Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach
Transkrypt
Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach
Postêpy Psychiatrii i Neurologii 2005; 14 (2): 99106 Praca oryginalna Original paper Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 19972001 Hospitalization dynamics in patients with affective disorders in the years 19972001 LUDMI£A BOGUSZEWSKA1, WALENTYNA SZIRKOWIEC2, EL¯BIETA S£UPCZYÑSKA-KOSSOBUDZKA1 Z: 1. Zak³adu Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie 2. Zak³adu Genetyki Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie STRESZCZENIE Cel. Zbadanie dynamiki hospitalizacji zaburzeñ afektywnych w poszczególnych frakcjach spo³eczno-demograficznych. Metoda. Analizowano ró¿nice miêdzy rokiem 1997 i 2001 w hospitalizacji ogó³u pacjentów i pierwszorazowych z poszczególnymi kategoriami rozpoznañ zaburzeñ afektywnych. Uwzglêdniono trzy zmienne niezale¿ne: wiek, p³eæ i miejsce zamieszkania (wie/miasto). Przyjêt¹ do porównañ jednostk¹ by³ wskanik, okrelony liczb¹ pacjentów na 100 tys. ludnoci ogó³em oraz ludnoci o analizowanych cechach. Wyniki. W latach 19972001 czêstoæ hospitalizacji wzros³a o 39%, podobna dynamika charakteryzuje czêstoæ pierwszych przyjêæ. Najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce i epizody depresyjne. Najwy¿sze wskaniki hospitalizacji wystêpuj¹ u osób w wieku 4554 lat. Kobiety s¹ hospitalizowane dwukrotnie czêciej ni¿ mê¿czyni. Mieszkañcy miast s¹ czêciej leczeni ni¿ mieszkañcy wsi, ró¿nica ta nie wystêpuje w klasie wieku 4554 lat. W ci¹gu 5 lat najwy¿sza dynamika wzrostu wyst¹pi³a u osób w wieku 4554 lat, wy¿sza wród kobiet ni¿ mê¿czyzn, wy¿sza wród mieszkañców miast ni¿ wsi. Wnioski. W najwiêkszym stopniu wzros³a hospitalizacja z powodu epizodów depresyjnych i zaburzeñ nawracaj¹cych, zw³aszcza ich postaci ciê¿kich. SUMMARY Objectives. To estimate the dynamics of hospital admissions for affective disorders in various socio-demographic fractions. Methods. Differences were analyzed between the years 1997 and 2001 in the total number of admissions, and in the number of first admissions by the diagnostic categories of affective disorders. Three independent variables were taken into account: age, sex, and place of residence (urban v. rural area). Comparisons were made using two rates: the number of patients per 100.000 of either general population, or population with characteristics under study. Results. In the years 19972001 the frequency of hospital admissions has increased by 39%, with a similar rate for the first admissions. The most frequent causes of hospitalization were recurrent depressive disorders and depressive episodes. The highest hospitalization rates were noted in the 4545 age range. Women were hospitalized twice as often as men. While inhabitants