzi hodowli lasu w obliczu przewidywanych zmian klimatycznych i
towarzyszących
im
zjawisk
pogodowych
(Szwagrzyk
2013).
Wreszcie
z
wprowadzania/wykorzystywania odnowień naturalnych rozliczają gospodarkę leśną także
systemy jej certyfikacji: PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt 4.4.4) oraz FSC
(Krajowy standard 2014 – pkt 6.3.1). Cytowane opracowania i uwarunkowania wskazują na
korzystne perspektywy dla realizacji naturalnych odnowień także w przyszłości. Jednak
trudno przewidzieć dokładniejsze progi czy wartości w odniesieniu do roku 2030 czy 2080.
Badania naukowe przeprowadzone przez pracowników Instytutu Badawczego Leśnictwa
pozwoliły na określenie uwarunkowań naturalnego odnowienia głównych lasotwórczych
gatunków drzew w Polsce, nie w każdym miejscu i sytuacji można liczyć na ich powodzenie
(Bielawska 2012). Przy założeniu, że doprowadzi się składy gatunkowe drzewostanów do
odpowiednich dla danego siedliska, zyskamy większą podstawę do stosowania odnowień
naturalnych. Opisywany wskaźnik odnosi się także do udziału odnowień sztucznych, które
dopełniają całkowitą powierzchnię odnowień do 100%. Ogólnie powierzchnia odnowień
będzie zapewne rosła, ze względu na wzrost powierzchni lasów w Polsce, jak również ze
względu na zwiększający się stopniowo rozmiar pozyskania drewna (Leśnictwo 2013).
Trzecia składowa opisywanego wskaźnika to zalesienia. Według planów z Polityki
leśnej państwa (1997) w roku 2020 ma być osiągnięty udział lasów na poziomie 30%
powierzchni kraju, zaś w 2050 roku – 33%. W regionalnych programach operacyjnych
Polityki leśnej państwa dla poszczególnych RDLP (www.npl.ibles.pl) na okres 2011-2025
oraz w dalszej perspektywie 2050 r. zakłada się kontynuację zalesiania gruntów porolnych
(RDLP Białystok – ok. 63 tys. ha, RDLP Lublin, RDLP Olsztyn – do 31% w 2025 i 33% w
2050 r., RDLP Piła – do 2025 r. ok. 550 ha rocznie, potem mniej, RDLP Poznań – 1 5002 500 ha rocznie, RDLP Szczecin – do poziomu 36,8%, Toruń do 27,4% w 2025 i 29,0% w
2050 r., RDLP Wrocław do poziomu 33,3%, RDLP Zielona Góra). Przewidywany jest także
wzrost lesistości w drodze naturalnej sukcesji odłogujących prywatnych gruntów (RDLP
Piła). Aktualna lesistość kraju (stosunek powierzchni lasów do ogólnej powierzchni
geograficznej kraju) wynosi 29,3% (Leśnictwo 2013), co po przeliczeniach daje ok. 218,9 tys.
32
ha jeszcze do zalesienia. Zważywszy na wyliczoną wyżej średnią roczną powierzchnię
zalesień w latach 2008-2012 (5 907 ha), nie osiągniemy zakładanego poziomu do roku 2020,
tylko dopiero około roku 2050. Jeśli natomiast weźmiemy pod uwagę udział powierzchni
lasów w powierzchni lądowej kraju, który wynosi 29,9% (wyliczenia własne na podstawie
roczników statystycznych Ochrona Środowiska 2013 i Leśnictwo 2013), to osiągnięcie w
2020 roku poziomu 30% jest możliwe. Dawidziuk i Zajączkowski (2012) przewidują, że w
latach 2011-2030 wzrost powierzchni lasów w Lasach Państwowych wyniesie 80 tys. ha, zaś
w lasach prywatnych – 280 tys. ha. Oznaczałoby to roczny wymiar zalesień na poziomie 18
tys. ha, co – zważywszy na przytoczoną średnią z ostatnich 5 lat – wydaje się dość
optymistycznym szacunkiem. Większym wyzwaniem będzie osiągnięcie poziomu 33% w
roku 2050, w związku z czym postuluje się modyfikację Krajowego programu zwiększania
lesistości (Raport 2013). Według wspomnianego Raportu (2013) obecny potencjał
zalesieniowy wynosi ok. 2 mln ha ubogich gleb, na których produkcja rolna nie gwarantuje
opłacalności (a przynajmniej 1,5 mln ha – za: Borecki i Stępień 2012). A zatem problem nie
leży teoretycznie w braku gruntów do zalesień (te 2 mln ha to ponad 6% geograficznej
powierzchni kraju), ale w innych uwarunkowaniach. Według Regionalnych programów
operacyjnych Polityki leśnej państwa dla RDLP Poznań i Wrocław (www.npl.ibles.pl) w
części gmin nie wyznaczono granicy polno-leśnej, jak również nie opracowano planów
zagospodarowania przestrzennego, co stanowi pierwszą barierę. Według Króla (2011) i
Raportu (2013) niezbędna jest modyfikacja systemu zachęt do zalesiania terenów
uwzględniająca rozdrobnienie gruntów w Polsce (np. rezygnacja z kryterium minimalnej
powierzchni lub minimalnej szerokości działki dla gruntów przylegających do istniejących
kompleksów leśnych). Poprawę sytuacji może też przynieść nowy system dopłat do zalesień
w latach 2014-2020: pokrycie kosztów założenia uprawy, a następnie kosztów utraconych
dochodów z tytułu działalności rolniczej i utrzymania uprawy przez okres 12 lat, przy czym
dopłaty obejmują zarówno grunty rolnicze, jak i nierolnicze (Rozporządzenie 2013 – art.
22.1-2). Według Łukaszewicza i Zajączkowskiego (2012) o przyszłych zmianach lesistości
kraju będzie decydować głównie polityka ekonomiczna w rolnictwie na szczeblu Unii
Europejskiej, a rozwiązaniem na niepomyślne według autorów perspektywy w tym zakresie
może być przekazanie Lasom Państwowym (decyzją polityczną) gruntów zarządzanych przez
Agencję Nieruchomości Rolnych, Agencję Mienia Wojskowego itp., a w przypadku gruntów
prywatnych – wsparcie w zalesianiu dla właścicieli na zasadzie wydzierżawiania tych ziem
Lasom Państwowym. Dokumenty branżowe, jak Instrukcja urządzania lasu (2011) czy
Zasady hodowli lasu (2011), a także system certyfikacji PEFC (Zrównoważona gospodarka
33
2012 – pkt 4.1.10, 4.4.5-6) zawierają tylko wskazania „jakościowe” co do zalesień (system
FSC o zalesieniach wspomina tylko w dziale Plantacje – Krajowy standard 2014), bez
odniesień ilościowych.
Przy opisywanym wskaźniku 4.2 warto jeszcze zwrócić uwagę na pewną kwestię
formalną. Otóż w krajowych raportach (jak w Quantitative Indicators 2011) wymagane jest
podawanie pochodzenia lasów (naturalne/sztuczne) w skali całego kraju, co w rzeczywistości
nie wynika z treści tego wskaźnika (Wskaźniki 2003), w tym jego interpretacji w dokumencie
Background Information (2003). Dodatkowo nie zawsze da się ustalić takie pochodzenie
(Czerepko red. 2008).
Wskaźnik 4.3. Naturalność
Wskaźnik ten opisany jest jako „Powierzchnia lasów i innych gruntów leśnych
[zadrzewionych]
klasyfikowana
w
grupach:
<<nietknięte
przez
człowieka>>,
<<półnaturalne>> i <<plantacje>>, przy czym każda z grup wg typu lasu” (Wskaźniki 2003).
Opracowanie Background Information (2003 – Indicator 4.3) uzasadnia ten wskaźnik
następująco: stopień naturalności ekosystemu leśnego ukazuje intensywność ludzkiej
ingerencji. Różna intensywność użytkowania wpływa nie tylko na strukturę ekosystemu, ale
także na odmienność kompozycji zespołów roślin, co w następstwie determinuje poziom
różnorodności biologicznej. Istnienie lasów nietkniętych przez człowieka (np. lasów z
naturalnymi gatunkami i zachodzącymi procesami) ma wysoką wartość dla zrozumienia reguł
ekologicznych oraz jako miejsca referencyjne przy ustalaniu priorytetów, planów i modeli w
procesie planowania gospodarki leśnej. W lasach półnaturalnych może być utrzymywana
różnorodność biologiczna i dynamika procesów zbliżona do tych, które występują w
naturalnych ekosystemach. Plantacje są z kolei ekosystemem specyficznym samym w sobie,
gdzie sztuczne procesy formują zespoły gatunków całkowicie odmienne od tych naturalnych.
W warunkach Europy większość lasów jest „półnaturalnych”. W przyszłości byłoby
wskazane
wyodrębnienie
podkategorii,
które
pozwolą
na
rozróżnienie
lasów
zagospodarowanych zgodnie z ideą półnaturalnej hodowli lasu od lasów użytkowanych
intensywniej, jednak może to być trudne. Jednostki, w których mierzy się opisywany
wskaźnik, to: dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10-letnich. Należy zestawić
powierzchnie według typów lasu osobno dla każdej kategorii naturalności. Opisywany
wskaźnik powiązany jest z wszystkimi pozostałymi wskaźnikami Kryterium 4, a zatem
wszystkimi pozostałymi opisami wskaźników w niniejszej publikacji. Dla poprawy jakości
(naturalności) lasów w Europie, Rezolucja W4 (2003) zaleca tam, gdzie jest to uzasadnione,
34
przywracać leśną różnorodność biologiczną w drzewostanach zdegradowanych i plantacjach
(pkt 12). Elementem realizacji tego wskaźnika w odniesieniu do lasów „półnaturalnych” jest
kształtowanie – tam, gdzie pozwala na to naturalna dynamika lasu – zróżnicowanej struktury
drzewostanów (Rezolucja H2 1993 – pkt 4). Jest to zaznaczone w Paneuropejskich
wytycznych szczebla operacyjnego dotyczących zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja
L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.c), przeznaczonych do dobrowolnego stosowania przez strony
MCPFE – w kontekście zróżnicowania struktury zarówno poziomej, jak i pionowej (m.in.
drzewostany mieszane, drzewostany różnowiekowe.
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.3), do
powierzchni „nietkniętych przez człowieka” zaliczono ściśle chronioną powierzchnię lasów w
parkach narodowych i rezerwatach przyrody. W przytoczonym okresie 1990-2010
sukcesywnie rosła ona od poziomu 30 tys. ha w roku 1990 do poziomu 55 tys. ha w roku
2010. Aktualnie (Leśnictwo 2013) w samych parkach narodowych jest 57 tys. ha lasów pod
ochroną ścisłą, do czego należy dodać niesprecyzowaną część z ok. 5 tys. ha ogólnej
powierzchni pod ochroną ścisłą w rezerwatach przyrody. Należy uznać to za pozytywne
zjawisko, ze względu na wspomnianą wyżej wartość takiej powierzchni dla ochrony
różnorodności biologicznej i naturalnie zachodzących procesów ekologicznych, a także ze
względu na znaczenie dla badań naukowych czy jako powierzchni referencyjnych dla
gospodarki leśnej. W tym samym okresie (1990-2010) wzrosła też powierzchnia
zaklasyfikowana jako „półnaturalna”, z 8 819 tys. ha do 9 214 tys. ha, na co główny wpływ
miały zalesienia. Jeśli uznać, że stanowi ona różnicę między całkowitą powierzchnią gruntów
leśnych a powierzchnią lasów pod ochroną ścisłą (wskazują na to przytoczone w raporcie
liczby), to aktualna wielkość powierzchni lasów „półnaturalnych” wynosi około 9 300 tys. ha
(na podst. Leśnictwo 2013), a zatem jeszcze wzrosła i obejmuje wszystkie lasy, w których jest
prowadzona zrównoważona gospodarka leśna na zasadzie wielkoobszarowej ochrony
przyrody (Grzywacz 2005), a także niektóre powierzchniowe formy ochrony przyrody. W
przypadku plantacji, w roku 2010 ich powierzchnia (50 tys. ha) była większa, niż w roku
1990 (32 tys. ha), jednak pomiędzy tymi datami notowany był spadek zajmowanego przez nie
obszaru. W ostatnich rocznikach statystycznych: Ochrona środowiska (2013) i Leśnictwo
(2013), Raporcie (2013) oraz w Wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów w Polsce
(2013) nie ma informacji na temat powierzchni plantacji drzew szybkorosnących w Polsce,
przedstawione są (w rocznikach) jedynie cytowane wyżej dane, przesłane w raporcie MCPFE.
Według Gołaszewskiego i in. (2013) powierzchnia wieloletnich upraw energetycznych w
Polsce wynosi ok. 10 200 ha, a do 2020 roku można na ten cel przeznaczyć nawet 1 mln ha
35
użytków
rolnych.
Jednocześnie
autorzy
uważają
powierzchnię
upraw
topoli
za
niedoszacowaną (300 ha versus ok. 1 500 ha), przy czym Samborski (2013) podaje jeszcze
ponad 3 000 ha plantacji topoli założonych na potrzeby International Paper Kwidzyn. Jak
zatem widać, nie ma pełnej zgodności w publikowanych informacjach.
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie. Już
Polityka leśna państwa (1997 – pkt. II.5, III.6) zalecała radykalne ograniczenie użytkowania
lasów o charakterze zbliżonym do pierwotnego, jak również lasów nad ciekami wodnymi
pełniącymi rolę korytarzy ekologicznych, co może mieć przełożenie na wzrost powierzchni w
kategorii „nietknięte przez człowieka”. Obecna Instrukcja urządzania lasu (2011) uwzględnia
w ogólnych celach i zasadach prowadzenia gospodarki (a zatem i planowania
urządzeniowego) Paneuropejskie wytyczne szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej
gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2). Wszystkie wymienione w Instrukcji
wskazania służą zachowaniu różnorodności biologicznej, a zatem kształtowaniu lasów z
kategorii „półnaturalnych”. W szczególności należy wymienić takie zalecenia, jak
preferowanie różnorodności, zarówno w obrębie struktury powierzchniowej, jak i pionowej
oraz różnorodności gatunkowej, a tam gdzie to możliwe, również zachowanie i odtwarzanie
różnorodności krajobrazu, a także ochrona cennych biotopów, m.in. źródlisk, bagien,
ostańców i wąwozów (§ 79.2.4). Zasady hodowli lasu (2011 – Wprowadzenie) za niezbędne
uznają wspieranie w lasach procesów naturalnych, które sprzyjają zwiększaniu różnorodności
biologicznej, m.in. odnowienia naturalnego tam, gdzie jest to możliwe i uzasadnione, jak
również wprowadzenie do praktyki zasad postępowania hodowlanego na chronionych
siedliskach przyrodniczych. To także są wskazania realizujące pojęcie MCPFE „lasy
półnaturalne”. Instrukcja ochrony lasu (2011 – cz. I.A.1) wśród działań profilaktycznych w
ochronie lasu zestawia następujące pozycje: a) ochronę różnorodności w ekosystemach
leśnych, a w szczególności zachowanie zagrożonych składników fauny i flory, b)
preferowanie w postępowaniu hodowlanym i ochronnym działań zwiększających trwałość
ekosystemów leśnych, ich naturalność, różnorodność gatunkową, genetyczną i strukturalną,
rodzimość, odporność, zgodność z siedliskiem itp., z uwzględnieniem zróżnicowania
mikrosiedlisk, c) dążenie do renaturalizacji zdegradowanych elementów ekosystemów
leśnych oraz zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i
istniejących zagrożeń środowiska leśnego. Na te elementy, a także na maksymalne
wykorzystanie naturalnych procesów lasotwórczych, zwraca także uwagę system certyfikacji
PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.2.5, 4.4.1, 4.4.4), podobnie jak system
36
certyfikacji FSC (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.3), który za lasy naturalne uważa wszystkie
te, które nie są plantacjami (Krajowy Standard 2014 – Aneks II), a dodatkowo wprowadza
wymóg pozostawiania części lasów bez wpływu gospodarki leśnej (pkt. 6.4). Oba systemy
zawierają także zalecenia dla prowadzenia plantacji drzew szybkorosnących (PEFC –
Załącznik 1, FSC – Zasada 10).
Jak można zauważyć na podstawie przytoczonych dokumentów, ewolucja w kierunku
ekologizacji gospodarki leśnej zaszła daleko – na tyle daleko, że trudno sobie wyobrazić
choćby częściowy odwrót od niej w nadchodzących latach – w perspektywie 2030 czy 2080
roku. Regionalne programy operacyjne Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl) – w
perspektywie 2050 roku – zakładają osiągnięcie zakładanych celów zrównoważonej
gospodarki leśnej, a zatem m.in. dostosowanie struktury gatunkowej lasów do możliwości
produkcyjnych siedlisk (porównaj: opis wskaźnika 4.1), poprawę bądź utrzymanie dobrego
stanu ekosystemów leśnych (np. RDLP Piła, Poznań, Szczecin), utrzymanie różnorodności
gatunkowej (np. RDLP Poznań, Szczecin, Zielona Góra). Program operacyjny dla RDLP
Zielona Góra przewiduje wręcz nadawanie priorytetu zagadnieniom ochrony ekosystemów
leśnych, nawet jeśli w danej sytuacji relacje ekonomiczne będą sugerowały wybranie bardziej
opłacalnego rozwiązania (www.npl.ibles.pl). A zatem nadal będzie można zaklasyfikować
powierzchnię
lasów
zagospodarowanych
do
kategorii
„lasów
półnaturalnych”,
w
szczególności w granicach leśnych kompleksów promocyjnych, ze względu na specjalne
proekologiczne założenia gospodarki leśnej (Szujecki i Zaleski 2005, Regionalne programy
operacyjne Polityki leśnej państwa dla RDLP Białystok, Lublin – www.npl.ibles.pl).
