Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego Epipactis

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 36–42.
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego
Epipactis albensis Nováková et Rydlo w Górach
Opawskich
MAŁGORZATA GĘBALA
Zespół Opolskich Parków Krajobrazowych
48-267 Jarnołtówek, Pokrzywna 11
e-mail: [email protected]
Kruszczyk połabski to niewielkich rozmiarów przedstawiciel rodziny storczykowatych. Po raz pierwszy opisany został
w 1978 roku przez czeskich botaników w okolicy Nymburka
(Nováková, Rydlo 1978). Początkowo wydawało się, że gatunek ten jest czechosłowackim endemitem, dalsze badania wykazały jednak, że rośnie on także w innych państwach Europy
Środkowej (Rydlo 1989). Obecnie wiadomo, że północno-wschodnia granica zasięgu gatunku przebiega przez Polskę,
zachodnią granicę wyznaczają stanowiska w Niemczech, na
wschodzie gatunek sięga po zachodnią Słowację, zaś na południu po Austrię i Węgry (Bernacki 2001).
Ograniczony zasięg kruszczyka połabskiego oraz niewielka
liczba jego stanowisk były przyczyną zamieszczenia tego gatunku na światowej Czerwonej liście roślin zagrożonych w kategorii
narażony (V) (Walter, Gillett 1998). Wprowadzenie w 2001 r. nowych kategorii i kryteriów IUCN dla czerwonych list spowodowało zmiany na światowej Czerwonej liście gatunków zagrożonych
(IUCN 2001). Wiele roślin, w tym także kruszczyk połabski, zostało
z niej usuniętych ze względu na niewystarczające dane do
wprowadzenia nowych standardów. Największa liczba stanowisk kruszczyka połabskiego znajduje się w Czechach,
lecz mimo to gatunek zamieszczony został na czerwonej liście Republiki Czeskiej w kategorii silnie zagrożony (C2)
(Procházka 2001), a także na czerwonej liście Moraw i Śląska
Republiki Czeskiej, gdzie uznano go za gatunek zagrożony (C3)
36
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich
(Sedláčková, Plášek 2005). Również w Republice Słowackiej
gatunek ten jest zagrożony (EN) (Feráková i in. 2001), natomiast w Niemczech uznany został za narażony (V) (Korneck
i in. 1996).
Na terenie Polski kruszczyk połabski odkryty został stosunkowo niedawno, gdyż dopiero w 1988 r., w okolicy Puław, przez
Jaroslava Rydlo (Bernacki 2000a). Początkowo, ze względu na
niewielką ilość publikacji dotyczących występowania tego gatunku w Polsce, wskazanie konkretnej liczby stanowisk było
trudne. Szacowano ją zatem w przybliżeniu na ok. 20 stanowisk (Bernacki 2001, Bernacki i in. 2002). Utworzenie ogólnopolskiego kompleksowego programu naukowego ORPOL
(Bernacki 2000b) pozwoliło m.in. na uzupełnienie i uporządkowanie rozproszonych informacji o rozmieszczeniu storczykowatych, w tym także kruszczyka połabskiego. Obecnie znanych
jest 30 stanowisk tego gatunku, z czego 6 występuje na obszarach chronionych (Bernacki 2006). Większość stanowisk
kruszczyka połabskiego skupia się na Dolnym Śląsku, głównie
w dolinie Odry oraz na Górnym Śląsku w górnych odcinkach
Odry i Wisły. Pozostałe stanowiska leżą pomiędzy Dąbrową
Górniczą a Niegowonicami oraz między Puławami a Dęblinem
(Bernacki 2001). Na Czerwonej liście roślin naczyniowych w
Polsce kruszczyk połabski zaliczony został do kategorii gatunków rzadkich – potencjalnie zagrożonych (R) (Zarzycki, Szeląg
2006).
Kruszczyk połabski jest niewielką byliną kłączową, dorastającą 10–25 cm wysokości. Jego zwykle omszona, zielona łodyga
posiada łącznie 3–6 liści mogących dorastać maksymalnie do
2 cm szerokości. Najniższe liście wyrastające u nasady łodygi mają charakter łuskowaty. Kwiatostan złożony jest z 3 do
15 (20) samopylnych kwiatów. Zewnętrzne płatki okwiatu są
żółto-zielonawe, natomiast wewnętrzne są jaśniejsze, biało-zielonawe. Roślina kwitnie w trzeciej dekadzie lipca i w sierpniu
(Szlachetko, Skakuj 1996, Bernacki 2000a, Rutkowski
2004).