of urban areas were more frequently hospitalized than those living in rural areas, the difference disappeared in the 4554 age group. During the 5-year period under study the highest increment in the number of hospital admissions was found in the group aged 4554, being higher among women as compared to men, and among urban area dwellers as compared to inhabitants of rural areas. Conclusions. The largest increment in the number of hospital admissions was noted in the categories of depressive episodes and recurrent depressive disorders, especially severe. S³owa kluczowe: zaburzenia afektywne / epidemiologia / dynamika Key words: affective disorders / epidemiology / dynamics Od wielu lat obserwuje siê w Polsce wzrost liczby osób hospitalizowanych z powodu zaburzeñ psychicznych. W przyjêtym przez nas do analiz okresie 5 lat, miêdzy rokiem 1997 a 2001, wskanik hospitalizacji ogó³u zaburzeñ psychicznych wzrós³ o 24% (z 368 na 100 tys. mieszkañców do 461) [1]. Znacznie wy¿sze jest tempo wzrostu hospitalizacji zaburzeñ afektywnych (F30-F39), ich wskanik w ci¹gu tych samych 5 lat wzrós³ o 39% (z 41 na 100 tys. mieszkañców do 57). CEL Celem pracy by³o zbadanie dynamiki hospitalizacji zaburzeñ afektywnych i sprawdzenie jakie frakcje spo³eczno-demograficzne s¹ szczególnie czêsto hospitalizowane z tego powodu. METODA Dane o hospitalizacjach pacjentów uzyskalimy z istniej¹cych w Zak³adzie Organizacji Ochrony Zdrowia 100 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El¿bieta S³upczyñska-Kossobudzka Instytutu Psychiatrii i Neurologii baz, zawieraj¹cych informacje o ka¿dym hospitalizowanym pacjencie i niektórych jego cechach spo³eczno-demograficznych. Okresem porównawczym dla okrelenia dynamiki zjawiska jest 5 lat, od roku 1997, czyli od momentu wprowadzenia ICD-10, do roku 2001, czyli najaktualniejszych danych, którymi dysponowalimy. Interesowa³y nas ró¿nice miêdzy rokiem 1997 a 2001 w rozpoznawaniu poszczególnych kategorii zaburzeñ afektywnych u ogó³u hospitalizowanych pacjentów, pacjentów pierwszorazowych, mê¿czyzn i kobiet; ró¿nice w rozpowszechnieniu hospitalizacji ze wzglêdu na wiek, miejsce zamieszkania i p³eæ; tendencje w sposobie kierowania pacjentów do leczenia szpitalnego; porównanie cech spo³eczno-demograficznych. WYNIKI W 1997 r. liczba hospitalizowanych z rozpoznaniem zaburzeñ afektywnych wynosi³a 15 932, po 5 latach wzros³a o 39%, do 22 080. U pacjentów z zaburzeniami afektywnymi najczêciej, zarówno w roku 1997 jak i 2001, rozpoznawane by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 (odpowiednio 16 i 25 na 100 tys. ludnoci), najwy¿szy by³ tu równie¿ wzrost wskanika o 58%, zw³aszcza w jego postaci ciê¿kiej (F33.2 i F33.3) o 97% (tabl. 1). Drugim, podobnie czêsto wystêpuj¹cym rozpoznaniem by³y epizody depresyjne