Powierzchnia „lasów półnaturalnych” może dalej wzrastać, w funkcji kolejnych zalesień, co
kontynuowałoby dotychczasowy trend, przedstawiony wyżej na liczbach, przy jednoczesnym
powolnym wzroście powierzchni lasów w kategorii „nietknięte przez człowieka”, w efekcie
doskonalenia systemu ochrony przyrody. Łukaszewicz i Zajączkowski (2012) są wręcz
zdania, że aktualny model funkcjonowania leśnictwa poprzez spełnianie jednocześnie trzech
funkcji – przyrodniczej, produkcyjnej i społecznej jest korzystny (w tym dla przyrody), a
skrajności, jak ochrona bierna (tu: lasy „nietknięte przez człowieka”) bądź skupienie się
wyłącznie na funkcji produkcyjnej (tu: „plantacje”) obniżają trwałość i stabilność
drzewostanu. Olaczek (2012) ostrożniej formułuje ocenę zauważając, że zrównoważona
gospodarka leśna jest wielkopowierzchniową formą ochrony przyrody, jednak nie jest w
stanie w pełni zabezpieczyć całej różnorodności biologicznej. Można przewidzieć także inny
scenariusz. Będzie nadal rosła społeczna presja na prowadzenie gospodarki leśnej o
charakterze
pozasurowcowym
lub
wręcz
na
całkowite
wyeliminowanie
procesu
37
gospodarowania w przypadku wybranych obszarów leśnych, a raczej tworzenie obszarów
chronionych (Gołos i Referowska-Chodak 2011, Pigan 2011, Fonder i Szabla 2011,
Rykowski 2012, Borecki i Stępień 2012, Olaczek 2012, Regionalny program operacyjny
Polityki leśnej państwa dla RDLP Lublin i Szczecin – www.npl.ibles.pl), co może przełożyć
się na bardziej niż dotąd dynamiczny wzrost powierzchni w kategorii „nietknięte przez
człowieka” (obszary lasów objęte ochroną ścisłą, do czego odnosi się też wskaźnik 4.9 Lasy
chronione), choć część tych chronionych obiektów będzie też klasyfikowana w grupie „lasów
półnaturalnych”. Taki scenariusz uwzględniany jest w większości regionalnych programów
operacyjnych Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl), na co wskazują plany w
perspektywie do 2025 i 2050 roku tworzenia kolejnych – w razie potrzeby – obiektów
chronionej przyrody. Presję w tym kierunku wywiera także system certyfikacji FSC, który
zaleca pozostawianie co najmniej 5% powierzchni drzewostanów rębnych do naturalnej
śmierci i rozkładu drewna (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.3.11) oraz ekosystemów
referencyjnych bez ingerencji człowieka, zajmujących wraz z innymi powierzchniami
chronionymi co najmniej 10% powierzchni certyfikowanej jednostki (pkt. 6.2.10, 6.4.1,
6.4.4). Część środowisk leśnych w Europie (także w Polsce) uważa takie postulaty za
nieuzasadnione, zbyt kosztowne, niepotrzebne dla wzbogacania różnorodności biologicznej
(A. Grzywacz, SGGW, inf. ustna).
Jednocześnie – jako przeciwwaga i źródło surowca – może pojawić się większa
powierzchnia plantacji (upraw agroleśnych), które – zamiast zalesień – będą zakładane na
nieużytkach i gruntach marginalnych (Polityka 1997 – pkt. III.4, Gołaszewski i in. 2013,
Borecki i Stępień 2012, Strategia 2013 – pkt. 6.4 i 7). Regionalny program operacyjny
Polityki leśnej państwa dla RDLP Piła (www.npl.ibles.pl) przewiduje na przykład
zwiększenie wykorzystania powierzchni gruntów prywatnych do produkcji biomasy na cele
energetyczne, jednak nie sprecyzowano, czy byłyby to plantacje drzew/krzewów, czy inne.
Jako możliwe źródła biomasy na cele energetyczne Gołaszewski i in. (2013) wymieniają m.in.
wierzbę, topolę, robinię akacjową, olchę, jesion, buk, brzozę, klon i jawor. Są jednak według
wspomnianych autorów pewne bariery polityczne, rynkowe, agrotechniczne, mentalnościowe
i społeczne, które ograniczają na razie pełne możliwości rozwoju tego alternatywnego źródła
energii. Należałoby także – dla lepszej kontroli sytuacji – dysponować pewną i aktualną
wiedzą na temat założonych już czy planowanych plantacji, w szczególności na gruntach
prywatnych (w Lasach Państwowych jest to ewidencjonowane jako osobna kategoria
użytkowania gruntu – Instrukcja urządzania lasu 2011 – § 21). Rozwiązanie polegające na
rozwoju plantacji jako pozaleśnego źródła drewna wpisałoby się w koncepcję Rykowskiego
38
(2012) o potrzebie rozdzielania funkcji ochronnych i produkcyjnych w czasie i przestrzeni –
przy odpowiednim sterowaniu inwestycjami uzyskuje się wówczas efekt braku konfliktu
między tymi funkcjami (wbrew zapisom Polityki leśnej państwa z 1997 r.), a tym samym
możliwość przyrastania obu typów powierzchni – zarówno tej chronionej na potrzeby
zachowania różnorodności biologicznej, jak i tej dostarczającej surowca drzewnego. Jednak
warunkiem prawidłowego funkcjonowania tego rozwiązania jest jeden zarząd nad dziką
przyrodą, a zatem zarówno parkami narodowymi, jak i lasami chronionymi, gospodarczymi,
w tym prywatnymi czy zadrzewieniami i drzewami poza lasem. Aktualnie jest to rozdzielone
(Ustawa 1991, Ustawa 2004, Ustawa 2008). Wymagałoby to także opracowania odrębnych
instrukcji ochrony, urządzania i hodowli lasu (Rykowski 2012).
Zasadniczo Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie (Forest Europe) promuje
trwale zrównoważoną gospodarkę leśną. Jednak w odniesieniu do sposobu gospodarowania
lasami, Rezolucja W4 (2003 – pkt. 4) powołuje się też na dokument uchwalony przez
konferencję stron Konwencji o różnorodności biologicznej (1995-2002), zobowiązując strony
do jego skoordynowanego wdrażania. Tym dokumentem jest Rozszerzony program pracy
dotyczący różnorodności biologicznej lasów (Rozszerzony program 2002), który promuje
podejście ekosystemowe jako właściwe dla wszystkich rodzajów lasu (Cel ogólny 1).
Ekosystemowe
podejście
w
zagospodarowaniu
lasu
oznacza
respektowanie
lub
wykorzystywanie procesów ekosystemowych, szczególnie odnowienia naturalnego, przy
jednoczesnym użytkowaniu zasobów na założonym poziomie. Nie określa się, co ma być
produkowane w danym ekosystemie, gdyż zagospodarowaniu podlegają zasoby, które
prezentują różne wartości mające różnych odbiorców i nie można na siłę utrwalać ich
konkretnego stanu poprzez specjalne zabiegi czy inwestycje. W Polsce badane były
przyrodnicze i ekonomiczne efekty ekosystemowego podejścia w gospodarce leśnej na
przykładzie Nadleśnictwa Tuszyma, oba pozytywnie ocenione (Rykowski). Jednak według
Rykowskiego (2012) nie należy poprzestać na samym leśnictwie ekosystemowym, powinno
się też rozwijać leśnictwo surowcowe, gdyż dopiero takie połączenie można nazwać
leśnictwem wielofunkcyjnym. Krytyczne podejście do zastępowania zabiegów hodowlanych
siłami natury reprezentują Łukaszewicz i Zajączkowski (2012), według których takie
postępowanie stwarza istotne zagrożenie dla trwałości wielofunkcyjności lasu i leśnictwa.
Zagadnienia te wymagają dalszych analiz i badań.
39
Wskaźnik 4.4. Gatunki introdukowane
Wskaźnik ten rozumiany jest jako „Powierzchnia lasów i innych gruntów leśnych
[zadrzewionych] z dominującymi gatunkami introdukowanymi” (Wskaźniki 2003).
Opracowanie Background Information (2003 – Indicator 4.4) uzasadnia ten wskaźnik
następująco: nierodzime gatunki drzew były introdukowane m.in. dla potrzeb leśnictwa czy
ogrodnictwa. W wielu krajach introdukowane gatunki drzew stanowią ważne źródło drewna,
jednak ze względu na ich specyfikę ekologiczną, m.in. konkurencyjność, mogą zmienić
dynamikę ekosystemu oraz wpłynąć na miejsca, skład gatunkowy oraz strukturę i
różnorodność pełnionych przez lasy funkcji. Część introdukowanych gatunków stała się
problematyczna (inwazyjna), do czego odniesiono się w specjalnych wytycznych Konwencji
o różnorodności biologicznej (1995-2002). Za próg wliczania lasu do tego wskaźnika uznaje
się ponad 50%-owe pokrycie przez gatunki introdukowane. Jednostki, w których mierzy się
opisywany wskaźnik, to: dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10-letnich. W
odniesieniu do lasów należy zestawić powierzchnię drzewostanów zdominowanych przez
gatunki introdukowane, w tym inwazyjne. W przypadku wartościowych rodzimych
ekosystemów i gatunków nie powinno się w ogóle wprowadzać obcych gatunków (Rezolucja
H1 1993 – pkt 9). Natomiast na ograniczenie stosowania gatunków introdukowanych tylko do
tych, które są przebadane pod względem ich wpływu na zasoby genowe i funkcjonowanie
ekosystemów oraz względem których można uniknąć czy zminimalizować ich negatywne
oddziaływanie, zwracają uwagę Ogólne wytyczne trwale zrównoważonego zagospodarowania
lasów (Rezolucja H1 1993 – pkt. 9) oraz Paneuropejskie wytyczne szczebla operacyjnego
dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.b), te
ostatnie przeznaczone do dobrowolnego stosowania przez strony MCPFE. Polska powinna
włączyć się w prace nad zapobieganiem i ograniczaniem negatywnego wpływu na las obcych
gatunków inwazyjnych, zgodnie z wytycznymi Konwencji z Rio o różnorodności biologicznej
(1995-2002) (Rozszerzony program 2002 – Element 1, Cel ogólny 2, cel operacyjny 1;
Rezolucja W4 2003 – pkt 14; Strategia 2007).
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.4),
powierzchnia drzewostanów zdominowanych przez gatunki obce w 2000 roku wynosiła 20
tys. ha, w 2010 r. – 46 tys. ha. Jednak według zawartego w opracowaniu komentarza, różnica
w powierzchni nie wynikała w pełni z rzeczywistego przyrostu tej powierzchni, ale ze zmiany
metody jej klasyfikacji. Jako gatunki introdukowane zostały wymienione: robinia akacjowa,
dąb czerwony, daglezja zielona, sosna czarna, sosna wejmutka, klon jesionolistny oraz
czeremcha amerykańska. Wspomniane opracowanie przedstawia też dane odnośnie do
40
gatunków inwazyjnych, do których zaliczono robinię akacjową, dąb czerwony, klon
jesionolistny oraz czeremchę amerykańską. Zostały one podobnie zaklasyfikowane w bazie
danych Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie „Gatunki obce w Polsce”
(www.iop.krakow.pl/ias). W 2010 r. dominowały one na ok. 39 tys. ha, przy czym nie ma
danych dla wcześniejszych dat ujętych w cytowanym raporcie, więc trudno określić trendy.
Inwazyjne właściwości niektórych gatunków obcych (np. Szwagrzyk 2000, Gazda 2003,
Solarz 2012) dają podstawy do przypuszczeń, że powierzchnia przez nie zajmowana mogła
się do dnia dzisiejszego powiększyć, szczególnie w lasach poza administracją Lasów
Państwowych. Brakuje jednak takiej aktualnej informacji zarówno w rocznikach
statystycznych Leśnictwo (2013) i Ochrona Środowiska (2013), Raporcie (2013), jak i w
Wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów w Polsce (2013).
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
Instrukcja urządzania lasu (2011 – § 79.2.4) – powołując się na Paneuropejskie wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2) zaleca w odnowieniach i zalesieniach preferencję względem gatunków rodzimych i
lokalnych, dobrze dostosowanych do warunków siedliskowych, zastrzegając takie
postępowanie tam, gdzie jest to możliwe. Zasady hodowli lasu (2011 – § 60.4) dopuszczają
możliwość wprowadzania gatunków introdukowanych o wyselekcjonowanej bazie nasiennej
w drzewostanach znajdujących się pod silnym wpływem przemysłu lub zlokalizowanych w
granicach miast. W Tabeli 3, zawierającej typy drzewostanów i składy gatunkowe odnowień
w poszczególnych krainach przyrodniczo-leśnych, w Krainie Bałtyckiej, Mazursko-Podlaskiej
i
Wielkopolsko-Pomorskiej
wymieniana jest
daglezja jako
gatunek
domieszkowy
uszlachetniający lub pomocniczy. W Regionalnych programach operacyjnych Polityki leśnej
państwa dla RDLP Olsztyn i Poznań (www.npl.ibles.pl) zawarto zapis o rezygnacji w
odnowieniach, zalesieniach i podsadzeniach z gatunków introdukowanych, z wyjątkiem
plantacji produkcyjnych o krótkim cyklu produkcyjnym (np. wspomniana w Zasadach
hodowli lasu daglezja), zaś w programie dla RDLP Zielona Góra podobny zapis o rezygnacji
z wprowadzania gatunków introdukowanych, przy jednoczesnym utrzymaniu niewielkiego
udziału daglezji, dębu czerwonego i robinii akacjowej (www.npl.ibles.pl). W Tabeli 7 Zasad
hodowli lasu (2011), określającej przykładowe składy gatunkowe zalesień, nie ma
bezpośrednio wymienionych żadnych gatunków introdukowanych, są natomiast propozycje
stosowania pewnych gatunków poza określonym niegdyś zasięgiem występowania (np.
świerk w ostatniej propozycji dla lasu mieszanego świeżego). Według Olaczka (2012) takie
41
postępowanie jest dyskusyjne. Z kolei przy zakładaniu ekotonów należy posługiwać się
wyłącznie gatunkami rodzimymi (Zasady hodowli lasu 2011 – § 69.4), gdyż strefy te służą
m.in. ograniczeniu penetracji lasu przez gatunki obce (Instrukcja ochrony lasu 2011 – cz.
I.A.5). Z ostrożności przy wprowadzaniu gatunków obcych (introdukowanych) rozliczają
gospodarkę leśną systemy jej certyfikacji: PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt.
4.4.5) oraz FSC (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.9, 10.4.3). Oba systemy certyfikacji
odwołują się w tej materii do polskiego prawa, przy czym system PEFC do rozporządzenia
ustalającego listę gatunków obcych, które po uwolnieniu do środowiska mogą zagrozić
rodzimym gatunkom czy siedliskom (Rozporządzenie 2011, aktualnie trwają prace nad jego
nowelizacją), a także do zasad wynikających z Konwencji z Rio (1995-2002). Z kolei system
FSC
wymaga monitorowania rozprzestrzeniania się
gatunków obcych,
zwłaszcza
inwazyjnych (pkt. 6.9.2). Problematyka wprowadzania gatunków obcych w kontekście prawa
krajowego, międzynarodowego i systemów certyfikacji została szczegółowo omówiona w
publikacji Referowskiej-Chodak (2012).
Przedstawione zapisy dość rygorystycznie starają się zabezpieczyć przyrodę polskich
lasów przed niebezpieczeństwem w postaci gatunków inwazyjnych, które mogłyby wyprzeć
w drodze konkurencji
nasze rodzime gatunki, a w konsekwencji przekształcić
zbiorowiska/siedliska przyrodnicze. Jednak trudno przewidzieć, czy w perspektywie 2030 lub
2080 roku przyniesie to pełne efekty. Pierwszym problemem do rozwiązania jest pełna,
rzetelna ocena, które gatunki rzeczywiście odgrywają lub mogłyby odegrać negatywną rolę,
tak, by prawo ochrony przyrody było kompatybilne z danymi naukowymi. W cytowanym
raporcie Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.4) za inwazyjne uznano klon
jesionolistny, czeremchę amerykańską, robinię akacjową i dąb czerwony. Tymczasem
Rozporządzenie (2011) nie zawierało żadnego z wymienionych gatunków, a w jego
projektowanej nowelizacji (www.mos.gov.pl) są wyłącznie czeremcha amerykańska i klon
jesionolistny. Drugim problemem do zbadania i wdrożenia są metody skutecznego, a
jednocześnie bezpiecznego dla środowiska zwalczania gatunków inwazyjnych. Jest to
szczególnie trudne zadanie ze względu na specyficzne właściwości tych gatunków, np.
adaptację genetyczną, pionierski charakter gatunku, w tym jego wysoki wydatek
reprodukcyjny, szeroką amplitudę ekologiczną czy rozmnażanie wegetatywne (Szwagrzyk
2000, Gazda 2003, Solarz 2012). Trzecią kwestią do przemyśleń są ewentualne zmiany
klimatu i różna odporność czy reakcje na nie rodzimych gatunków drzew (Szwagrzyk 2013).
Być może zajdzie taka sytuacja, w której trzeba będzie skorzystać z zasobów jakiegoś
„obcego” gatunku drzewa? Warto być na taką ewentualność przygotowanym, choćby
42
teoretycznie. Na przykład według Łukaszewicza i Czerepki (2012) powierzchnia zajmowana
przez daglezję powinna wzrosnąć z aktualnego poziomu ok. 1,5 tys. ha do ok. 20 tys. ha w
2030 roku, ze względu na wartość jej drewna, a także wysoką odporność na czynniki
klimatyczne. Czwartą kwestią – nie poruszaną bezpośrednio w ramach tego wskaźnika, ale
mieszczącą się w ogólnym haśle gatunków obcych – to problematyka gatunków rodzimych,
ale stosowanych poza tradycyjnym ustalonym zasięgiem występowania: istnieje potrzeba
rewizji starych, liczących blisko 100 lat granic zasięgów, podanych przez Szafera (wiele
nowszych publikacji w tym względzie podaje inne zasięgi – materiały z konferencji
hodowlanej w Malinówce w 2013 r. – A. Grzywacz, SGGW, inf. ustna), jak również
dostosowania podejścia do tego problemu w kontekście prognozowanych zmian
klimatycznych.