Kruszczyk połabski rośnie w nizinnych i podgórskich lasach
liściastych, a szczególnie w dolinach rzecznych na glebach żyznych i próchnicznych. Optymalne siedlisko stanowią dla niego
grądy Tilio-Carpinetum o wysokim stopniu naturalności, choć
37
M. Gębala
Ryc. 1. Kruszczyk połabski znaleziony na brzegu Zameckiego Potoku
(28.VII 2006 r.; fot. E. Pigulska).
Fig. 2. Epipactis albensis found on bank of the Zamecki Potok Stream
(28 July 2006; photo by E. Pigulska).
38
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich
notowany był także w zbiorowiskach przejściowych pomiędzy
grądem a buczynami oraz grądem i łęgiem Carici remotae-Fraxinetum (Bernacki 2001, Bernacki i in. 2002).
Na Opolszczyźnie, jak dotąd, potwierdzono występowanie kruszczyka połabskiego na trzech stanowiskach: w
Łęgu Zdzieszowickim, w Branicach nad Opawą oraz w Lesie
Rozumickim (Bernacki i in. 2002). Na Czerwonej liście roślin
naczyniowych zagrożonych w województwie opolskim gatunek
ten uznano za zagrożony wymarciem (EN) (Nowak i in. 2003).
W 2006 r. odkryto dwa nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w południowej części województwa opolskiego na
terenie Parku Krajobrazowego „Góry Opawskie”, w leśnictwie
Moszczanka (oddz. leśne 188 i 190) na terenie Nadleśnictwa
Prudnik. Gatunek rośnie w dwóch miejscach oddalonych od
siebie o ponad 1 km, na obszarze mezoregionu Góry Opawskie
wchodzącego w skład makroregionu Sudety Wschodnie
(Kondracki 2002).
Trzy osobniki znaleziono 27 lipca na brzegu Zameckiego
Potoku (kwadrat ATPOL CF42; 50°16’N 17°28’E; 350 m n.p.m.),
w pobliżu szkółki leśnej w Pokrzywnej (ryc. 1). Brzegi potoku
porasta tam las łęgowy ze związku Alno-Ulmion. W drzewostanie
dominuje jesion wyniosły Fraxinus excelsior oraz olsza czarna
Alnus glutinosa z domieszką jawora Acer pseudoplatanus oraz
brzozy brodawkowatej Betula pendula, zaś w runie występują:
czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, gajowiec żółty Galeobdolon
luteum, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, a także
turzyca leśna Carex sylvatica, zawilec gajowy Anemone nemorosa, miodunka ćma Pulmonaria obscura i miejscami bluszcz
pospolity Hedera helix oraz wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum.
Kolejne stanowisko znaleziono 8 sierpnia 2006 r. Siedem
osobników rosło w niewielkim rozproszeniu w pobliżu zbiornika
na Złotym Potoku, służącego jako kąpielisko leśne w Pokrzywnej
(kwadrat ATOL CF42; 50°17’N 17°28’E; 360 m n.p.m.), w niewielkim oddaleniu od ścieżki leśnej, w lesie liściastym ze związku Carpinion betuli. Drzewostan tworzy tam głównie lipa drobnolistna Tilia cordata oraz dąb szypułkowy Quercus robur, zaś
w domieszce występują jawor Acer pseudoplatanus, brzoza brodawkowata Betula pendula, świerk pospolity Picea abies i grab
39
M. Gębala
pospolity Carpinus betulus. W runie występują: wiechlina gajowa Poa nemoralis, turzyca leśna Carex sylvatica, przytulia wonna Galium odoratum, gajowiec żółty Galeobdolon luteum, jeżyna
Rubus sp., czartawa pospolita Circaea lutetiana, kosmatka gajowa Luzula luzuloides oraz miejscami kokoryczka wielokwiatowa Polygonatum multiflorum, śmiałek darniowy Deschampsia
caespitosa, kłosownica leśna Brachypodium sylvaticum, przenęt purpurowy Prenanthes purpurea, a także konwalijka dwulistna Maianthemum bifolium.
W roku 2007 na obu stanowiskach łącznie 8 osobników wypuściło pąki, jednak ze względu na dość niekorzystne warunki
pogodowe część pędów nadziemnych uschła, zanim kwiaty zdołały się w pełni wykształcić.
Na obu stanowiskach kruszczyk połabski rośnie w niewielkiej odległości od dróg, dlatego pewne zagrożenie dla gatunku
stanowi penetracja terenu przez turystów. Groźna dla gatunku
może okazać się także rozbudowa infrastruktury w atrakcyjnej
turystycznie Pokrzywnej. Powstały m.in. plany budowy wyciągu narciarskiego na szczyt Biskupiej Kopy oraz toru saneczkowego, które miałyby przebiegać w pobliżu jednego ze stanowisk
kruszczyka.