F32, wskanik wynosi³ odpowiednio 15 i 20 na 100 tys. ludnoci i wzrós³ o 34%, równie¿ ze znacznie wy¿sz¹ dynamik¹ epizodów depresyjnych ciê¿kich (F32.2 i F32.3) o 67%. Wskanik hospitalizacji kobiet, w obu okresach, by³ wy¿szy ni¿ mê¿czyzn, wy¿szy by³ te¿ jego wzrost. U kobiet ró¿nica wynios³a 42% (53 vs 75 na 100 tys.), u mê¿czyzn 33% (28 vs 38 na 100 tys.). Zarówno wród kobiet jak i mê¿czyzn najczêciej (w obu latach) wystêpuj¹ rozpoznania zaburzeñ depresyjnych nawracaj¹cych i epizodów depresyjnych, tak jak w ca³ej grupie hospitalizowanych, z tym, ¿e u mê¿- czyzn jest odwrotna kolejnoæ czêstoci ich wystêpowania. U kobiet obserwuje siê wy¿sz¹ ni¿ u mê¿czyzn dynamikê wzrostu zaburzeñ depresyjnych nawracaj¹cych (w tym postaci ciê¿kich) i pozosta³ych afektywnych zaburzeñ nastroju (F34, F38, F39), natomiast wród mê¿czyzn wy¿szy wzrost wskaników wyst¹pi³ w hospitalizacjach epizodów depresyjnych (w tym ciê¿kich), zaburzeñ afektywnych dwubiegunowych F31 i epizodów maniakalnych F30. Wskanik hospitalizacji pacjentów pierwszorazowych w 2001 r. wynosi³ 24 na 100 tys. mieszkañców i od 1997 r. wzrós³ o 36% (z 18 na 100 tys.). Zatem dynamika zapadalnoci w ci¹gu ostatnich 5 lat by³a mniejsza ni¿ dynamika rozpowszechnienia (wzrost wskanika o 39%), co wiadczy o nieco wy¿szej czêstotliwoci hospitalizacji osób ju¿ uprzednio leczonych ni¿ trafiaj¹cych do szpitala po raz pierwszy w ¿yciu wskanik leczonych wielokrotnie wzrós³ w tym czasie o 41% (z 24 na 100 tys. ludnoci do 33). U pierwszorazowych pacjentów z zaburzeniami afektywnymi najczêciej rozpoznawano (w obu latach) epizody depresyjne, a nastêpnie zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce, najwiêkszy te¿ by³ wzrost wskaników tych rozpoznañ (zw³aszcza ich postaci ciê¿kich) miêdzy rokiem 1997 i 2001 (tabl. 2). Wzrost wskaników hospitalizacji pacjentów pierwszorazowych z epizodami depresyjnymi jest wy¿szy ni¿ u ogó³u leczonych, podobnie z epizodami maniakalnymi i zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi, zauwa¿a siê natomiast spadek w rozpoznaniach dystymii i ni¿sz¹ ni¿ u ogó³u leczonych dynamikê pozosta³ych zaburzeñ nastroju (przy ogólnie niskich wartociach tych wskaników). Wskaniki pierwszorazowych hospitalizacji kobiet z zaburzeniami afektywnymi s¹ w obu latach wy¿sze ni¿ mê¿czyzn, du¿o wy¿szy jest te¿ wzrost tych wskaników. Wród kobiet wskanik wzrós³ w ci¹gu 5 lat o 40% (z 23 na 100 tys. ludnoci do 31), natomiast wród mê¿czyzn o 29% (z 13 na 100 tys. ludnoci do 17). Ró¿nica dynamiki zapadalnoci kobiet i mê¿czyzn (11%) jest nieco wy¿sza ni¿ ró¿nica dynamiki rozpowszechnienia (9%). Tablica 1. Rozpowszechnienie hospitalizacji w latach 1997 i 2001 wg rozpoznania i p³ci. Wskanik na 100 000 ludnoci. Ogó³em Rozpoznania Ogó³em Mê¿czyni 1997 2001 ró¿nica N=15932 N=22080 % 41,2 