Wskaźnik 4.5. Posusz
Wskaźnik ten opisany jest jako „Masa posuszu stojącego i leżaniny w lasach i innych
gruntach zadrzewionych klasyfikowana wg typu lasu” (Wskaźniki 2003). Opracowanie
Background Information (2003 – Indicator 4.5) uzasadnia ten wskaźnik następująco: Martwe
drewno w postaci martwych drzew stojących oraz leżaniny jest siedliskiem dla wielu
organizmów, a po spróchnieniu – ważnym komponentem leśnej gleby. Cykl rozwojowy wielu
gatunków zależy przynajmniej w części od obecności martwego lub zamierającego drewna
drzew stojących czy leżących, a nieraz od innych organizmów (np. grzybów) związanych z
tym drewnem. Skutkiem braku martwego drewna jest zagrożenie gatunków od niego
uzależnionych. Wspomniane opracowanie sugeruje minimalne długości i średnice stojących i
leżących martwych drzew. W przypadku długości są to 2 metry, choć w polskim raporcie
Quantitative Indicators (2011) dla leżących martwych drzew podano minimalną długość 1 m.
W przypadku średnicy zalecana wartość (Background 2003) dla martwego drewna stojącego
to 10 cm pierśnicy, a dla drewna leżącego – średnio 10 cm, przy czym raport Quantitative
Indicators (2011) doprecyzowuje, że powinno to być przynajmniej 10 cm średnicy mierzonej
w odległości 1 metra od grubszego końca leżącego fragmentu drewna. Jednak każdy kraj – na
potrzeby raportowania – powinien zdefiniować swoje progowe wartości średnic. Jednostki, w
których mierzy się opisywany wskaźnik, to: dla stanu – m3/ha, dla zmian – m3/ha/rok, w
cyklach 10-letnich. W odniesieniu do poszczególnych typów lasów należy zestawić osobno
objętość martwych drzew stojących i martwych drzew leżących (leżaniny). Na potrzebę
pozostawiania martwych drzew i fragmentów starodrzewu w ilości i rozproszeniu korzystnym
dla zachowania różnorodności biologicznej zwracają uwagę Paneuropejskie wytyczne
43
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2 – pkt. 3.4.2.h), przeznaczone do dobrowolnego stosowania przez strony MCPFE.
Jednocześnie zastrzegają, że nie może to negatywnie wpłynąć na zdrowotność i stabilność
lasu i otaczających ekosystemów.
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.5), w roku
2010 na obszarach zalesionych było średnio 5,59 m3 martwego drewna na 1 ha, z czego 2,27
m3/ha drewna stojącego i 3,32 m3/ha drewna leżącego. W przypadku drzew stojących,
wliczano do masy martwego drewna egzemplarze mające pierśnicę powyżej 7 cm, czyli o
mniejszych gabarytach, niż norma proponowana przez MCPFE. Raport nie podaje danych dla
wcześniejszych dat (2005, 2000 i 1990), nie przedstawia także podziału na drewno gatunków
drzew iglastych i liściastych. Najaktualniejsze informacje na temat zasobów martwego
drewna w polskich lasach podane są w opracowaniu Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu
lasów w Polsce (2013). Zgodnie z jej wynikami, miąższość martwych drzew stojących
wynosiła 2,8 m3/ha (prawie w 59% gatunków iglastych), a zatem więcej, niż podano w
raporcie. Należy uznać to za pozytywny trend, zważywszy na rolę martwego drewna w
utrzymaniu różnorodności biologicznej. Miąższość martwych drzew leżących wynosiła
również 2,8 m3/ha (w ponad 52% gatunków iglastych), co jest mniejszą wartością, niż podana
w raporcie MCPFE. Nie jest to korzystna sytuacja dla gatunków saproksylicznych, zależnych
od zasobów martwego drewna leżącego. Jednak sumaryczna miąższość pozostała na
zbliżonym poziomie 5,6-5,7 m3/ha (Wielkoobszarowa inwentaryzacja 2013). Należy
wspomnieć, że według badań zespołu Czerepki (red. 2008), na powierzchniach
monitoringowych BioSoil miąższość martwych drzew stojących i posuszu stojącego wyniosła
podobnie 2,8 m3/ha, ale miąższość martwych drzew leżących już tylko 0,2 m3/ha, choć z
leżaniną łącznie 4,2 m3/ha. Należy jednak zauważyć, że metodyka określania miąższości
przyjęta na powierzchniach BioSoil odbiegała od tej, która jest przedstawiona w Instrukcji
urządzania lasu (2011) i wielu innych, stosowanych w Polsce (np. Bobiec i StachuraSkierczyńska 2007). W niektórych przypadkach nie są wliczane pniaki, co według badaczy
jest błędem – z pniakami także związana jest znaczna liczba organizmów saproksylicznych
(Mokrzycki 2014). Należałoby zatem ujednolicić zasady mierzenia zasobów martwego
drewna. Kolejnym zagadnieniem, które jest różnie interpretowane, to ilość martwego drewna
właściwa dla zachowania różnorodności biologicznej. Według zespołu Czerepki (red. 2008),
aktualna średnia miąższość martwego drewna na powierzchniach BioSoil zawiera się w
przedziale 3–10 m3/ha, gdzie warunki bytowania są zadowalające tylko dla niektórych
organizmów saproksylicznych, zaś warunki bardzo dobre są powyżej 30 m3/ha. Inni autorzy
44
podają inne progi (np. Gutowski i in. 2004). Trudno także określić inne szczegóły dotyczące
jakości czy rozmieszczenia zasobów martwego drewna (Referowska-Chodak 2014). Są to
obszary, które wymagają dalszych badań.
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
Instrukcja urządzania lasu (2011 – § 79.2.4) – powołując się na Paneuropejskie wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2) – zaleca pozostawianie obumarłych drzew stojących i leżących, drzew dziuplastych
oraz starodrzewów, w liczbie i rozmieszczeniu koniecznym do zapewnienia różnorodności
biologicznej, z uwzględnieniem ich potencjalnego oddziaływania na zdrowie i stabilność
lasów oraz ekosystemów sąsiadujących z lasami. Dane o martwym drewnie powinny być
zestawiane w tabeli XXI w planie urządzenia lasu. Zasady hodowli lasu (2011) traktują
wybrane drzewa martwe jako pożyteczne (§ 48.4), jednak zasadniczo ten temat nie jest
rozwijany. Zdecydowanie więcej miejsca poświęcono mu w Instrukcji ochrony lasu (2011), w
której zalecono pozostawianie w lesie zagospodarowanym określonej masy martwych drzew i
ich fragmentów w różnych fazach rozkładu do naturalnego rozkładu (Wprowadzenie, pkt.
I.A.2 i I.A.3.2). Są one traktowane jako tzw. drzewa biocenotyczne (pkt. I.A.3.2).
Jednocześnie jest określonych wiele sytuacji, gdy martwego drewna czy zamierających drzew
nie należy pozostawiać w lesie, ze względu na jego bezpieczeństwo (stabilność). Tematyka
martwego drewna/drzew jest rzadko wprost poruszana w regionalnych programach
operacyjnych Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl), znalazła się np. w dokumencie dla
RDLP Poznań i Wrocław (na zasadzie pozostawiania w drzewostanach podlegających
użytkowaniu 5-10% starych drzew do ich fizjologicznej starości lub biologicznej śmierci)
oraz w dokumencie dla RDLP Toruń. Wspomniane dokumenty opisują perspektywy rozwoju
lasów i leśnictwa do roku 2050. Ten aspekt gospodarowania ekosystemami leśnymi jest
natomiast przedmiotem zainteresowania systemów certyfikacji gospodarki leśnej FSC
(Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.3.6, 6.3.8, 6.3.10) i PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012
– pkt. 4.4.13), przy czym system FSC wyraźnie zaznacza, że w wieloletnim przedziale
czasowym ilość martwego drewna różnych form i gatunków powinna wzrastać (pkt. 6.3.10).
Szczegółowa analiza prawa krajowego i międzynarodowego, wytycznych branżowych, jak
również odniesień w systemach certyfikacji FSC i PEFC w kontekście zasobów martwego
drewna została przedstawiona w publikacji Referowskiej-Chodak (2014). Jednak już
przytoczone wyżej informacje pozwalają na stwierdzenie, że temat jest obecny w
opracowaniach ważnych dla gospodarki leśnej, a jego egzekwowanie jest przedmiotem
45
zainteresowania nie tylko leśników, ale także naukowców i ekologicznych organizacji
pozarządowych.
Jednak to, w jakim stopniu wzrośnie ilość martwego drewna w polskich lasach, będzie
prawdopodobnie wypadkową aspektów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych tego
zagadnienia.
Z
jednej
strony
należy
bowiem
zabezpieczyć
siedliska
gatunków
saproksylicznych, z których część jest rzadkich czy zagrożonych ze względu na wieloletni
brak odpowiadających im nisz ekologicznych (np. Gutowski i in. 2004). Z drugiej strony,
pozostawianie drzew do naturalnego rozkładu wiąże się z określonymi stratami dla
gospodarki leśnej – według rocznika statystycznego Leśnictwo (2013) miąższość martwego
drewna (a dokładniej: grubizny w korze) w lasach wynosiła w końcu 2012 r. 51 897,7 tys. m3,
co (upraszczając) po przemnożeniu przez średnią cenę sprzedaży 1 m3 drewna w wysokości
186,42 zł (Komunikat 2012) daje kwotę 9 674,8 mln zł. O pozostawianiu martwego drewna w
lesie negatywnie wypowiadają się też Łukaszewicz i Zajączkowski (2012). Trzeci aspekt
problematyki pozostawiania martwego drewna w lesie wiąże się ze społecznym odbiorem
tego postępowania. Ograniczenia w pozyskaniu drewna i jego podaży na lokalny rynek, a
jednocześnie pozostawianie dużych ilości martwego drewna w lesie budzi niechęć
społeczeństwa i zrozumiałe pretensje względem gospodarzy terenu. O rozwagę w podejściu
do problematyki martwego drewna apelują Borecki i Stępień (2012). Wydaje się, że słuszne
wskazówki na przyszłość znalazły się wśród wniosków z X Konferencji Aktywne Metody
Ochrony Przyrody w Zrównoważonym Leśnictwie (Rogów, 2014 r.), poświęconej tematowi
„Rola martwego drewna w ekosystemach leśnych”. W jej trakcie przedstawione zostały
zróżnicowane opinie co do ilości i jakości martwego drewna do pozostawiania w lesie. Warto
przytoczyć następujące trzy wnioski: „Należy dążyć do zwiększenia ilości martwego drewna
w skali kraju w długim horyzoncie czasowym, z uwzględnieniem i określeniem
zróżnicowania przestrzennego na tło, „centra” i korytarze. Całościowa ocena zasobów
martwego drewna powinna być oparta o monitoring wszystkich grup organizmów z nim
związanych oraz o wiedzę o jego roli w ochronie środowiska. Martwe drewno jest środkiem
do zabezpieczenia bytu tych organizmów, a nie celem samym w sobie”; „Istniejące wskaźniki
liczbowe i procentowe dotyczące ilości martwego drewna na obszarach Natura 2000 powinny
zostać zweryfikowane z uwzględnieniem doświadczeń innych krajów europejskich”; „Istnieje
potrzeba stworzenia modeli opartych na danych naukowych pozwalających wyznaczyć
minimalny poziom martwego drewna i liczby drzew biocenotycznych w zależności od
uwarunkowań przyrodniczych i gospodarczych (np. typ siedliska, wiek drzewostanu,
chronione gatunki, główna funkcja lasu)” (D. Anderwald, CEPL Rogów, mat. niepubl.). Jest
46
zatem niezbędna współpraca nauki z praktyką, by wypracować rozwiązania bezpieczne dla
przyrody i korzystne dla człowieka.
Wskaźnik 4.6. Zasoby genowe
Wskaźnik ten rozwijany jest jako „Powierzchnia zagospodarowana na potrzeby
ochrony i użytkowania leśnych zasobów genowych [wg Background Information 2003 –
zasobów genowych leśnych drzew] (ochrona in situ i ex situ) oraz powierzchnia użytkowana
na potrzeby produkcji nasiennej” (Wskaźniki 2003). W pierwszej wersji Paneuropejskich
Kryteriów i Wskaźników zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1 –
Kryterium 4, Różnorodność biologiczna w lasach produkcyjnych) należało to jeszcze oceniać
w kontekście pochodzenia zasobów genowych: rodzime lub introdukowane. Temu
wskaźnikowi podlegały m.in. „leśne rezerwaty genów”, co należy rozumieć w przenośni,
gdyż sam wskaźnik był w dziale dotyczącym lasów produkcyjnych, a rezerwaty (przyrody) są
obiektami wyłączonymi z takich lasów. Opracowanie Background Information (2003 –
Indicator 4.6) uzasadnia opisywany wskaźnik następująco: różnorodność genetyczna jest
podstawowym źródłem różnorodności biologicznej na wszystkich jej poziomach. Genetyczne
zasoby gatunków powinny być zachowane na przyszłość, zarówno dla zabezpieczenia całej
rozpiętości puli genetycznej, jak i dla możliwości użytkowania najlepszych proweniencji.
Utrata zróżnicowania zasobów genowych może mieć negatywne konsekwencje dla dobrej
kondycji lasów, ich produktywności. Może także utrudniać/uniemożliwiać zmiany w
populacjach w odpowiedzi na zmiany klimatu czy też zmiany takich właściwości, jak
magazynowanie dwutlenku węgla. Jednostki, w których mierzy się opisywany wskaźnik, to:
dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10-letnich. Należy zestawić osobno
powierzchnię zagospodarowaną dla ochrony zasobów genowych in situ, następnie ex situ oraz
powierzchnię zagospodarowaną na potrzeby produkcji nasion. Ochronę in situ i ex situ
zasobów genowych m.in. kluczowych populacji gatunków funkcjonalnych i/lub centralnych
zaleca stronom Konwencji z Rio (1995-2002) Rozszerzony program pracy dotyczący
różnorodności biologicznej lasów (Rozszerzony program 2002 – Element 1, Cel ogólny 3, cel
operacyjny 4 pkt a).
Polski raport Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.6-4.7) nie zawiera danych na
ten temat, jedynie informację, że zostaną one przesłane w późniejszym terminie. Jest to o tyle
dziwne, że takie dane są gromadzone od wielu lat i to w układzie, jaki jest wymagany w
raporcie MCPFE. Aktualnie (Leśnictwo 2013) na zasoby genowe chronione in situ składają
się: drzewa mateczne – 8 315 szt. (więcej, niż w 2005 r., jednak mniej, niż w latach 200847
2010), drzewostany nasienne zarejestrowane w I części Krajowego Rejestru Leśnego
Materiału Podstawowego (KRLMP) – 198 237 ha (od roku 2008 ciągły spadek od poziomu
221 210 ha), drzewostany nasienne zarejestrowane w II części KRLMP – 15 542 ha (od roku
2008 ciągły spadek od poziomu 16 358 ha) oraz źródła nasion – 8 363 ha (wzrost od roku
2005). Natomiast na zasoby genowe chronione ex situ składają się: plantacje nasienne
klonowe – 1 005 ha (mniej, niż w 2005 r., ale więcej niż w latach 2008-2010), plantacje
nasienne rodowe – 748 ha (od roku 2010 spadek powierzchni od poziomu 836 ha) oraz
uprawy pochodne – 72 688 ha (sukcesywny wzrost od 2005 r.).
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
Według Zasad hodowli lasu (2011) celem gospodarki nasiennej jest zachowania naturalnego
bogactwa genetycznego lasu, w tym zróżnicowania populacji rodzimych gatunków drzew
leśnych oraz utrwalenie ich najlepszych populacji w miejscach występowania (§ 16.1.a i c).