SUMMARY
Gębala M. New localities of Epipactis albensis Nováková et Rydlo in
the Góry Opawskie Mountains (SW Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): 36–42.
In 2006 r. two new localities of Epipactis albensis were found in village
Pokrzywna in the Góry Opawskie Mountains (square CF42 of the
ATPOL grid). Three specimens grow in a community from Alno-Ulmion
alliance on the bank of the Zamecki Stream near a forest nursery
(50°16’N 17°28’E; 350 m n.p.m.). The next 7 specimens are dispersed
near the small reservoir on the Złoty Potok Stream in Pokrzywna
(50°17’N 17°28’E; 360 m n.p.m.) in the community from Carpinion
betuli alliance.
40
Nowe stanowiska kruszczyka połabskiego w Górach Opawskich
PIŚMIENNICTWO
Bernacki L. 2000a. Materiały do atlasu rozmieszczenia oraz stanu
zasobów roślin chronionych i zagrożonych rejonu górnośląskiego –
PRESS. Część 5. Epipactis albensis Nováková et Rydlo (Orchidaceae)
– nowy gatunek flory województwa śląskiego. Acta Biol. Silesiana.
35 (52):168–176.
Bernacki L. 2000b. Program badawczy ORPOL (Orchidaceae Poloniae)
– próba stworzenia zobiektywizowanych naukowych podstaw
ogólnokrajowej ochrony zasobów storczykowatych w Polsce.
Przegląd Przyrodniczy 11(4): 13–30.
Bernacki L. 2001. Epipactis albensis Nováková et Rydlo – kruszczyk
połabski. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska Czerwona
Księga Roślin. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr.
PAN, Kraków.
Bernacki L., Kącki Z., Dajdok Z. 2002. Epipactis albensis Nováková et
Rydlo – kruszczyk połabski. W: Nowak A., Spałek K. (red.) Czerwona
księga roślin województwa opolskiego. Opolskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk, Opole.
Bernacki L. 2006. Conceptual draft of a three-stage system for
protection of localities of rare and threatened plants on the example
of the orchid family (Orchidaceae) in Poland. Biodiv. Res. Conserv.
1–2: 181–186.
Feráková V., Maglocký Š., Marhold K. 2001. Červený zoznam
papraďorastov a semenných rastlín Slovenska. W: Baláž D.,
Marhold K., Urban P. (red.). Červený zoznam rastlín a živočíchov
Slovenska. Ochr. Prír., Banská Bystrica, 20: 48–80.
IUCN 2001. IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1.
IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland and
Cambridge, UK.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
Korneck D., Schnittler M., Vollmer I. 1996. Rote Liste der Farn- und
Blütenpflanzen (Pteridophyta et Spermatophyta) Deutschlands. W:
Ludwig G., Schnittler M. (red.). Rote Listen gefährdeter Pflanzen
Deutschlands. Schriftenr. Vegetationskd. 28: 21–187, Bundesamt
für Naturschutz, Bonn.
Nováková H., Rydlo J. 1978. Epipactis albensis – nový autogamický
druh z okruhu Epipactis helleborine agg. (Orchidaceae). Preslia 50:
161–171.
41
M. Gębala
Nowak A., Nowak S., Spałek K. 2003. Czerwona lista roślin
naczyniowych województwa opolskiego. Zeszyty Przyr. OTPN 36,
Opole.
Procházka F. (red.). 2001. Černý a červený seznam cévnatých rostlin
České republiky (stav v roce 2000). Příroda 18: 1–146, Praha.
Rutkowski L. 2004. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski
niżowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Rydlo J. 1989. Notes on the distribution and ecology of some species
of the genus Epipactis. Muzeum a Současnost, Roztoky u Prahy,
ser. natur. 3: 5–33.
Sedláčková M., Plášek V. (red.). 2005. Červený seznam cévnatých
rostlin Moravskoslezského kraje. Čas. Slez. Muz. Opava (A) 54:
97–120.
Szlachetko D.L., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wydawnictwo
Sorus, Poznań.
Walter K.S., Gillett H.J. (red.). 1998. IUCN Red List of Threatened
Plants. Compiled by the World Conservation Monitoring Centre.
IUCN – The World Conservation Union, Gland, Switzerland and
Cambridge, UK.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w
Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.).
Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Inst. Bot. im. W. Szafera,
PAN, Kraków.
42