57,1 +39 1997 2001 N=5339 N=7071 28,4 37,7 Kobiety ró¿nica 1997 2001 ró¿nica % N=10593 N=15009 % +33 53,4 75,4 +42 Epizod maniakalny F30 1,2 1,3 +8 1,4 1,6 +14 1,2 1,2 0 Zaburzenia afektywne dwubiegunowe F31 6,5 7,6 +17 5,4 6,6 +22 7,4 8,5 +15 Epizod depresyjny F32 w tym: ciê¿ki F32.2 i F32.3 14,6 3,3 19,6 5,5 +34 +67 10,8 2,4 14,7 3,9 +36 +63 18,3 4,3 24,2 6,9 +32 +60 Zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 w tym: ciê¿kie F33.2 i F33.3 15,6 3,3 24,6 6,5 +58 +97 8,7 2,1 12,5 3,3 +44 +57 22,0 4,4 36,0 9,6 +64 +118 Dystymia F34.1 2,1 2,3 +5 1,2 1,3 +8 2,9 3,3 +14 Pozosta³e F34 (bez F34.1), F38, F39 1,2 1,7 +42 0,9 1,0 +11 1,6 2,3 +44 101 Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 19972001 Tablica 2. Hospitalizacja pacjentów pierwszorazowych w latach 1997 i 2001 wg rozpoznania i p³ci. Wskanik na 100 000 ludnoci Ogó³em Rozpoznania Ogó³em Epizod maniakalny F30 1997 N=6888 Mê¿czyni 2001 ró¿nica N=9374 % 1997 2001 N=2416 N=3136 Kobiety ró¿nica % 1997 N=4472 2001 N=6238 ró¿nica % 17,8 24,2 +36 12,9 16,7 +29 22,5 31,4 +40 0,6 0,7 +17 0,6 0,7 +17 0,5 0,6 +20 Zaburzenia afektywne dwubiegunowe F31 1,3 1,6 +23 1,3 1,4 +8 1,5 1,8 +20 Epizod depresyjny F32 w tym: ciê¿ki F32.2 i F32.3 9,1 2,2 13,4 3,8 +47 +73 7,0 1,7 10,0 2,8 +43 +65 11,1 2,7 16,8 4,8 +51 +78 Zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce F33 w tym: ciê¿kie F33.2 i F33.3 5,2 1,0 7,0 2,0 +35 +100 3,0 0,7 3,7 1,1 +23 +57 7,3 1,3 10,3 2,9 +41 +123 Dystymia F34.1 1,0 0,8 20 0,6 0,5 17 1,4 1,0 29 Pozosta³e F34 (bez F34.1), F38, F39 0,6 0,7 +17 0,4 0,4 0 0,7 0,9 +29 Rozpowszechnienie hospitalizacji wzrasta wraz z wiekiem, osi¹gaj¹c szczyt u osób licz¹cych 4549 oraz 5054 lat. W obu tych grupach wieku wskanik hospitalizacji w roku 1997 kszta³towa³ siê na poziomie ok. 100 na 100 tys. ludnoci, a w roku 2001 ok. 160 na 100 tys. Po 54 roku ¿ycia czêstoæ hospitalizacji systematycznie maleje (tabl. 3). Kobiety s¹ oko³o dwukrotnie czêciej hospitalizowane ni¿ mê¿czyni. Prawid³owoæ ta jest najwyraniejsza u osób po 40 roku ¿ycia, u osób m³odszych przewaga kobiet jest mniejsza, a w grupie wieku 2029 lat czêstsza jest hospitalizacja mê¿czyzn ni¿ kobiet (tabl. 3 i 4). W latach 19972001 najbardziej wzros³a hospitalizacja osób w wieku 4549 lat oraz 5054 lat o ok. 60%, a najmniej hospitalizacja osób w wieku podesz³ym. W wiêkszoci grup wieku w badanym okresie wyst¹pi³ wiêkszy wzrost hospitalizacji kobiet ni¿ mê¿czyzn, co spowodowa³o, ¿e przewaga hospitalizacji kobiet jest wiêksza w roku 2001 ni¿ w 1997 (tabl. 3 i 4). Mieszkañcy miast s¹ czêciej hospitalizowani ni¿ osoby zamieszka³e na wsi, wy¿sza jest te¿ w miastach dynamika rozpowszechnienia hospitalizacji (48% vs 28%), co zwiêksza dystans czêstotliwoci hospitalizacji w obu rodowiskach z 13% na pocz¹tku okresu