Tworzone są bazy leśnego materiału podstawowego na podstawie przede wszystkim selekcji
populacyjnej, uzupełnianej selekcją indywidualną (§ 19.1-2). Instrukcja urządzania lasu
(2011) zaleca przygotowywanie oceny walorów genetycznych nadleśnictwa w oparciu o
wykaz obiektów bazy nasiennej (§ 100 i 117), a także zaliczanie wyłączonych drzewostanów
nasiennych i zachowawczych do gospodarstwa specjalnego (§ 82.6.h). Instrukcja ochrony
lasu (2011) za jedno z działań profilaktycznych w utrzymaniu dobrego stanu zdrowotnego
lasu, jak również za przedmiot ochrony różnorodności biologicznej uważa działania
zwiększające różnorodność genetyczną ekosystemów leśnych zauważając jednocześnie, że
ochrona zasobów genowych skupia się głównie na gatunkach drzew mających znaczenie dla
gospodarki leśnej (pkt. I.A.1, I.A.3.1-2). Wreszcie od lat 70-tych XX wieku opracowywane są
w Polsce kolejne programy zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej
drzew leśnych (aktualnie na lata 2011-2035), zakładające: 1) ochronę zasobów genowych in
situ i ex situ pod kątem zachowania trwałości lasu (w obliczu zmian klimatu – szczególne
znaczenie ma szeroka tolerancja na stresy klimatyczne i ekstremalne zmiany pogody –
Rykowski 2012) i umożliwienia restytucji zdegradowanych siedlisk, 2) doskonalenie bazy
nasiennej oraz 3) selekcję drzew leśnych, z uwzględnieniem plastyczności i odporności drzew
na czynniki biotyczne (Program 2011). Zgodnie z planami rozwoju lasów i leśnictwa
przedstawionymi w roku 2003, w latach 2011-2025 przewidziana jest w regionalnych
programach operacyjnych Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl) realizacja zadań
wynikających ze wspomnianego programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli
selekcyjnej drzew leśnych (RDLP Białystok, Lublin, Olsztyn, Poznań, Toruń, Wrocław,
48
Zielona Góra), a także kontynuacja takich działań do roku 2050, wraz z nowymi wynikami
badań naukowych. Z ochrony zasobów genowych rozliczają gospodarkę leśną także systemy
jej certyfikacji: PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.2.5, 4.4.1-2, 4.4.11) oraz
FSC (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.3). A zatem, jak można zauważyć, są podstawy ku
temu, by do roku 2030 (a nawet 2035) uznać zasoby genowe leśnych drzew za objęte troską
naukowców i leśników. Pozostaje jednak pytanie, dlaczego w ostatnich latach w większości
rodzajów zmalała baza leśnego materiału podstawowego? Miały na to wpływ przede
wszystkim problemy ze stanem zdrowotnym niektórych gatunków drzew: zamieraniem
świerka i olszy czarnej. Drugą przyczyną jest redukcja starych drzewostanów m.in.
sosnowych (W. Buraczyk, SGGW, inf. ustna). W perspektywie 2080 roku należałoby
zapewne program kontynuować w kierunku maksymalnego rozszerzenia puli genetycznej, z
której korzysta się przy sztucznych odnowieniach, szczególnie w odniesieniu do tych
zasobów genowych, które powinny zagwarantować trwałość lasu w zmieniających się
warunkach środowiska. Olaczek (2012) proponuje także, by zachowywać pule genowe mniej
doskonałe. Kundzewicz (2012) zaleca w odniesieniu do przewidywanych zmian
klimatycznych stosowanie w ramach odnowienia zróżnicowanego materiału genetycznego,
tzn. dodatkowo sadzonek wyhodowanych z nasion z sąsiadujących regionów. Jednak trudno
jest
podawać
precyzyjne
wskazówki
ze
względu
na
brak
pewnych
prognoz
długoterminowych.
Przytoczone dokumenty branżowe skupiają się na zabezpieczeniu zasobów genowych
lasotwórczych gatunków drzew. Jednak od początku trwania Ministerialnego Procesu
Ochrony Lasów w Europie zwraca się uwagę, że elementem ochrony i wzmacniania
różnorodności biologicznej jest ochrona zasobów genetycznych zarówno gatunków
użytkowanych, jak i tych rzadkich czy uważanych za drugorzędne (Rezolucja H2 1993 – pkt
5, Rezolucja W4 2003 – pkt 16). Podobnie szeroko jest to ujęte w Paneuropejskich
wytycznych szczebla operacyjnego dotyczących zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja
L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.1.b i 3.4.2.f), przeznaczonych do dobrowolnego stosowania
przez strony MCPFE. Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności biologicznej
lasów zaleca stronom Konwencji z Rio (1995-2002) ochronę zasobów genetycznych
najbardziej zagrożonych ekosystemów leśnych oraz ochronę zarówno in situ, jak i ex situ
gatunków zagrożonych wyginięciem, endemicznych i nadmiernie eksploatowanych
(Rozszerzony program 2002 – Element 1, Cel ogólny 3, cel operacyjny 4 pkt b i h). Podobnie
– nie zawężając tylko do drzew leśnych – temat traktują systemy certyfikacji leśnej. Można
zatem stwierdzić, że względem ogólnych deklaracji z dokumentów MCPFE, wskaźnik 4.6
49
Zasoby genowe ujmuje tylko wycinek problematyki. Po części temat zasobów genowych
gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem ujęty jest we wskaźniku 4.8 Zagrożone
gatunki leśne, jednak nie wyczerpuje tego tematu, bowiem skupia się wyłącznie na fakcie ich
obecności lub nie. Nie ma natomiast miejsca na opis działań podejmowanych na rzecz
ochrony tych gatunków.
Wskaźnik 4.7. Stopień fragmentacji
Wskaźnik ten oznacza „Przestrzenną fragmentację kompleksów leśnych na poziomie
krajobrazowym” (Wskaźniki 2003), przy czym w angielskiej wersji tekstu (Background
Information 2003) jest to sformułowane nieco inaczej: Przestrzenny model pokrycia przez las
na poziomie krajobrazu. Opracowanie Background Information (2003 – Indicator 4.7)
uzasadnia opisywany wskaźnik następująco: Przetrwanie w długiej perspektywie czasowej
gatunków leśnych może być zagrożone w efekcie fragmentacji kompleksów leśnych,
prowadzącej
do
powstania
izolowanych
płatów
o
niewystarczającej
powierzchni.
Przestrzenny model pokrycia przez las na poziomie krajobrazu wnosi takie informacje, jak
wielkość, kształt i przestrzenne rozmieszczenie lasów w krajobrazie, co odzwierciedla
potencjał krajobrazu na rzecz utrzymania leśnych siedlisk. Nie jest jednak wymagany
monitoring fragmentacji lasów. Dane dla tego wskaźnika mogą być zbierane zdalnie.
Przedstawione w opisywanym dokumencie jednostki, w których mierzy się ten wskaźnik, to:
dla stanu – klasy fragmentacji terenu, dla zmian – zmiany fragmentacji w %/dekadę, w
cyklach 10-letnich. Jednak zastrzeżono, że zarówno te jednostki, jak i metodologia wymagają
dalszego objaśnienia i harmonizacji. Nie jest także doprecyzowane pojęcie obszaru
niepofragmentowanego. Uznano również, że jak dotąd dostępność danych uniemożliwia
szczegółową analizę tego wskaźnika. Jednak zgodnie z rezolucją W4 (2003 – pkt 11), kraje
uczestniczące w Ministerialnym Procesie Ochrony Lasów w Europie zobowiązały się do
zapobiegania i ograniczania pomniejszania leśnej różnorodności biologicznej wynikającej z
fragmentacji kompleksów leśnych. Warto wspomnieć, że do takiego postępowania
zobowiązane są także strony Konwencji z Rio (1995-2002), co zostało zapisane w
Rozszerzonym programie pracy dotyczącym różnorodności biologicznej lasów (Rozszerzony
program 2002 – Element 1, Cel ogólny 2, cel operacyjny 6). Środkiem na zapobieganie czy
ograniczenie utraty różnorodności biologicznej związanej z fragmentacją kompleksów
leśnych może być tworzenie korytarzy ekologicznych (Rezolucja W4 2003 – pkt 11).
Polski raport Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.6-4.7) nie przedstawia danych
na temat fragmentacji kompleksów leśnych, zawiera tylko informację, że zostaną one
50
zaprezentowane w formie map. Dane takie nie są dostępne również w rocznikach
statystycznych Leśnictwo (2013) i Ochrona Środowiska (2013), Raporcie (2013), jak i w
Wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów w Polsce (2013).
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Niestety nie w
pełnym stopniu zależy to od gospodarzy lasów, szczególnie na gruntach Skarbu Państwa. Są
one w pierwszej kolejności przekazywane pod rozbudowę m.in. infrastruktury drogowej, jako
nie wymagające wykupów i żmudnych procedur prawnych i organizacyjnych (Obwieszczenie
2013 – art. 20 i 21). Na przykład w perspektywie do 2025 r. na problem wylesień związanych
z prowadzeniem nowych tras komunikacyjnych zwraca uwagę Regionalny program
operacyjny Polityki leśnej państwa dla RDLP Piła (www.npl.ibles.pl). Jak natomiast
wyglądają aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie? Instrukcja ochrony lasu
(2011 – rozdz. III.B.6.6.1) zauważa negatywne konsekwencje fragmentacji lasów: zakłócenia
w funkcjonowaniu ekosystemów, przerywanie szlaków migracyjnych zwierząt, zanikanie
niektórych gatunków i kolonizacja gatunków obcych. Praktycznie jedyną wytyczną w
odniesieniu do tego problemu jest budowanie przejść dla płazów (pkt. I.A.7.3). Zasady
hodowli lasu (2011) określają tylko czynności, jakie powinny być podjęte w odniesieniu do
lasów sąsiadujących z obiektami fragmentującymi las (drogami, liniami kolejowymi,
szlakami): należy ukształtować tam strefę ekotonową (§ 27 i 50.8). Na tę samą potrzebę
wskazuje Regionalny program operacyjny Polityki leśnej państwa dla RDLP Piła
(www.npl.ibles.pl), mówiący o konieczności zabudowy biologicznej stref brzegowych
korytarzy, które podzielą dotychczas zintegrowane obszary leśne. Z kolei Instrukcja
urządzania lasu (2011) nie posiada żadnych odniesień do przedstawianego wskaźnika. W
Krajowej Strategii Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej
(Strategia 2007 – Karta nr 17 i 49) zawarto zadanie dla Lasów Państwowych w postaci
włączenia się do kształtowania struktury przyrodniczej kraju, w tym sieci połączeń
ekologicznych, ale jest to bardziej w kontekście realizowanych zalesień niż ratowania
istniejących kompleksów leśnych przed dalszą fragmentacją. Na potrzebę realizacji tych
zadań (zalesień i zakładania korytarzy ekologicznych) wskazują także Regionalne programy
operacyjne (np. dla RDLP Białystok, Olsztyn, Toruń, Zielona Góra – www.npl.ibles.pl). W
takim samym kontekście sformułowane są zalecenia systemu certyfikacji PEFC
(Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.6) i FSC (Krajowy Standard 2014 – pkt. 10.2.3).
Oprócz tego w obu systemach certyfikacji zawarto też zastrzeżenie, że rozwój infrastruktury
na poziomie gospodarza lasu nie może zachodzić ze szkodą dla ekosystemów, rezerw
genetycznych oraz szlaków migracyjnych (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.11,
51
Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.1.1, 6.1.8, 6.5). A zatem na poziomie gospodarza lasu
problem fragmentacji lasu jest „zabezpieczony”, jednak największe przekształcenia w tym
zakresie od gospodarzy lasu nie zależą. Optymalnym rozwiązaniem byłoby silniejsze prawne
zabezpieczenie przed takimi zmianami, jako że z kompleksami leśnymi w Polsce związana
jest znaczna część krajowej różnorodności biologicznej. Dodatkowo aktualny model
gospodarki leśnej (w Lasach Państwowych) – w przeciwieństwie do trendów np. w rolnictwie
– jest bezpieczny i sprzyja utrzymaniu, a także wzmacnianiu tej różnorodności. Jednak w
dobie rozbudowy w Polsce sieci dróg pewnie jest to sugestia mało realna. Należy
przynajmniej w jak największym stopniu wykorzystać zapisy prawa (oceny oddziaływania na
środowisko, a szczególnie ograniczenia związane z obszarami Natura 2000, które obejmują
dużą część polskich lasów), by ochronić pozostałe kompleksy leśne przed niekorzystną
fragmentacją. Pozytywnym natomiast rozwiązaniem są przyjęte – przynajmniej w teorii
(Skolud 2007 – rozdz. 4.1 i 4.3, Król 2011) – założenia zalesień, które w przyszłości mogą
zmniejszyć rozdrobnienie i rozproszenie kompleksów leśnych. Otóż należy w miarę
możliwości powiększać już istniejące kompleksy, a także łączyć je w zwarte i ciągłe
struktury. Należy jak najbardziej to rozwiązanie utrzymać. Jednak takie nowo powstające
obiekty nie są w stanie zastąpić fragmentowanych dużych i starych kompleksów leśnych, z
określoną specyficzną florą, fauną i fungią leśną.
Mimo zastrzeżeń zawartych w opracowaniu Background Information (2003 –
Indicator 4.7), w polskiej literaturze jest dostępna propozycja przelicznika dla tego wskaźnika
w postaci liczby kompleksów leśnych na 1 000 ha (Rykowski 2003). Należałoby przy tym
zwrócić uwagę na skalę analizy, jako że zarządzanie dużymi kompleksami leśnymi jest
rozdzielone pomiędzy kilka jednostek (nadleśnictw), z których każda na swoim poziomie
wykaże, że taki kompleks posiada, co mogłoby w skali całego kraju zniekształcić wyniki
(zwiększyć liczbę kompleksów na 1 000 ha przy założeniu, że skorzystano by z wyników
podanych na poziomie podstawowych jednostek). Według Zielonego (2008) nie wiadomo, ile
jest w Polsce kompleksów leśnych, a szacunki z połowy lat 80-tych XX wieku dla samych
Lasów Państwowych mówiły o 26 tysiącach takich obiektów. Gdyby zaproponowany
przelicznik przyjął się na szerszą skalę, wymagałby zgromadzenia pełnej takiej informacji i
jej bieżącej aktualizacji ze względu na prowadzone prace zalesieniowe – z jednej strony
wprowadzające nowe kompleksy leśne, z drugiej – łączące te istniejące w większe jednostki.
Taka informacja mogłaby znaleźć się w Banku Danych o Lasach (www.bdl.lasy.gov.pl). W
opisie wskaźnika zaznaczono (Background Information 2003 – Indicator 4.7), że pozwala na
określenie też wielkości tych kompleksów. Znając szacowany próg powierzchni kompleksu,
52
przy której można mówić o wytworzeniu się pełnego środowiska leśnego – 25 ha (Cieślak
1996 za: Zielony 2008), można by było dodać w takim zestawieniu np. liczbę czy udział
kompleksów nie spełniających tego wymogu. Pozwoliłoby to na lepszą jakościową analizę
przestrzennego rozmieszczenia i wartości lasów w krajobrazie. Gdyby jednak poprzestać
tylko na opracowaniach mapowych, warto by było np. zestawiać istniejącą sieć kompleksów
leśnych z mapami korytarzy ekologicznych, aby móc oszacować stan i potrzeby
(wielkościowe i przestrzenne) dalszych prac zalesieniowych na rzecz poprawy stanu
korytarzy migracyjnych.
Wskaźnik 4.8. Zagrożone gatunki leśne
Wskaźnik ten rozumiany jest jako „Liczba zagrożonych gatunków leśnych
klasyfikowana zgodnie z kategoriami w Czerwonej Liście IUCN [Światowej Unii Ochrony
Przyrody] w stosunku do ogólnej liczby gatunków” (Wskaźniki 2003). We wcześniejszej
wersji wskaźników (Rezolucja L2 1998 – Aneks 1 – Kryterium 4, Gatunki zagrożone) listy
referencyjne rozszerzone były także np. o te generowane przez Radę Europy czy wynikające z
Dyrektywy Siedliskowej. Opracowanie Background Information (2003 – Indicator 4.8)
uzasadnia opisywany wskaźnik następująco: najbardziej rozpoznawalną formą zmniejszania
się różnorodności biologicznej jest utrata gatunków (roślin i zwierząt). Dlatego kluczowym
celem ochrony różnorodności biologicznej powinno być zmniejszanie tempa wymierania
gatunków spowodowanego czynnikami ludzkimi. Zmiany w populacjach gatunków leśnych
mogą stanowić wczesne ostrzeżenie względem zmian życiowych funkcji ekosystemów
leśnych. Większość zagrożonych gatunków ma zasięg występowania ograniczony do
pojedynczych krajów. Dlatego ten wskaźnik ma szczególne znaczenie przy implementowaniu
zasad SFM na poziomie krajowym. Klasyfikacja zagrożenia gatunków powinna być zgodna z
wytycznymi Światowej Unii Ochrony Przyrody: narażony na wyginięcie, zagrożony,
krytycznie zagrożony oraz wymarły na wolności. W miarę posiadanych danych, zagrożenie
gatunków powinno być rozpatrywane w ramach następujących grup systematycznych: ptaki;
ssaki; inne kręgowce; bezkręgowce; rośliny naczyniowe; rośliny zarodnikowe i grzyby.
Jednostki, w których mierzy się opisywany wskaźnik, to: dla stanu – osobno: całkowita liczba
zagrożonych taksonów i udział % zagrożonych taksonów w ogólnej liczbie gatunków, dla
zmian – całkowita liczba taksonów zagrożonych/rok, w cyklach o zróżnicowanej długości.
Ochrona gatunków zagrożonych według list krajowych i regionalnych powinna być wpisana
w politykę leśną (Rezolucja H2 1993 – pkt 5). Z kolei potrzeba uwzględniania przy
planowaniu gospodarki leśnej, inwentaryzacji i tworzeniu map obecności obszarów
53
zawierających gatunki endemiczne i zagrożone, m.in. w kontekście projektowania i
budowania infrastruktury, zaznaczona jest w Paneuropejskich wytycznych szczebla
operacyjnego dotyczących zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 –
pkt. 3.4.1.b i 3.4.2.f), przeznaczonych do dobrowolnego stosowania przez strony MCPFE. W
Rozszerzonym programie pracy dotyczącym różnorodności biologicznej lasów zwrócono
dodatkowo uwagę na potrzebę określenia stanu i wymagań ochrony tych gatunków, a
następnie opracowywania i wdrażania strategii ich ochrony (Rozszerzony program 2002 –
Element 1, Cel ogólny 3, cel operacyjny 2).
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.8), według
stanu na rok 2000 w kategorii zagrożony (ang. Endangered) był 1 gatunek drzewa, 57 gat.
ptaków, 27 gat. ssaków, 15 gat. innych kręgowców, 156 gat. roślin naczyniowych oraz 603
gat. roślin zarodnikowych i grzybów. Oparto się na Polskiej czerwonej księdze roślin
(Zarzycki i Kaźmierczakowa red. 2001), Polskiej czerwonej księdze zwierząt – Kręgowce
(Głowaciński red. 2001), Polskiej czerwonej księdze zwierząt – Bezkręgowce (Głowaciński i
Nowacki red. 2004) oraz Czerwonej liście roślin i grzybów w Polsce (Mirek i in. red. 2006).
Zabrakło jednak w tym wykazie fundamentalnej Czerwonej listy zwierząt ginących i
zagrożonych w Polsce (Głowaciński red. 2002). Ponadto opieranie się na czerwonych
księgach, w których jest opis tylko wybranych zagrożonych gatunków, nie jest
wystarczającym rozwiązaniem. Dokumentem źródłowym dla zestawienia w raporcie powinny
być czerwone listy, które są kompletnym wykazem wszystkich zagrożonych gatunków. Od
dnia raportu do dnia dzisiejszego nie powstały w skali Polski nowe listy gatunków
zagrożonych, a zatem współcześnie podane informacje powinny wyglądać teoretycznie tak
samo, jak te w raporcie. Należałoby jednakże zrewidować podane dotąd informacje. Wstępna
analiza grupy ptaków wymienionych na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w
Polsce (Głowaciński red. 2002) wskazuje na ok. 30 gatunków jakkolwiek związanych z
lasami, z czego 1 gat. wymarły (EX), 8 krytycznie zagrożonych (CR), 2 gat. zagrożone (EN),
2 gat. narażone na wyginięcie (VU), 4 gat. bliskie zagrożenia (NT), 9 gat. najmniejszej troski
(LC) i 4 gat. o niepełnych danych (DD). Ponadto w rubryce Total of taxa (Quantitative
Indicators 2011 – zakładka i tabela 4.8) powinna być wpisana liczba odzwierciedlająca
wszystkie gatunki „leśne” z danej grupy systematycznej, a nie sumę gatunków zagrożonych,
jako że w opisywanym wskaźniku należy przedstawić relację stanu zagrożenia do istniejącej
różnorodności biologicznej.
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Punktem
wyjścia do rozważań mogą być aktualne zapisy branżowych wytycznych w tym zakresie.
54
Zasady hodowli lasu (2011 – § 10, 11, 53.1) przewidują specjalne postępowanie hodowlane w
miejscach, w których takie gatunki mogą wystąpić, aczkolwiek nie wymienia się pojęcia
„zagrożone”, tylko „chronione”: w rezerwatach przyrody (powinno być według planu
ochrony lub zadań ochronnych) i lasach ochronnych, do których zalicza się m.in. lasy
stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody, z powierzchniowymi stanowiskami roślin
podlegających ochronie gatunkowej, a także lasy stanowiące ostoje zwierząt również
podlegających takiej ochronie (§ 6.1.d i g). Według Instrukcji ochrony lasu (2011),
zachowanie zagrożonych gatunków flory i fauny jest z jednej strony jednym z elementów
profilaktyki w ochronie lasu (pkt. I.A.1), z drugiej zaś szczególnie ważnym elementem
ochrony różnorodności biologicznej (pkt. I.A.3), wymagającym stwarzania czy poprawiania
warunków egzystencji w leśnym środowisku (pkt. I.A.3.2). W odniesieniu do stref
ochronnych dla chronionych gatunków zwierząt (w tym zagrożonych) należy prowadzić
całoroczną obserwację i gromadzić dane, w tym o wydarzeniach mających istotne znaczenie
dla gatunku (pkt IV.2.4). Należy także prowadzić monitoring zagrożonych gatunków roślin
(pkt. IV.2.4.1), zwierząt (pkt. IV.2.4.2) oraz grzybów (pkt. IV.2.4.3). Instrukcja ochrony lasu
(2011) zwraca także uwagę na fakt, że w przypadku zagrożonych zwierząt szczególne
znaczenie ma ochrona drzew starych (aż po martwe), dziuplastych i pniaków (pkt. I.A.3.2).
Wreszcie Instrukcja urządzania lasu (2011) – powołując się na Paneuropejskie wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 –
Aneks 2) – zaleca następujące postępowanie na poziomie nadleśnictwa: określenie
priorytetów ochrony przyrody, ustalenie zagrożeń (dla przedmiotów ochrony – np. obszarów
Natura 2000), a następnie przyjęcie takich sposobów postępowania gospodarczego czy też
racjonalnych metod ochrony, które zminimalizują te zagrożenia (§ 79.3.2, § 110). Niewiele
jest odniesień do ochrony na poziomie gatunku – np. stanowiska gatunków chronionych (w
tym zagrożonych) mogą być zaliczone do tzw. osobliwości przyrodniczych (§ 29.1). Ochrona
przyrody ujmowana jest raczej obszarowo, a zatem zapisy Instrukcji będą miały właściwe
znaczenie dla gatunków zagrożonych, jeśli znajdą się one w granicach obszarów chronionych,
szczególnie jako przedmiot ochrony. Ochrona in situ zagrożonych gatunków została
wymieniona także jako cel operacyjnych Krajowej strategii ochrony i zrównoważonego
użytkowania różnorodności biologicznej (2007). Według opracowanych w 2003 r.
regionalnych programów operacyjny Polityki leśnej państwa (www.npl.ibles.pl) w latach
2011-2025 planowana jest kontynuacja wcześniejszych zadań na rzecz: zagrożonych
gatunków w postaci przebudowy obrzeży lasu (wykształcania stref ekotonowych – RDLP
Białystok, Olsztyn, Toruń, Zielona Góra), zakładania korytarzy ekologicznych między lasami
55
i innymi ekosystemami (RDLP Białystok, Olsztyn, Toruń, Zielona Góra), zachowania i
odtwarzania śródleśnych ekosystemów bagiennych, łąkowych i wodnych (RDLP Białystok,
Olsztyn, Poznań, Toruń, Wrocław, Zielona Góra), a także lepsze rozpoznanie występowania
zagrożonych gatunków (RDLP Olsztyn, Poznań, Toruń, Zielona Góra), obejmowanie
skuteczną ochroną obiektów i obszarów o szczególnym znaczeniu dla ich różnorodności
(RDLP Olsztyn, Poznań, Zielona Góra) oraz działania na rzecz samych gatunków rzadkich,
reliktowych, zagrożonych (RDLP Białystok – żubr, RDLP Lublin – głuszec, żółw błotny,
RDLP Toruń – cis, RDLP Piła, Poznań, Zielona Góra). W latach kolejnych (do 2050) planuje
się kontynuację takiego postępowania. Także Strategia Lasów Państwowych na lata 20142030 podaje jako jedno z ważnych zadań działania na rzecz ochrony zagrożonych gatunków
roślin, zwierząt i grzybów, w tym we współpracy z organami i organizacjami ochrony
przyrody (Strategia 2013 – pkt. 6.2).
Temat gatunków zagrożonych obecny jest także w systemach certyfikacji PEFC i
FSC. Zalecają (odpowiednio) gromadzić informacje/inwentaryzować stanowiska/siedliska
gatunków zagrożonych (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.2.b; Krajowy Standard
2014 – pkt. 6.2.1, 7.1), wyznaczać strefy ochronne i powierzchnie ochronne w miejscach ich
występowania (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.2.10), realizować obowiązujące plany ich
ochrony (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.2.1, 7.1), uwzględniać ich zachowanie przy
planowaniu działań z zakresu gospodarki leśnej (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt.
4.4.1.J, 4.4.2.b; Krajowy Standard 2014 – 6.2.4, 6.2.2), ograniczać przekształcanie takich
lasów w inne kategorie użytkowania gruntu (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.1.9.b),
prowadzić monitoring zmian środowiskowych, które mogłyby wpłynąć np. na miejsca
gniazdowania zagrożonych gatunków ptaków (Krajowy Standard 2014 – pkt. 8.2.1.c), a także
respektować prawo związane z ewentualnym użytkowaniem gatunku (Zrównoważona
gospodarka 2012 – pkt. 4.4.3). A zatem – jak można zauważyć na podstawie przytoczonych
dokumentów – regulacje i wymogi dotyczące gatunków zagrożonych wydają się być
wystarczające i należy je utrzymać i egzekwować w dalszej perspektywie czasowej.
W połowie lat 90-tych XX w., w Polskiej polityce kompleksowej ochrony zasobów
leśnych (za: Polityka 1997 – Aneks 2) prognozowano, że będzie postępować zagrożenie wielu
gatunków, szczególnie tych związanych z naturalnymi środowiskami. Jednak wydaje się, że
obecna sytuacja nie jest gorsza, niż w końcu zeszłego wieku, a kontynuując aktualny model
gospodarki (wraz z programami czynnej ochrony gatunków najbardziej zagrożonych)
powinniśmy uzyskać w perspektywie 2030 czy 2080 roku co najmniej utrzymanie
teraźniejszego stanu bądź nawet jego poprawę. Wskazują na to dane statystyczne, według
56
których np. od roku 2000 do dnia dzisiejszego wzrosła w Polsce liczebność żubrów,
niedźwiedzi, bobrów, rysiów, wilków (Ochrona Środowiska 2013). O pozytywnych efektach
współczesnej gospodarki leśnej świadczy też wyższy niż w 2000 r. wskaźnik liczebności
pospolitych ptaków leśnych (Forest Bird Index – Ochrona Środowiska 2013), które
wprawdzie zagrożone nie są, ale ich populacje także zależne są od jakości prowadzonej
gospodarki. Średnie roczne tempo zmian liczebności populacji wynosi ponad 1 (jest dodatnie)
w przypadku następujących zagrożonych gatunków ptaków (Ochrona Środowiska 2012): kani
czarnej i rudej, bielika, orła przedniego i dudka, nieco niższe jest w przypadku orlika
krzykliwego i rybołowa, co może wynikać z niekorzystnych zmian w rolnictwie czy
nielegalnych działań właścicieli stawów rybnych, a zatem miejsc i środowisk niezależnych od
gospodarki leśnej. W opisywanym okresie (od 2000 r.) zmalała liczba głuszców, a radykalnie
– cietrzewi (Ochrona Środowiska 2013). Są jednak dla tych gatunków prowadzone projekty
czynnej ochrony, które – miejmy nadzieję – pozwolą przynajmniej zatrzymać spadek ich
liczebności. Najważniejszą niewiadomą – szczególnie w odniesieniu do populacji
zagrożonych gatunków wymagających dużych areałów bytowania – jest groźba dalszej
fragmentacji kompleksów leśnych, która może znacznie ograniczyć liczebność tych
gatunków, możliwość przemieszczania się i wymiany genów. W odniesieniu do przyszłych
raportów z realizacji tego wskaźnika należałoby – opierając się na czerwonych listach –
jednoznacznie określić, które gatunki są „leśne” (a zatem przynajmniej w części życia czy w
odniesieniu do części potrzeb korzystają ze środowiska leśnego) i na tym podziale bazować
określając liczebność gatunków w poszczególnych kategoriach zagrożenia. W przypadku
pojawienia się kolejnych czerwonych list (czy ksiąg), trzeba będzie sprawdzić, czy dla danego
gatunku nie zmieniła się kategoria zagrożenia oraz czy nie doszły nowe gatunki, które także
trzeba będzie zaklasyfikować jako leśne/nieleśne i uwzględnić w raporcie.
W odniesieniu do opisywanego wskaźnika warto by było zaproponować następujące
uzupełnienie: wykaz podejmowanych działań na rzecz ochrony stanowisk/osobników
gatunków rzadkich i zagrożonych. Z ochroną leśnej różnorodności biologicznej wiąże się
wiele takich projektów świadczących o trosce gospodarzy terenu, a jednocześnie wielokrotnie
pozytywnej współpracy z organizacjami pozarządowymi i instytucjami naukowymi.
Wskaźnik 4.9. Lasy chronione
Wskaźnik ten opisany jest jako „Powierzchnia lasów i innych gruntów zadrzewionych
objętych ochroną z następującym celem ochrony: różnorodność biologiczna, krajobraz,
charakterystyczne naturalne elementy, zgodnie z Wytycznymi MCPFE” (Wskaźniki 2003).
57
Opracowanie Background Information (2003 – Indicator 4.9) uzasadnia opisywany wskaźnik
następująco: obszary chronione skoncentrowane są na ochronie różnorodności biologicznej i
utrzymaniu naturalnych procesów. Obszary te stanowią jeden z najstarszych instrumentów
ochrony przyrody i naturalnych zasobów, główny filar w prawie ochrony przyrody we
wszystkich europejskich krajach. W ramach Kryterium 4, opisywany wskaźnik jest
powiązany ze wskaźnikiem 4.3 (Naturalność). Jednostki, w których mierzy się opisywany
wskaźnik, to: dla stanu – ha, dla zmian – ha/rok, w cyklach 10-letnich. Należy osobno
zestawić powierzchnie lasów chronionych zgodnie z kryteriami dla klas 1.1, 1.2, 1.3 i 2
(Background Information 2003, Wytyczne 2003). Zgodnie z Rezolucją W4, Polska
zobowiązała się analizować i rozwijać sieć leśnych obszarów chronionych, z uwzględnieniem
istniejących już sieci, pod kątem zasięgu i reprezentatywności typów lasu, a także ze względu
na skuteczność zarządzania tymi obszarami (Rezolucja W4 2003 – pkt 10). Do problematyki
lasów chronionych odnosi się także cytowany w w/w rezolucji Rozszerzony program pracy
dotyczący różnorodności biologicznej lasów, który stawia przed stronami Konwencji z Rio
(1995-2002) cel w postaci zapewnienia wystarczających i efektywnych sieci chronionych
obszarów leśnych (Rozszerzony program 2002 – Element 1, Cel ogólny 3, cel operacyjny 3).
Jest to w efekcie zbieżne ze wspomnianym zapisem Rezolucji W4, jako że zakłada ocenę
kompleksowości, reprezentatywności i wystarczalności obszarów chronionych w odniesieniu
do rodzajów lasów, a następnie uzupełnienie sieci o te obiekty, względem których wykazano
braki. Działania w ramach gospodarki leśnej powinny uwzględniać w szczególności ochronę
obszarów wrażliwych ekologicznie, ochronę lasów klimaksowych i pierwotnych (Rezolucja
H1 1993 – pkt 6), a także zagrożonych ekosystemów leśnych według list krajowych i
regionalnych (Rezolucja H2 1993 – pkt 5), w ramach spójnych sieci obiektów na poziomie
kraju i regionu (Rezolucja H2 1993 – pkt 6).
Wspomniane w opisie wskaźnika 4.9 Wytyczne MCPFE (2003) wyraźnie rozróżniają
lasy chronione od lasów ochronnych, tym pierwszym przypisując zadanie ochrony
różnorodności biologicznej. Aby można było według Wytycznych (2003 – rozdz. 2)
zakwalifikować obszar do lasów chronionych, musi istnieć podstawa prawna, przeznaczenie
na cele ochronne na co najmniej 20 lat i jasno zdefiniowany cel ochrony związany z
zabezpieczeniem
różnorodności
biologicznej,
krajobrazu
i
specyficznych
cech
przyrodniczych. Granice takich lasów mogą być wyznaczone zarówno geograficznie, jak i na
zasadzie określenia typów lasów czy pionowych/poziomych stref w krajobrazie, które
powinny podlegać ochronie. Jako uzupełnienie tej sieci, Wytyczne (2003) podają także lasy
chronione wyznaczone dobrowolnie, nie mające podstawy prawnej (rozdz. 2).
58
Wytyczne MCPFE do oceny lasów i innych gruntów leśnych chronionych i ze
statusem ochronnym w Europie (2003 – rozdz. 3) dzielą lasy chronione i ze statusem
ochronnym na następujące kategorie, w zależności od głównego celu ich zagospodarowania
oraz stopnia ograniczenia ingerencji:
• Klasa 1: Główny cel ochrony „Różnorodność biologiczna”
o podklasa 1.1 „Brak interwencji” (odpowiednik kategorii I obszarów
chronionych według klasyfikacji IUCN – Światowej Unii Ochrony Przyrody)
o podklasa 1.2 „Minimum interwencji” (odpowiednik kategorii II IUCN)
o podklasa 1.3 „Ochrona prowadzona przez aktywne działania” (odpowiednik
kategorii IV IUCN)
• Klasa 2: Główny cel ochrony „Ochrona krajobrazu i innych elementów naturalnych”
(odpowiednik kategorii III, V i VI IUCN)
• Klasa 3: Główny cel ochrony „Funkcje ochronne lasów” (poza klasyfikacją IUCN).
Według opisu poszczególnych klas, w obiektach klasy 2. zabronione są działania
negatywnie wpływające na walory krajobrazu i charakterystyczne twory przyrody, a obiekty
te powinny mieć jasno zdefiniowany cel i system ochrony oraz „przejrzyste i długoterminowe
zobowiązanie”. Ingerencja w przyrodę może być związana wyłącznie z utrzymaniem
różnorodności krajobrazowej, specyficznych tworów przyrody, wartości kulturowych,
estetycznych, duchowych i historycznych, a także funkcji rekreacyjnych (Wytyczne 2003 –
rozdz. 4).
W obiektach klasy 3., sposób zagospodarowania lasu jest bezpośrednio związany z
ochroną gleb, wód i innymi funkcjami ekosystemowymi, a także ochroną infrastruktury i
zagospodarowanych zasobów naturalnych przed naturalnymi zagrożeniami (Wytyczne 2003 –
rozdz. 4). Lasy te nie są uznawane jako „lasy chronione” w rozumieniu Wytycznych (2003).