badawczego do 31% na jego koñcu. W obu badanych latach przewaga hospitalizacji osób z miasta wystêpuje w populacji do 39 roku ¿ycia oraz po 60 roku ¿ycia. Natomiast u osób w wieku od 40 do 59 lat na pocz¹tku okresu badawczego (1997 r.) czêstsza by³a hospitalizacja osób ze wsi ni¿ z miasta, a po piêciu latach (w 2001 r.) wskaniki hospitalizacji w miecie s¹ wy¿sze ni¿ na wsi. Wyj¹tek stanowi¹ osoby w wieku 5054 lat, gdzie wskanik jest praktycznie taki sam w obu rodowiskach. Ogólnie, wskaniki hospitalizacji s¹ wy¿sze wród ludnoci miejskiej ni¿ wiejskiej, wy¿sze wród kobiet ni¿ mê¿czyzn, we frakcjach tych wystêpuje równie¿ wy¿sza dynamika wzrostu. Konsekwentnie, w populacji kobiet zamieszka³ych w miecie, w obu badanych okresach, wskaniki hospitalizacji by³y wy¿sze (odpowiednio od 54 na 100 tys. kobiet z miast do 83) i przejawia³y wiêksz¹ dynamik¹ o 52%, ni¿ w populacji kobiet zamieszka³ych na wsi (od 49 na 100 tys. do 63, ze wzro- stem o 28%) (tabl. 5). Zarówno w populacji kobiet, jak i mê¿czyzn, miejsce zamieszkania nie jest czynnikiem najsilniej generuj¹cym wysokoæ wskanika rozpowszechnienia hospitalizacji, jest on wyranie modyfikowany przynale¿noci¹ do kategorii wiekowej 4554 lat. W 2001 r. wskaniki hospitalizacji kobiet ze wsi w tym wieku by³y wy¿sze ni¿ kobiet z miast w tych samych kategoriach wiekowych, chocia¿ wzrasta³y z mniejsz¹ dynamik¹, bowiem ich wartoci wyjciowe (w 1997 r.) w piêciu grupach wiekowych by³y wy¿sze. Na ogóln¹ wartoæ wskanika wp³ywaj¹ czêciej wystêpuj¹ce wród kobiet miejskich hospitalizacje zarówno w m³odszych jak i starszych grupach wiekowych. W populacji mê¿czyzn zachodz¹ prawie takie same prawid³owoci jak w populacji kobiet, przy oczywicie ni¿szych wskanikach (tabl. 6). Natomiast, o ile u kobiet dynamika wzrostu hospitalizacji by³a we wszystkich grupach wiekowych wiêksza wród mieszkanek miast ni¿ wsi, to w populacji mê¿czyzn wy¿szy wzrost wskaników zauwa¿a siê wród mê¿czyzn wiejskich w wieku 5059 lat. Zarówno w roku 1997 jak i 2001, prawie 60% leczonych z powodu zaburzeñ afektywnych to pacjenci, którzy ju¿ wczeniej byli hospitalizowani. Takie same proporcje (od 56% do 59%) leczonych po raz kolejny wystêpuj¹ bez wzglêdu na miejsce zamieszkania i p³eæ. Struktura hospitalizowanych pacjentów pierwszorazowych wg p³ci, wieku i miejsca zamieszkania jest bardzo podobna do hospitalizowanych ogó³em. W 2001 r. wy¿szy by³ wskanik hospitalizowanych kobiet (31 na 100 tys.) ni¿ mê¿czyzn (17 na 100 tys.), wy¿szy wród ludnoci miejskiej (27 na 100 tys.) ni¿ wiejskiej (20 na 100 tys.). W populacji kobiet, zarówno w miecie jak i na wsi, najwy¿sze wskaniki pierwszorazowych hospitalizacji wystêpuj¹ w kategoriach wiekowych miêdzy 45 a 54 rokiem ¿ycia, z podobnymi wartociami wskaników kobiet miejskich i wiejskich, podobnie w populacji