Jednak wydaje się, że spośród przyjętych w Polsce kategorii lasów ochronnych można
wyróżnić takie, które służą ochronie różnorodności biologicznej czy krajobrazu zgodnie z
opisami klas 1. czy 2. Korespondowałoby to z uwagą zawartą w Background Information
(2003) zarówno przy opisie wskaźnika 5.1 (Protective forests – soil, water and other
ecosystem functions), jak i 5.2 (Protective forests – infrastructure and managed natural
resources). Otóż zgodnie ze wspomnianą uwagą, lasy ochronne podlegające wskaźnikom
kryterium 5 (Utrzymanie i odpowiednie wzmocnienie funkcji ochronnych w gospodarce
leśnej, szczególnie w stosunku do gleb i wód) mogą po części pokryć się z lasami
podlegającymi wskaźnikowi 4.9 (Lasy chronione). Zważywszy na opis kategorii polskich
59
lasów ochronnych (Ustawa 1991), mogłoby to dotyczyć obiektów, które „stanowią (…) ostoje
zwierząt i stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej” (art. 15.5) lub „mają
szczególne znaczenie przyrodniczo-naukowe” (art. 15.6).
Zgodnie z polskim raportem Quantitative Indicators (2011 – zakładka 4.9), od roku
1990 do 2010 sukcesywnie wzrastała powierzchnia lasów ujętych w klasie 1.1 (od poziomu
30 tys. ha do 55 tys. ha), przy czym od roku 2000 zdecydowanie wolniej. W Polsce nie mamy
aktualnie żadnego obiektu należącego do I kategorii IUCN (www.protectedplanet.net), co
oznacza, że autorzy raportu zaklasyfikowali tu najprawdopodobniej powierzchnię lasów pod
ochroną ścisłą w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, co mniej więcej
odpowiadałoby danym zawartym w rocznikach statystycznych (Leśnictwo 2008, 2013).
Aktualna powierzchnia lasów pod ochroną ścisłą – jak już wspomniano przy opisie wskaźnika
4.3 „Naturalność” – wynosi ponad 57 tys. ha (Leśnictwo 2013). W raporcie Quantitative
Indicators (2011) w klasie 1.2 nie wykazano żadnej powierzchni, co jest zaskakujące, jako że
odpowiada ona w Polsce obszarom parków narodowych (II kategoria IUCN). A zatem –
uznając wpisy dokonane w klasie 1.1 – należałoby w tym miejscu podać powierzchnię lasów
pod czynną ochroną w parkach narodowych. Wynosi ona aktualnie 137 948 ha (na podst.
Leśnictwo 2013). W podklasie 1.3, przyrównanej do IV kategorii IUCN (odpowiednik
rezerwatów przyrody w Polsce), wykazano wzrastającą powierzchnię lasów, od poziomu 226
tys. ha w roku 2000 do 244 tys. ha w roku 2010. Nie koresponduje to z ówczesną
powierzchnią lasów w rezerwatach przyrody, która – sumując oba reżimy ochrony – wzrosła
w tym czasie z ok. 84 tys. ha do ok. 100 tys. ha (Leśnictwo 2013). Wartości podane w
raporcie przekraczają także nieco podawaną w rocznikach statystycznych sumę powierzchni
dla reżimu ochrony czynnej i krajobrazowej w parkach narodowych oraz reżimu ochrony
ścisłej i czynnej w rezerwatach przyrody (na podst. Leśnictwo 2010, 2013). Trudno zatem
dokładnie określić, co w podklasie 1.3 zostało uwzględnione przez autorów raportu. Przy
bezpośrednim odniesieniu się do kategorii IUCN (IV), należałoby aktualnie podać
powierzchnię ok. 100 tys. ha pomniejszoną o niesprecyzowaną w roczniku statystycznym
część powierzchni pod ochroną ścisłą (Leśnictwo 2013). W przypadku klasy 2 (kategoria III,
V i VI IUCN) powierzchnia lasów zestawiona w raporcie ulegała zmianom – pomiędzy
rokiem 2000 a 2005 wzrosła, a następnie zmalała, by osiągnąć w 2010 roku poziom ok. 1 310
tys. ha. Odpowiada to powierzchni lasów w parkach krajobrazowych, które w Polsce
przypisane są do kategorii V IUCN. Aktualna powierzchnia lasów w tej kategorii jest
zbliżona – ok. 1 308 tys. ha (Leśnictwo 2013). W raporcie Quantitative Indicators (2011) nie
została natomiast określona powierzchnia lasów chronionych w sieci Natura 2000, zarówno
60
ogólna, jak i w rozbiciu na poszczególne klasy lasów chronionych MCPFE. Ze względu na
stosunkowo krótki czas obowiązywania sieci Natura 2000, postępujący proces jej wdrażania,
nie dysponujemy jeszcze szczegółowymi danymi statystycznymi. Są tylko wybrane,
odnoszące się do powierzchni lasów osobno dla obszarów specjalnej ochrony ptaków (2 675
tys. ha, w tym w Lasach Państwowych 2 214 tys. ha) oraz dla specjalnych obszarów ochrony
siedlisk (2 061 tys. ha, w tym w Lasach Państwowych 1 641 tys. ha) (Raport 2013). Nie ma
jednak informacji, w jakim stopniu powierzchnia leśna obszarów „ptasich” nakłada się na
powierzchnię leśną obszarów „siedliskowych”. Wspomniano wcześniej także o wybranych
kategoriach lasów ochronnych, które pokrywają się zakresem swojego przeznaczenia z lasami
chronionymi. Aktualna powierzchnia (w zarządzie Lasów Państwowych) ostoi zwierząt to
72,9 tys. ha, a lasów cennych przyrodniczo – 205 tys. ha (Leśnictwo 2013).
Jak w przyszłości będzie wyglądała realizacja opisywanego wskaźnika? Na wstępie
należy zaznaczyć, że powoływanie form ochrony przyrody nie leży w gestii leśników czy
właścicieli lasów, tylko określonych organów ochrony przyrody lub przedstawicieli władzy
lokalnej, regionalnej lub ogólnokrajowej. Natomiast zarządcy tych terenów są zobowiązani do
respektowania prawa ochrony przyrody (leśnicy w LP i pracownicy parków narodowych są
też wykonawcami zadań ochronnych), mogą też wychodzić z inicjatywą zgłaszania kolejnych
chronionych obiektów, podobnie, jak każdy obywatel Polski. Aktualne zapisy branżowych
wytycznych będą się zatem odnosiły do stanu zastanego (powołanych form ochrony
przyrody), ale także do stanu przyszłego (projektowanych form ochrony przyrody). Instrukcja
urządzania lasu (2011) określa zasady sporządzania map obszarów chronionych (rozdz.
II.6.1.4) i map walorów przyrodniczo-kulturowych (rozdz. IV.3.2), jak również weryfikacji i
aktualizacji programu ochrony przyrody (rozdz. IV.3), będącego kompendium wiedzy na
temat ochrony przyrody w danym nadleśnictwie. Lasy rezerwatowe stanowią odrębną grupę
lasów w planowaniu urządzeniowym (§ 25.2, § 82.3.1, 82.6-7), podlegają opisowi
taksacyjnemu (§ 25.6-8). W przypadku projektowanych rezerwatów przyrody i obszarów
Natura 2000, Instrukcja (2011) zaleca ograniczenie przewidywanych zabiegów do
niezbędnych z punktu widzenia przedmiotu ochrony (§ 26.5). Funkcje ochronne w
rezerwatach przyrody powinny dominować, co – według Instrukcji urządzania lasu (2011)
wpisuje się w realizację kryterium V MCPFE (kryterium zachowania i odpowiedniego
wzmocnienia funkcji ochronnych w zagospodarowaniu lasów – § 79.5). Zasady hodowli lasu
(2011) określają zasady postępowania w istniejących szczególnych formach ochrony
przyrody (§ 10, § 12.3 i 12.6), jak również w innych formach ochrony przyrody, w tym
projektowanych rezerwatach przyrody (§ 11). Instrukcja ochrony lasu (2011) zawiera całą
61
część IV poświęconą ochronie przyrody, w tym określeniu zasad monitoringu obszarowych
form ochrony przyrody: rezerwatów przyrody (pkt. 2.1) i obszarów Natura 2000 (pkt. 2.2).
Dodatkowo przedstawiono zasady monitoringu pomników przyrody (pkt. 2.3) oraz
chronionych gatunków roślin (pkt. 2.4.1), zwierząt (pkt. 2.4.2) i grzybów (pkt. 2.4.3). Jednak
te formy ochrony nie są wliczane do statystyk wskaźnika 4.9. Do problematyki ochrony lasów
odnoszą się także systemy certyfikacji gospodarki leśnej. System PEFC zwraca uwagę na
konieczność inwentaryzowania powierzchniowych form ochrony przyrody (Zrównoważona
gospodarka 2012 – pkt. 4.4.2), a także lasów ochronnych (pkt. 5.4.2), wśród których są
kategorie wspólne z opisywanym wskaźnikiem 4.9. Obszary chronione powinny być
zabezpieczone przed negatywnym wpływem przekształcania lasów w inne kategorie
użytkowania gruntów (pkt. 4.1.9.b). Oceniana jest także specyfika gospodarki w lasach
ochronnych (pkt. 4.4.1.E) i chronionych (pkt. 4.4.2). System certyfikacji FSC operuje
pojęciami „strefy ochronne” i „powierzchnie ochronne” (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.2,
6.2.10), jednak nie mają one bezpośredniego przełożenia na takie same polskie pojęcia
ochrony przyrody. Natomiast można do nich zakwalifikować istniejące obiekty chronione
prawem krajowym. Ich system powinien zapewnić ciągłą obecność rzadkich i zagrożonych
gatunków, jak również ekosystemów referencyjnych, a łączna powierzchnia nie powinna być
mniejsza niż 10% certyfikowanej jednostki (pkt. 6.2.10). Należy ją zaznaczyć na mapach (pkt.
6.2.9). Mogą to być także tereny nieleśne (pkt. 6.2.10), do których odnosi się dodatkowo
osobny wskaźnik 6.2.6 mówiący o tym, że naturalne i półnaturalne chronione tereny nieleśne
w obszarze leśnym są zachowane. System FSC zawiera także wskazówki co do postępowania
na terenach chronionych. Względem ekosystemów referencyjnych zaleca pozostawianie ich w
stanie naturalnym (brak pozyskania drewna) (pkt. 6.4.1, 6.4.3, 6.4.4), przy czym zapis te ma
znaczenie dla omawianego wskaźnika MCPFE w sytuacji, gdy jest to jednocześnie
powierzchnia pod prawną ochroną. Podobnie jest z zapisem mówiącym o bezpiecznych i
zgodnych z prawem działaniach w stanowiskach chronionych gatunków i siedlisk (pkt. 6.2.4)
oraz o pozostawianiu tam większych ilości martwego drewna (pkt. 6.3.8). System FSC zaleca
także gospodarzom lasu wyznaczanie tzw. lasów o szczególnej wartości (HCVF – High
Conservation Value Forests), które w kategoriach 1.1 i 1.2 mają odniesienia do polskiego
systemu ochrony przyrody (Zasada 9, Kryteria 2006). W odniesieniu do opisywanego
wskaźnika 4.9 warto też odnieść się do opracowanych w 2003 r. planów rozwoju lasów i
leśnictwa. W latach 2011-2025 w regionalnych programach operacyjnych Polityki leśnej
państwa (www.npl.ibles.pl) planowane jest zachowanie ilościowego stanu istniejących form
ochrony przyrody na terenach leśnych (RDLP Białystok), obejmowanie skuteczną ochroną
62
kolejnych obiektów i obszarów o szczególnym znaczeniu dla różnorodności fauny, flory i
siedlisk (RDLP Piła, Poznań, Szczecin, Toruń, Wrocław, Zielona Góra, Olsztyn – szczególnie
obszarów podmokłych) oraz realizacja zadań ochronnych w obiektach chronionych, w tym w
szczególności realizacja zabiegów w rezerwatach przyrody oraz postanowień programu
NATURA 2000 (RDLP Białystok, Lublin, Olsztyn, Szczecin, Toruń, Zielona Góra).
Wspomniana jest także potrzeba weryfikacji istniejącej sieci rezerwatów przyrody pod kątem
spełniania przez nie celów ochrony przyrody (RDLP Olsztyn). Na okres do 2050 roku
założono kontynuację przedstawionych działań. Jednocześnie dalszy wzrost powierzchni
obszarów chronionych i zaostrzenie rygorów ochronnych na obszarach istniejących zostały
uznane za zagrożenie i słabą stronę w analizie SWOT dla Lasów Państwowych w ich strategii
rozwoju na lata 2014-2030 (Strategia 2013 – pkt. 1.2 i 1.3).
Jak zatem wynika z przeglądu aktualnych dokumentów mających znaczenie dla
gospodarki leśnej, obecność lasów chronionych w rozumieniu wskaźnika MCPFE jest jak
najbardziej honorowana. System certyfikacji FSC wprowadza nawet dodatkowe rozwiązania
związane z ochroną lasów, jednak nie spełniają one wymogów opisywanego wskaźnika 4.9
(chyba że te obiekty pokrywają się z obiektami wyznaczonymi zgodnie z polskim prawem
ochrony przyrody). Jak już wcześniej wspomniano, powoływanie form ochrony przyrody jest
poza gestią właścicieli/zarządców lasów. Mają oni jednak możliwość zgłaszania propozycji
obiektów do objęcia ochroną, co w zdecydowanie większym stopniu realizowane jest przez
pracowników LP niż prywatnych właścicieli lasów. Coraz większa aktywność też innych
kręgów społeczeństwa – naukowców, organizacji pozarządowych, osób prywatnych
zaangażowanych w ochronę przyrody – przełożyła się na sukcesywny wzrost powierzchni
chronionych lasów. W latach 1980-2012 udział lasów objętych ochroną wzrósł z 5,5% do
40,7%, przede wszystkim w latach 80. i 90. XX w. (Raport 2013). W przyszłości będzie
zapewne wzrastać społeczna presja na ochronę lasów (patrz wskaźnik 4.3). Mają szansę na to
wpłynąć m.in. postulowane działania wychowawcze, propagujące w społeczeństwie kult
przyrody jako szczególny szacunek dla jej wartości, czego efektem powinna być większa
społeczna akceptacja dla ochrony przyrody i ukształtowane postawy odpowiedzialności za nią
(Polak 2013). A że społeczne konsultacje są niezbędne w procesie zarządzania w
nowoczesnym leśnictwie (Rykowski 2012), efektem tej presji może stać się tworzenie
kolejnych chronionych obszarów. Są w tej kwestii także rządowe plany (Strategia 2007 –
Zadanie nr 29-30), które z pewnością obejmą lasy ze względu na ich wartość przyrodniczą.
Jedynym hamulcem w rozwoju sieci obszarów chroniących lasy mogą być aktualne
uwarunkowania prawne (Ustawa 2004), które lokalnym samorządom umożliwiają
63
zablokowanie utworzenia/powiększenia parku narodowego (art. 10.2), parku krajobrazowego
(art. 16.4), a także zmian w obszarach chronionego krajobrazu (art. 23.2). Od ich decyzji
zależne jest także powołanie pomników przyrody, użytków ekologicznych, zespołów
przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych (art. 44.1), jednak nie są one
uwzględnione w aktualnym polskim raporcie MCPFE (Quantitative Indicators 2011). Dopóki
nie będzie systemu finansowego „zadośćuczynienia” lokalnym samorządom (czy prywatnym
właścicielom lasów) w związku z obecnością obszarów chronionych, dopóty mogą być opory
w powoływaniu kolejnych obszarów chronionych. A zatem powierzchnia obszarów
chronionych lasów zapewne wzrośnie, choć w znacznie wolniejszym tempie, niż w
cytowanych latach 80. i 90. Przy czym dla gospodarki leśnej największe ograniczenia wiążą
się z najbardziej restrykcyjnymi formami ochrony przyrody (parki narodowe, rezerwaty
przyrody, strefy ochronne dla wybranych gatunków, wybrane obszary Natura 2000), w
pozostałych może być prowadzona racjonalna gospodarka leśna. Jak wspomniano przy
analizie wskaźnika 4.3. (Naturalność) ważną gospodarczą przeciwwagą dla zwiększonej
powierzchni pod ochroną mogą być plantacje drzew szybkorosnących (Rykowski 2012).
Należy jeszcze zwrócić uwagę na pewne techniczne problemy i aspekty związane
przygotowaniem raportu MCPFE w zakresie wskaźnika 4.9. Brakuje w opracowaniach
statystycznych zestawień opisujących powierzchnię lasów pod ochroną ścisłą w rezerwatach
przyrody, w związku z tym nie można precyzyjnie określić powierzchni lasów w klasie 1.1.
Zastanawia także, dlaczego nie wlicza się do tego wskaźnika powierzchni lasów w obszarach
Natura 2000 (poza parkami narodowymi, rezerwatami przyrody i parkami krajobrazowymi),
obszarach chronionego krajobrazu, użytkach ekologicznych, zespołach przyrodniczokrajobrazowych, stanowiskach dokumentacyjnych, powierzchniowych pomnikach przyrody
oraz strefach ochronnych dla gatunków roślin, zwierząt i grzybów (jest to np. uwzględnione w
systemie certyfikacji PEFC – Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.2)? Wszystkie one
spełniają wymóg MCPFE umocowania prawnego, mają określony cel ochrony, a nieraz fakt
„minimalnej ingerencji” w przyrodę zrównuje je z podklasą 1.2, równą parkom narodowym.
Wydaje się, że znając charakterystykę poszczególnych kategorii obszarów chronionych IUCN
można by było przypisać odpowiednie kategorie do poszczególnych obiektów w Polsce i
wykazać je w kolejnym raporcie. To, że nie mają jej „oficjalnie” przyznanej nie oznacza, że
takiej wartości przyrodniczej nie posiadają. W takiej sytuacji należałoby także rozstrzygnąć,
jak interpretować dane dla obszarów Natura 2000, które po części nakładają się na krajowe
formy ochrony przyrody oraz jaka jest powierzchnia lasów, która w obszarach Natura 2000
nie jest objęta dodatkową ochroną. Wreszcie pod opisywany wskaźnik 4.9 można by było
64
podciągnąć wspomniane wcześniej wybrane kategorie lasów ochronnych: ostoje zwierząt i
stanowiska roślin podlegających ochronie gatunkowej, a także lasy o szczególnym znaczeniu
przyrodniczo-naukowym. Obecnie są one uwzględnione w ramach klasy 3. MCPFE, jednak
mają podstawę prawną, zdefiniowany cel i służą zachowaniu różnorodności biologicznej, co
jest przesłanką do przesunięcia ich w hierarchii do wyższej klasy (1 lub 2, choć bardziej 1), a
zatem wliczenia ich powierzchni do wskaźnika 4.9.
Poza wskaźnikami
Ochrona leśnych siedlisk powinna przejawiać się – w miarę możliwości –
dostosowaniem wielkości wydzieleń i stopnia użytkowania lasu do skali zmienności siedliska,
a efektem właściwego zarządzania powinna być wzrastająca różnorodność leśnych siedlisk
(Rezolucja H2 1993 – pkt 3). W polskiej literaturze znalazła się propozycja wskaźnika, który
mierzyłby ten aspekt różnorodności biologicznej: średnia liczba wydzieleń siedliskowych na
1000 ha (Rykowski 2003). Jednak zarówno wspomniany zapis z Rezolucji H2, jak i polska
propozycja wskaźnika nie znalazły odzwierciedlenia w Udoskonalonych paneuropejskich
wskaźnikach trwale zrównoważonej gospodarki leśnej (Wskaźniki 2003). W Polsce (w
Lasach Państwowych) jest ok. 2,2 mln wydzieleń drzewostanowych (Bruchwald i Zasada
2008). Odnosząc to do powierzchni lasów w zarządzie LP – 7 076,6 tys. ha (Leśnictwo 2013),
uzyskujemy średnią powierzchnię wydzielenia na poziomie ok. 3,2 ha.
Innym
elementem
ochrony
różnorodności
biologicznej,
wymienionym
w
Paneuropejskich wytycznych szczebla operacyjnego dotyczących zrównoważonej gospodarki
leśnej (Rezolucja L2 1998 – Aneks 2 – pkt. 3.4.2.g), przeznaczonych do dobrowolnego
stosowania przez strony MCPFE, jest jej zabezpieczenie przed nadmierną presją ze strony
zwierzyny. W Udoskonalonych paneuropejskich wskaźnikach trwale zrównoważonej
gospodarki leśnej (Wskaźniki 2003) nie ma takiej pozycji, jest natomiast obecna w systemie
certyfikacji PEFC (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.12), który ma wspólne
korzenie z procesem MCPFE.
Ani Paneuropejskie Kryteria i Wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej
(Rezolucja L2 1998 – Aneks 1), ani Udoskonalone paneuropejskie wskaźniki trwale
zrównoważonej gospodarki leśnej (Wskaźniki 2003) nie odnoszą się bezpośrednio do
problemu organizmów modyfikowanych genetycznie (GMO). Dotychczasowe doświadczenia
świadczą o niekorzystnym wpływie GMO na środowisko i organizmy (Strategia 2007 –
Wprowadzenie,
List 2012), należałoby ten
temat zbadać rzetelnie i poprawnie
65
metodologicznie (List 2012). Tymczasem zgodnie z koncepcjami także europejskiej Leśnej
Platformy Technologicznej, powinno się czerpać wzorce z rolnictwa i wykorzystywać drzewa
modyfikowane genetycznie do wzmożonej produkcji drewna (Rykowski 2012). Oba systemy
certyfikacji gospodarki leśnej zgodnie negatywnie wypowiadają się na temat stosowania
organizmów modyfikowanych genetycznie, przy czym system PEFC odnosi temat tylko do
drzew (Zrównoważona gospodarka 2012 – pkt. 4.4.7), zaś system FSC – ogólnie, do
wszelkich organizmów (Krajowy Standard 2014 – pkt. 6.8, 6.8.3). Spośród wyżej
wymienionych, zwłaszcza ten problem wydaje się być pilnym do ujęcia w kryteriach i
wskaźnikach MCPFE, a także w polskim Narodowym Programie Leśnym.
Podsumowanie
Na Konferencji Ministerialnej w Wiedniu zgodzono się, że narodowe programy leśne
stanowią proces planowania, wdrażania, monitorowania i oceny polityki leśnej na poziomie
kraju, służący dalszemu doskonaleniu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, z
uwzględnieniem jej ekologicznego wymiaru. Mogą być one wpisane w formułę sześciu
paneuropejskich kryteriów takiej gospodarki, a wypracowane wskaźniki powinny służyć do
okresowego kontrolowania, raportowania i oceny stanu lasów w skali kraju, odzwierciedlając
postęp w dziedzinie wdrażania zrównoważonej gospodarki leśnej (Rezolucja L2 1998 – pkt 4,
Aneks 2; Rezolucja W1 2003 – pkt 2, 10, Aneks; Borkowski 2006).
Miary ekologicznej poprawności gospodarki leśnej, odnoszące się do jej pozytywnego
wpływu na stan różnorodności biologicznej, wiążą się głównie z kryterium IV MCPFE.
Odnoszą się do poziomu politycznego, planowania i operacyjnego. Są to wskaźniki
jakościowe (A.1 – Narodowe programy leśne lub podobne rozwiązania, A.2 – Struktura
instytucjonalna, A.3 – Ramy prawne/regulacje i zobowiązania międzynarodowe, A.4 –
Instrumenty finansowe/polityka ekonomiczna, A.5 – Środki informacyjne) oraz ilościowe (4.1
– Skład gatunkowy, 4.2 – Odnowienia, 4.3 – Naturalność, 4.4 – Gatunki introdukowane, 4.5 –
Posusz, 4.6 – Zasoby genowe, 4.7 – Stopień fragmentacji, 4.8 – Zagrożone gatunki leśne, 4.9
– Lasy chronione). Zostały one szczegółowo scharakteryzowane w powyższym tekście, wraz
z określeniem stanu aktualnego i perspektyw/problemów ich przyszłej realizacji.
W Polsce aktualnie dominuje państwowa własność lasów (Leśnictwo 2013), a
współczesna gospodarka leśna szeroko uwzględnia ochronę różnorodności biologicznej
(Olaczek 2012). Według Fondera i Szabli (2011) lasy (w szczególności Lasy Państwowe) nie
powinny podlegać w przyszłości gospodarczym wahaniom i politycznym przetargom, gdyż
66
mogłoby to zaburzyć trwałe i zrównoważone zarządzanie nimi, a zatem takie zarządzanie,
które z jednej strony jest korzystne dla ochrony różnorodności biologicznej, z drugiej zaś
dostarcza produktów niezbędnych w regionalnym bądź nawet krajowym rozwoju. Jednak
według Paschalisa-Jakubowicza i Michalaka (2012), dalszy rozwój lasów i leśnictwa w Unii
Europejskiej uwarunkowany będzie m.in. polityką ochrony przyrody, a w szczególności
programem Natura 2000, co może przynieść (i przynosi) ograniczenie realizacji funkcji
produkcyjnej. W sytuacji nałożenia na Lasy Państwowe dodatkowego kosztu w postaci wpłat
do budżetu państwa (Ustawa 2014), realizacja ekologicznej gospodarki na pozostałych
terenach, a nawet utrzymanie się przedsiębiorstwa Lasy Państwowe, może stanąć pod
znakiem zapytania. Dlatego optymalnie by było, gdyby w przyszłości współdziałanie
leśnictwa i ochrony przyrody opierało się na szerokiej podstawie prawnej, organizacyjnej i
rzeczowej, a leśnicy mogli współdecydować o kierunkach i metodach ochrony obiektów,
które są położone na terenach przez nich zarządzanych (Olaczek 2013).
Dzięki zalesieniom rośnie wciąż powierzchnia lasów prywatnych. O ile dość
pozytywnie została oceniona ich wartość i potencjał ekonomiczny w nadchodzących latach
(Głaz i Gołos 2012), o tyle nie zostały ocenione stan i wartość ich różnorodności biologicznej
(Czerepko red. 2008). Optymalnym rozwiązaniem byłoby stworzenie takiej sytuacji prawnej,
organizacyjnej i finansowej, żeby w lasach prywatnych ochronę różnorodności biologicznej
doprowadzić do podobnego poziomu, jak w Lasach Państwowych. Podstawową rolę powinna
odegrać motywacja finansowa, gdyż jeśli nie będzie to opłacalne, to raczej nikt się na takie
postępowanie nie zdecyduje. Chodzi np. o rekompensaty z tytułu ograniczenia funkcji
produkcyjnych w efekcie prowadzenia proekologicznej gospodarki, ulgi podatkowe (Król
2011). O satysfakcjonujących rekompensatach jako zachęcie dla prywatnych właścicieli
wspomina także Olaczek (2012). Fonder i Szabla (2011) dodają jeszcze konieczność
opracowania i usprawnienia nadzoru nad gospodarką leśną w lasach prywatnych. Nie są to
nowe postulaty, bowiem wcześniej – prawie 20 lat temu – zawarto je także w Polityce leśnej
państwa (1997 – pkt. IV.13). O takiej potrzebie wspominają także regionalne programy
operacyjne Polityki leśnej państwa dla RDLP Białystok i Szczecin (www.npl.ibles.pl). Warto
w Narodowym Programie Leśnym poświęcić temu zagadnieniu więcej miejsca, jako że jest
więcej „do zrobienia”, niż w przypadku gospodarki prowadzonej w Lasach Państwowych.
Według Rykowskiego (2012) oraz Boreckiego i Stępnia (2012) leśnictwo w skali całej
Polski w coraz mniejszym stopniu będzie korzystać ze szczegółowych wytycznych, gotowych
recept, schematów, centralnych zaleceń, a raczej z elastycznych rozwiązań, ogólnie opisanych
ram, progów, warunków brzegowych, które będą implementowane „na gruncie”
67
indywidualnie, z uwzględnieniem lokalnych potrzeb i możliwości. Należy w to włączyć
wszystkie te aspekty, które wiążą się z ochroną różnorodności biologicznej i są przedmiotem
rozważań niniejszej publikacji.
W takiej sytuacji ważnym zewnętrznym elementem kontrolnym dla gospodarki leśnej
pod kątem jej „ekologicznej poprawności”, czyli wpływu na różnorodność biologiczną, będą
systemy certyfikacji gospodarki leśnej. W Polsce funkcjonują obecnie dwa: FSC i PEFC,
certyfikujące gospodarkę niezależnie od formy własności gruntu. Należy podkreślić, że
szczególnie system PEFC jest bliski filozofii polskiego nowoczesnego leśnictwa, jako że ma
wspólne z nim korzenie – dorobek Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie. Jeśli
jest to uzasadnione ekonomicznie, warto poddawać się takim certyfikacjom – dodatkowo
dopingują do przestrzegania zasad ochrony różnorodności biologicznej w lasach, a
jednocześnie dla społeczeństwa są sygnałem oddania lasów w fachowe i odpowiedzialne ręce,
pod zarząd ludzi o dobrym przygotowaniu, wiedzy i doświadczeniu.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Background Information 2003. Background Information for Improved Pan-European
Indicators
for
Sustainable
Forest
Management.
[www.foresteurope.org/docs/reporting/CI_Backgr_Info_03_02_03.pdf
–
dostęp
25.03.2014]
Bielawska K. 2012. Odnowienia naturalne. Głos Lasu 4: 22-24.
Bobiec A., Stachura-Skierczyńska K. 2007. Stare drzewa i martwe drewno w
ekosystemach leśnych Polski – założenia, metodyka, i wstępne rezultaty projektu. Studia
i Materiały CEPL w Rogowie, 16.2: 370-379.
Borecki T., Stępień E. 2012. Urządzeniowe przesłanki do strategii rozwoju zasobów
leśnych w Polsce. [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i leśnictwa
do 2030 r. Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 167-181.
Borkowski P. 2006. Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie. Biblioteczka
Leśniczego nr 242. Wyd. Wydawnictwo Świat, Warszawa.
Bruchwald A., Zasada M. 2008. System prognozowania rozwoju Lasów Państwowych w
Polsce na przykładzie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Radomiu. [W:]
Grzywacz A. (red.) Zasoby przyrodnicze polskich lasów. Wyd. PTL, Cedzyna k. Kielc,
107-120.
Buraczewski A., Grygier P. 2011. Koszty gospodarki leśnej oraz potrzeby i kierunki ich
racjonalizacji. [W:] Strategia rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku 2030.
Materiały III Sesji Zimowej Szkoły Leśnej przy IBL, Sękocin Stary, 15-17 marca 2011 r.
Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, 267-291.
Chrzanowski T. 2013. Raport z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych w 2012 r.
Wyd. Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych, Warszawa.
Czerepko J. (red.) 2008. Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce na podstawie
powierzchni obserwacyjnych monitoringu. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin
Stary.
68
10. Dawidziuk J., Zajączkowski S. 2012. Stan i perspektywy rozwoju zasobów leśnych do
2030 r. [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i leśnictwa do 2030 r.
Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 41-56.
11. Dyrektywa Siedliskowa. 1992/2007. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.
w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Dz.U. L 206
[http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:1992L0043:20070101:PL:PD
F – dostęp 20.04.2014]
12. Fonder W., Szabla K. 2011. Miejsce i rola strategii rozwoju lasów i gospodarki leśnej z
perspektywy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych. [W:] Strategia rozwoju lasów i
leśnictwa w Polsce do roku 2030. Materiały III Sesji Zimowej Szkoły Leśnej przy IBL,
Sękocin Stary, 15-17 marca 2011 r. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary,
43-62.
13. Gazda A. 2003. Rośliny drzewiaste jako gatunki inwazyjne. Sylwan 147.3: 65-70.
14. Głaz J., Gołos P. 2012. Problemy i perspektywy rozwoju lasów prywatnych w Polsce.
[W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i leśnictwa do 2030 r. Wyd.
Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 315-333.
15. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. Wyd. PWRiL,
Warszawa
16. Głowaciński Z. (red.) 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce.
Red list of threatened animals in Poland. Wyd. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
17. Głowaciński Z., Nowacki J. (red.) 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce.
Wyd. IOP PAN, AR im. A Cieszkowskiego, Kraków-Poznań.
18. Gołaszewski J., Szczukowski S., Stolarski M. 2013. Plantacje drzew i krzewów
szybkorosnących jako alternatywa biomasy z lasu czy nie wykorzystane i nowe źródła
odnawialne oraz szansa dla „zielonej energii” – stan obecny, możliwości,
bariery
i
perspektywa rozwoju. Opracowanie przygotowane na potrzeby Panelu Ekspertów
„Klimat” w procesie przygotowywania Narodowego Programu Leśnego
[www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/referat_j.golaszewski_s.szczukowski_m.stolar
ski.pdf – dostęp 27.04.2014]
19. Gołos P. 2010. Społeczne znaczenie publicznych funkcji lasu – pożądany dla rekreacji i
wypoczynku model drzewostanu i lasu. Leśne Prace Badawcze 71 (2): 149-164.
20. Gołos P., Referowska-Chodak E. 2011. Struktura pozaprodukcyjnych funkcji lasu i ich
wpływ na sytuację ekonomiczną gospodarki leśnej. [W:] Strategia rozwoju lasów i
leśnictwa w Polsce do roku 2030. Materiały III Sesji Zimowej Szkoły Leśnej przy IBL,
Sękocin Stary, 15-17 marca 2011 r. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary,
235-266.
21. Gołos P., Zając S. 2005. Stan lasów prywatnych i perspektywy ich rozwoju. [W:]
Polityka Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. Materiały z konferencji, 18 maja
2005 r., Jedlnia-Letnisko. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa,
35-48.
22. Grzywacz A. 2005. Ochrona przyrody w lasach. [W:] Polityka Leśna Państwa i
Narodowy Program Leśny. Materiały z konferencji, 18 maja 2005 r., Jedlnia-Letnisko.
Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 49-62.
23. Grzywacz A. (red.) 1994. Polska Polityka Kompleksowej Ochrony Zasobów Leśnych. t I
i II. Ekspertyza wykonana na zlecenie Departamentu Leśnictwa MOŚZNiL.
24. Gutowski J. M., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie życie drzewa. Wyd.
WWF Polska, Warszawa – Hajnówka.
25. Habuda A., Radecki W. 2013. Ewolucja prawa leśnego – koncepcja współczesnych
regulacji leśnych. Opracowanie przygotowane na potrzeby Panelu Ekspertów „Wartość”
69
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
w
procesie
przygotowywania
Narodowego
Programu
Leśnego
[www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/referat_habuda_a._radecki_w.pdf – dostęp
28.04.2014]
Instrukcja Ochrony Lasu. 2011. Cz. I, III i IV. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa.
Instrukcja Urządzania Lasu. 2011. Cz. 1. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa.
Komunikat 2012. Komunikat Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 19
października 2012 r. w sprawie średniej ceny sprzedaży drewna, obliczonej według
średniej ceny drewna uzyskanej przez nadleśnictwa za pierwsze trzy kwartały 2012 r. MP
Nr 2012.0788.
Konwencja z Rio de Janeiro. 1995-2002. Konwencja o różnorodności biologicznej. Dz.U.
Nr 1995.118.565, Dz.U. Nr 2002.184.1532.
Król A. 2011. Miejsce i rola prywatnych lasów w leśnictwie polskim. [W:] Strategia
rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku 2030. Materiały III Sesji Zimowej Szkoły
Leśnej przy IBL, Sękocin Stary, 15-17 marca 2011 r. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa,
Sękocin Stary, 83-100.
Kryteria 2006. Kryteria wyznaczania Lasów o szczególnych walorach przyrodniczych
(High Conservation Value Forests) w Polsce. 2006. Związek Stowarzyszeń „Grupa
Robocza FSC-Polska” [http://pl.fsc.org/files/Definicje_HCVF_w_Polsce.pdf – dostęp z
dnia 24.04.2014]
Kundzewicz Z. 2012. Ochrona klimatu i działania dostosowawcze ekosystemów leśnych
do zmian klimatycznych. [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i
leśnictwa do 2030 r. Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 135-150.