mê¿czyzn, przy odpowiednio ni¿szych wskanikach (tabl. 7). Wskanik hospitalizacji zaburzeñ psychicznych w 2001 r. wystandaryzowany wg wieku, p³ci i miejsca zamieszkania z roku 1997 wyniós³ 54 na 100 tys. 102 7 60,9 31,3 +11 49,5 Tablica 4. Udzia³ ludnoci miejskiej z zaburzeniami afektywnymi w stosunku do wiejskiej oraz kobiet w stosunku do mê¿czyzn w latach 1997 i 2001 w poszczególnych grupach wiekowych Miasto / Wie Wiek Kobiety / Mê¿czyni 1997 % 2001 % 1997 % 2001 % Ogó³em 113 131 188 200 019 206 200 126 150 2029 124 136 80 82 3039 101 114 173 157 4044 94 105 192 220 4549 86 106 212 245 5054 94 99 180 214 5559 95 107 186 165 6069 105 126 214 224 > 70 133 158 195 216 44,8 +8 +7 76,5 71,7 +2 33,7 11 96,1 68,4 +53 +20 163,0 80,3 106,5 +62 +36 103,2 161,5 100,0 75,9 +25 +39 153,2 +71 162,1 94,6 +67 +68 +35 105,0 +51 110,5 73,1 +52 109,9 +8 44,4 +21 50,4 41,7 +12 77,8 +9 16,6 +18 22,5 19,0 +17 41,2 +33 2,0 15,3 +28 47,9 1,5 +32 +48 62,6 4,1 3,1 42,4 +42 +34 37,4 ró¿nica % 2001 N = 7130 Tablica 5. Rozpowszechnienie hospitalizacji kobiet w roku 1997 i 2001 w miecie i na wsi. Wskaniki na 100 000 ludnoci 51,7 93,5 Wiek 48,1 3 23,9 24,7 41,7 39,9 >70 70,7 70,4 6069 100,9 161,9 102,1 77,4 5559 5054 159,3 99,4 4549 108,6 74,7 4044 48,0 41,5 3039 20,2 17,5 2029 57,1 3,3 2,5 41,2 1997 2001 ró¿nica % 1997 2001 ró¿nica % 54,3 82,6 +52 49,3 63,3 +28 019 3,4 4,8 +41 1,9 2,6 +37 2029 15,9 19,4 +22 14,8 16,3 +10 3039 52,2 58,9 +13 55,5 58,5 +5 4044 94,5 148,9 +58 106,5 150,4 +41 4549 125,1 224,3 +79 156,7 226,1 +44 5054 124,5 215,2 +73 141,4 225,4 +59 5559 95,0 128,7 +35 105,6 113,1 +7 6069 94,7 102,2 +8 87,5 78,3 11 > 70 53,4 61,5 +15 41,0 38,2 7 Tablica 6. Rozpowszechnienie hospitalizacji mê¿czyzn w roku 1997 i 2001 w miecie i na wsi. Wskaniki na 100 000 ludnoci Wiek Ogó³em 019 Kobiety wie Mê¿czyni miasto +6 43,0 41,7 3 91,9 Ogó³em +0,4 218,2 123,7 98,7 129,8 +41 +41 75,0 102,2 72,3 53,2 +30 +59 224,8 134,3 +45 91,9 63,3 +60 149,4 98,1 +32 67,8 51,2 +45 58,8 52,7 +23 37,5 30,5 +16 3,9 18,2 15,5 +14 22,2 19,4 +15 53,4 2,9 +13 +33 37,7 2,6 2,3 28,4 +39 +32 75,4 Kobiety miasto Ogó³em 2001 N = 14888 1997 N = 10100 ró¿nica % 2001 N = 15009 1997 N = 15932 2001 N = 22080 ró¿nica % 1997 N = 5339 2001 N = 7071 ró¿nica % 1997 N = 10593 Kobiety Mê¿czyni Ogó³em Kategorie wieku Tablica 3. Rozpowszechnienie wed³ug p³ci, wieku, rodowiska zamieszkania w roku 1997 i 2001. Wskaniki na 100 000 ludnoci Miasto ró¿nica % 1997 N = 5832 Wie Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El¿bieta S³upczyñska-Kossobudzka 1997 2001 ró¿nica % Mê¿czyni wie 1997 2001 ró¿nica % 29,5 40,8 +38 25,5 32,5 +27 019 2,9 3,2 +10 1,4 1,5 +7 2029 22,0 25,6 +16 15,7 16,9 +8 3039 31,6 41,5 +31 29,0 31,9 +1 4044 50,0 68,9 +38 53,4 65,9 +23 4549 61,4 93,3 +52 67,2 89,3 +33 5054 72,8 