Lasy 2014. Lasy Państwowe w liczbach 2013. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa.
Lenart E., Borkowski P. 2004. Ministerialny Proces Ochrony Lasów w Europie – IV
Konferencja Ministerialna w Wiedniu i najbliższe zadania. Biblioteczka Leśniczego nr
205. Wyd. Wydawnictwo Świat, Warszawa.
Leśnictwo 2010. Rocznik Statystyczny (za rok 2009). Wyd. Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa.
Leśnictwo 2013. Rocznik Statystyczny (za rok 2012). Wyd. Główny Urząd Statystyczny,
Warszawa.
List 2012. List otwarty - apel do Prezydenta Rzeczypospolitej Pana Bronisława
Komorowskiego, władz i środowiska naukowego w Polsce w sprawie rzetelnej oceny
zagrożeń ze strony GMO i mądrego stanowienia prawa. Aura 2: 15-17.
Łukaszewicz J., Zajączkowski J. 2012. Kierunki wzrostu lesistości kraju, utrzymanie
stabilności i zdrowotności drzewostanów. [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości
polskich lasów i leśnictwa do 2030 r. Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 97-118.
Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.) 2006. Red list of plants and fungi
in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Wyd. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
Mokrzycki T. 2014. Znaczenie pniaków w zachowaniu różnorodności biologicznej
chrząszczy (Coleoptera). Studia i Materiały CEPL w Rogowie (w druku).
Obwieszczenie 2013. Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia
11 marca 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o szczególnych
zasadach przygotowania i realizacji inwestycji w zakresie dróg publicznych. Dz. U. Nr
2013.687.
Ochrona Środowiska 2012. Rocznik Statystyczny (za rok 2011). Wyd. Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
70
43. Ochrona Środowiska 2013. Rocznik Statystyczny (za rok 2012). Wyd. Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa.
44. Olaczek R. 2012. Ochrona leśnej przyrody i różnorodności biologicznej. [W:] Grzywacz.
A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i leśnictwa do 2030 r. Wyd. Polskie
Towarzystwo Leśne, Spała, 77-95.
45. Paschalis-Jakubowicz P. 2004. Polskie leśnictwo w Unii Europejskiej. Wyd. Centrum
Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 157-173.
46. Paschalis-Jakubowicz P., Michalak R. 2012. Międzynarodowe uwarunkowania stanu i
rozwoju polskiego leśnictwa. [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów
i leśnictwa do 2030 r. Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 231-249.
47. Pigan M. 2011. Kamienie węgielne strategii PGL Lasy Państwowe. [W:] Strategia
rozwoju lasów i leśnictwa w Polsce do roku 2030. Materiały III Sesji Zimowej Szkoły
Leśnej przy IBL, Sękocin Stary, 15-17 marca 2011 r. Wyd. Instytut Badawczy Leśnictwa,
Sękocin Stary, 29-42.
48. Pismo 2013. Pismo Ministerstwa Środowiska (znak DLPpn-440-1/33340/13/KW) z dnia
22 sierpnia 2013 r. dotyczące rozeznania rynku w sprawie opracowania projektu
Programu ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z
planem
działań
na
lata
2014-2020
[www.mos.gov.pl/g2/big/2013_08/ab00846ef1d8484b67e2525a56ef391f.pdf – dostęp z
dnia 11.04.2014]
49. Polak P. 2013. Kult czy ochrona przyrody? Opracowanie przygotowane na potrzeby
Panelu Ekspertów „Wartość” w procesie przygotowywania Narodowego Programu
Leśnego [www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/referat_polak_p.pdf – dostęp
28.04.2014]
50. Polityka 1997. Polityka leśna państwa. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu
22 kwietnia 1997 r.
51. Polityka 2008. Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku
2016.
Wyd.
Ministerstwo
Środowiska,
Warszawa
[www.mos.gov.pl/artykul/328_polityka_ekologiczna/338_polityka_ekologiczna_panstwa
.html – dostęp z dnia 11.04.2014]
52. Polska 2030. 2012. Polska 2030 – Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia
Rozwoju Kraju. Wyd. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa.
53. Program 2011. Program zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej
drzew w Polsce na lata 2011-2035. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa.
54. Protokół 2010. Protokół o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności
biologicznej i krajobrazowej do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym
rozwoju Karpat, sporządzonej w Kijowie dnia 22 maja 2003 r. Dz. U. Nr 2010.90.591 i
592.
55. Qualitative Indicators 2010. Reporting on the pan-European Qualitative Indicators for
Sustainable Forest Management and National Implementation of Commitments of the
Ministerial
Conference
on
the
Protection
of
Forests
in
Europe
[www.foresteurope.org/SoEF/qualitative-indicators – dostęp z dnia 02.04.2014]
56. Quantitative Indicators 2011. Quantitative Indicators Country reports – Poland. State of
Forests
and
Sustainable
Forest
Management
in
Europe
2011
[www.foresteurope.org/SoEF/quantitative-indicators – dostęp z dnia 02.04.2014]
57. Raport 2013. Raport o stanie lasów w Polsce 2012. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów
Państwowych, Warszawa.
58. Referowska-Chodak E. 2012. Problematyka gatunków obcych w systemach certyfikacji
FSC i PEFC. Studia i Materiały CEPL w Rogowie, 33: 15-25.
71
59. Referowska-Chodak E. 2013. Znaczenie edukacji leśnej w plenerze. Studia i Materiały
CEPL w Rogowie, 34: 11-21.
60. Referowska-Chodak E. 2014. Problematyka martwego drewna i drzew dziuplastych w
systemach certyfikacji FSC i PEFC. Studia i Materiały CEPL w Rogowie (w druku).
61. Rezolucja H1 1993. Rezolucja H1 – Ogólne wytyczne trwale zrównoważonego
zagospodarowania lasów. II Ministerialna Konferencja nt. Ochrony Lasów w Europie,
16-17
czerwca
1993,
Helsinki,
Finlandia
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/d508cf61b774093f3b4521a7c103f3fd.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
62. Rezolucja H2 1993. Rezolucja H2 – Ogólne wytyczne dla ochrony różnorodności
biologicznej w lasach europejskich. II Ministerialna Konferencja nt. Ochrony Lasów w
Europie,
16-17
czerwca
1993,
Helsinki,
Finlandia
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/81b2f4cb63015a1bcf784770898029d0.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
63. Rezolucja L2 1998. Rezolucja L2 – Paneuropejskie kryteria, wskaźniki i wytyczne
szczebla operacyjnego dotyczące zrównoważonej gospodarki leśnej. III Ministerialna
Konferencja nt. Ochrony Lasów w Europie, 2-4 czerwca 1998, Lizbona, Portugalia
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/7240a2015a71e42f5647802a1599bae0.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
a. Aneks 1. Paneuropejskie Kryteria i Wskaźniki zrównoważonej gospodarki leśnej.
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/c5fd1336a465a7f2c876dfbac9f9c8ad.pdf
–
dostęp z dnia 21.03.2014]
b. Aneks 2. Paneuropejskie wytyczne szczebla operacyjnego dotyczące
zrównoważonej
gospodarki
leśnej.
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/b74bfe928244689291bf14ab6bb2ddc5.pdf –
dostęp z dnia 21.03.2014]
64. Rezolucja W1 2004. Rezolucja W1 – Wzmacnianie wspólnych działań na rzecz trwałej i
zrównoważonej gospodarki leśnej w Europie przez współpracę międzysektorową i
narodowe programy leśne. IV Ministerialna Konferencja nt. Ochrony Lasów w Europie,
28-30
kwietnia
2003,
Wiedeń,
Austria
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/9634321f4aff6f67c7127b88933dd3f2.pdf – dostęp z
dnia 25.03.2014]
65. Rezolucja W4 2003. Rezolucja W4 – Ochrona i wzmacnianie leśnej różnorodności
biologicznej w Europie. IV Ministerialna Konferencja nt. Ochrony Lasów w Europie, 2830
kwietnia
2003,
Wiedeń,
Austria
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/9c9ba6c905640822af6916bfe065f04d.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
66. Rozporządzenie 2011. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w
sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do
środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom
przyrodniczym. Dz. U. Nr 2011.210.1260.
67. Rozporządzenie 2013. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr
1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich
przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFFROW) i
uchylające rozporządzenie Rady WE nr 1698/2005. Dz. Urz. Unii Europ. L 347/487
[www.arr.gov.pl/data/akty_prawne/rpr_1305_2013.pdf – dostęp z dnia 14.04.2014]
68. Rozszerzony program 2002. Rozszerzony program pracy dotyczący różnorodności
biologicznej lasów. Aneks do Decyzji VI/22 Różnorodność biologiczna lasów, przyjętej
na 6. Konferencji Stron Konwencji z Rio, Haga, Niderlandy, 7-19.04.2002
72
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
[http://biodiv.gdos.gov.pl/convention/conference-parties-cop/decisions-sixthcop/decyzja-vi-22-roznorodnosc-biologiczna-lasow – dostęp z dnia 10.04.2014]
Rykowski K. Przyrodnicze i ekonomiczne efekty ekosystemowego podejścia w trwałym i
zrównoważonym gospodarstwie leśnym na przykładzie Nadleśnictwa Tuszyma (RDLP
Krosno) – Synteza. Projekt realizowany na zlecenie Ministerstwa Środowiska
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/4419ed9029379868e7934aa6c2778f07.pdf – dostęp
12.04.2014]
Rykowski K. 2003. Gospodarka leśna a różnorodność biologiczna. [W:] Andrzejewski
R., Weigle A (red.) Różnorodność biologiczna Polski. Wyd. Narodowa Fundacja
Ochrony Środowiska, Warszawa, 197-202.
Rykowski K. 2012. Kilka uwag o przyszłości leśnictwa czyli czy przyszłość może być
kontynuacją teraźniejszości? [W:] Grzywacz. A. (red.) Wizja przyszłości polskich lasów i
leśnictwa do 2030 r. Wyd. Polskie Towarzystwo Leśne, Spała, 17-39.
Samborski A. 2013. Możliwości poszerzenia bazy surowcowej dla przemysłów
drzewnych – inwestycje własne na przykładzie IP Kwidzyn; stan i perspektywy.
Opracowanie przygotowane na potrzeby Panelu Ekspertów „Klimat” w procesie
przygotowywania
Narodowego
Programu
Leśnego
[www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/referat_a.samborski.pdf – dostęp 27.04.2014]
Skłodowski J., Gołos P., Skłodowski M., Ożga W. 2013. Preferencje osób
odwiedzających wybrane kompleksy leśne w zakresie turystyki leśnej i organizacji
wypoczynku. Leśne Prace Badawcze 74 (4): 293-305.
Skolud P. 2007. Zalesianie gruntów rolnych i nieużytków – poradnik właściciela. Wyd.
Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa.
Solarz W. 2012. Gatunki obce i inwazyjne. Las Polski 6: 20-21.
Sprawozdanie 2009. Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2008 rok. Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych, Warszawa [http://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/finanse – dostęp
29.04.2014]
Sprawozdanie 2010. Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2009 rok. Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych, Warszawa [http://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/finanse – dostęp
29.04.2014]
Sprawozdanie 2011. Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2010 rok. Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych, Warszawa [http://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/finanse – dostęp
29.04.2014]
Sprawozdanie 2012. Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2011 rok. Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych, Warszawa [http://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/finanse – dostęp
29.04.2014]
Sprawozdanie 2013. Sprawozdanie finansowo-gospodarcze za 2012 rok. Dyrekcja
Generalna Lasów Państwowych, Warszawa [http://bip.lasy.gov.pl/pl/bip/finanse – dostęp
29.04.2014]
Sprawozdanie 2014. Sprawozdanie z prac nad zapisem konstytucyjnym dotyczącym
społecznej własności lasów Skarbu Państwa. Inicjatywa: IBL, Opracowanie: Prof. K.
Rykowski
[http://www.npl.ibles.pl/sites/default/files/lasy-wkonstytucji/sprawozdanie_koncowe_final.pdf – dostęp 29.04.2014]
Strategia 2007. Krajowa Strategia Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania
Różnorodności Biologicznej wraz z Programem Działań na lata 2007-2013. Dokument
zatwierdzony przez Radę Ministrów w dniu 26 października 2007 r. (uchwała nr
207/2007).
Strategia 2013. Strategia Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe na lata
2014-2030. Załącznik do Zarządzenia nr 89 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych
73
z dnia 23 grudnia 2013 r. w sprawie przyjęcia Strategii Państwowego Gospodarstwa
Leśnego Lasy Państwowe na lata 2014–2030 (ER-0110-3/2013).
84. Szujecki A., Zaleski J. 2005. Stan realizacji Polityki Leśnej Państwa. [W:] Polityka Leśna
Państwa i Narodowy Program Leśny. Materiały z konferencji, 18 maja 2005 r., JedlniaLetnisko. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 23-33.
85. Szwagrzyk J. 2000. Potencjalne korzyści i zagrożenia związane z wprowadzaniem do
lasów obcych gatunków drzew. Sylwan 144.2: 99-106.
86. Szwagrzyk J. 2013. Prawdopodobne zmiany zasięgów występowania gatunków
drzewiastych – konsekwencje dla hodowli lasu. Opracowanie przygotowane na potrzeby
Panelu Ekspertów „Klimat” w procesie przygotowywania Narodowego Programu
Leśnego [www.npl.ibles.pl/sites/default/files/referat/referat_j.szwagrzyk.pdf – dostęp
16.04.2014]
87. Ustawa 1991. Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Dz. U. Nr 1991.101.444 z
późn. zm.
88. Ustawa 1995. Ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz.
U. Nr 1995.16.78 z późn. zm.
89. Ustawa 2001. Ustawa z 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru
strategicznych zasobów naturalnych kraju. Dz. U. Nr 2001.97.1051 z późn. zm.
90. Ustawa 2002. Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o podatku leśnym. Dz. U. Nr
2002.200.1682 z późn. zm.
91. Ustawa 2004. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. Nr
2004.92.880 z późn. zm.
92. Ustawa 2008. Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o
środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o
ocenach oddziaływania na środowisko. Dz. U. Nr 2008.199.1227 z późn. zm.
93. Ustawa 2014. Ustawa z dnia 24 stycznia 2014 r. o zmianie ustawy o lasach. Dz. U. Nr
2014.222.
94. Wielkoobszarowa inwentaryzacja stanu lasów w Polsce – wyniki za okres 2008-2012.
2013.
Biuro
Urządzania
Lasu
i
Geodezji
Leśnej,
Sękocin
Stary
[www.bdl.lasy.gov.pl/portal/wisl – dostęp 02.04.2014]
95. Wskaźniki 2003. Udoskonalone paneuropejskie wskaźniki trwale zrównoważonej
gospodarki leśnej. IV Ministerialna Konferencja nt. Ochrony Lasów w Europie, 28-30
kwietnia
2003,
Wiedeń,
Austria
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/87ef2086e26b30e62e7930c04f710ae3.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
96. Wytyczne 2003. Wytyczne MCPFE do oceny lasów i innych gruntów leśnych
chronionych i ze statusem ochronnym w Europie. IV Ministerialna Konferencja nt.
Ochrony Lasów w Europie, 28-30 kwietnia 2003, Wiedeń, Austria
[www.mos.gov.pl/g2/big/2009_04/71e666603bff38b1d0aabbe252979637.pdf – dostęp z
dnia 11.03.2014]
97. Zając S. 2005. Informacja o pracach nad Narodowym Programem Leśnym. [W:] Polityka
Leśna Państwa i Narodowy Program Leśny. Materiały z konferencji, 18 maja 2005 r.,
Jedlnia-Letnisko. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, 9-21.
98. Zarządzenie 12/2009. Zarządzenie nr 12 z 9 lutego 2009 r. w sprawie zmiany zarządzenia
dyrektora generalnego Lasów Państwowych z 18 kwietnia 2003 roku w sprawie instrukcji
urządzania lasu (ZU-7019-3/09).
99. Zarzycki K., Kaźmierczakowa R. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Roślin.
Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. Instytut Botaniki PAN, Kraków.
100. Zasady Hodowli Lasu. 2011. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych,
Warszawa.
74
101. Zielony R. 2008. Leśny obszar funkcjonalny – pojęcie, zasady delimitacji. Studia i
Materiały CEPL w Rogowie, 19: 21-33.
102. http://wl.sggw.pl – strona internetowa Wydziału Leśnego w Warszawie [dostęp z dnia
11.04.2014]
103. http://wl.ur.krakow.pl – strona internetowa Wydziału Leśnego w Krakowie [dostęp z dnia
11.04.2014]
104. http://wles.up.poznan.pl – strona internetowa Wydziału Leśnego w Poznaniu [dostęp z
dnia 11.04.2014]
105. www.bdl.lasy.gov.pl – strona internetowa Banku Danych o Lasach
106. www.foresteurope.org – strona internetowa Ministerialnych Konferencji nt Ochrony
Lasów w Europie [dostęp z dnia 20.03.2014]
107. www.ibles.pl – strona internetowa Instytutu Badawczego Leśnictwa [dostęp z dnia
11.04.2014]
108. www.iop.krakow.pl/ias – baza danych Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie
„Gatunki obce w Polsce” [dostęp z dnia 20.03.2014]
109. www.mos.gov.pl – strona internetowa Ministerstwa Środowiska [dostęp z dnia
11.04.2014]
110. www.npl.ibles.pl – strona internetowa poświęcona procesowi powstawania Narodowego
Programu Leśnego [dostęp z dnia 11.04.2014]
111. www.protectedplanet.net – baza internetowa obszarów chronionych opracowana we
współpracy IUCN i UNEP [dostęp z dnia 20.03.2014]
75