101,5 +39 71,2 103,6 +46 5559 53,3 73,5 +38 53,0 78,0 +47 6069 41,9 42,9 +2 44,6 39,7 11 > 70 28,0 28,0 0 20,8 19,2 7 103 Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 19972001 Tablica 7. Hospitalizacja pacjentów pierwszorazowych wed³ug p³ci i miejsca zamieszkania w roku 2001. Wskaniki na 100 000 ludnoci Wiek Kobiety miasto wie Mê¿czyni wie miasto Ogó³em 34,5 26,0 18,2 14,2 019 3,7 2,1 2,6 1,5 2029 12,2 10,8 16,5 10,6 3039 29,3 27,5 18,6 15,5 4044 59,4 61,0 28,8 27,0 4549 91,3 85,6 37,8 36,3 5054 85,8 89,1 41,4 37,1 5559 45,6 45,4 27,9 33,5 6069 39,7 27,6 16,4 15,3 >70 23,9 14,3 13,8 8,3 Tablica 8. Struktura demograficzna populacji osób hospitalizowanych w roku 1997 i 2001 Cechy 1997 2001 N = 15932 N = 22080 w% P³eæ Kobieta Mê¿czyzna 66 34 68 32 Wiek 019 2029 3039 4044 4549 5054 5559 6069 > 70 1,8 6,2 14,6 15,4 18,4 12,3 8,7 15,4 7,1 1,6 5,6 10,9 15,2 22,7 19,8 7,6 10,5 6,0 Miejsce zamieszkania Miasto Wie 70 30 67 33 Wykszta³cenie Bez wykszta³cenia Podstawowe Zawodowe rednie Wy¿sze Inne 2 32 27 28 9 2 1 27 29 33 8 2 26 1 5 9 47 21 0,2 7 10 49 5 7 9 4 14 64 22 0,2 11 14 64 22 0,4 11 ód³o utrzymania Praca zawodowa Praca dorywcza Na utrzymaniu rodziny Emerytura Renta Zasi³ek dla bezrobotnych, pomoc spo³eczna Inne Stan cywilny Kawaler/panna Zamê¿na/¿onaty Wdowcy/wdowy, rozwiedzeni Inne Mieszkaj¹cy samotnie Tablica 9. Instytucja kieruj¹ca do szpitala psychiatrycznego w 1997 i 2001 r. Instytucja kieruj¹ca 1997 2001 N = 15932 N = 22080 w procentach Bez skierowania 13 Pogotowie 10 8 Poradnia zdrowia psychicznego 46 53 3 3 25 25 1 1 Szpital psychiatryczny Inna poradnia/inny lekarz/inny szpital Inna forma medycznej lub spo³ecznej opieki 8 S¹d 1 1 Inna 1 1 ludnoci (przy wskaniku rzeczywistym 57 na 100 tys. ludnoci) i wszystkie trzy czynniki demograficzne w podobnie niewielkim stopniu przyczyni³yby siê do jego wzrostu. Wskanik wystandaryzowany wzrós³ o 32%, rzeczywisty o 39%. Zatem zmiany w strukturze demograficznej ludnoci Polski (okrelonej powy¿szymi czynnikami) nie wp³ynê³y w znacz¹cym stopniu na wzrost wskanika rzeczywistego. W obu analizowanych latach struktura pacjentów hospitalizowanych z powodu zaburzeñ afektywnych ze wzglêdu na p³eæ, miejsce zamieszkania, wykszta³cenie, stan cywilny i samotne b¹d nie zamieszkiwanie, jest bardzo podobna (tabl. 8). Znaczniejsze ró¿nice wystêpuj¹ w strukturze wieku i ródle utrzymania. W 2001 r. by³ nieco mniejszy udzia³ pacjentów do 39 roku ¿ycia (o 5%) i po 55 roku ¿ycia (o 7%), natomiast wiêkszy (o 12%) w wieku 4554 lat, zw³aszcza w kategorii wiekowej 5054 lat. Mniejsza proporcja osób pracowa³a zawodowo, stosunkowo wiêcej utrzymywa³o siê z emerytury, renty i pomocy spo³ecznej. Zwraca uwagê wyj¹tkowo wysoki odsetek pacjentów utrzymuj¹cych siê z renty, zw³aszcza, ¿e s¹ to ludzie stosunkowo m³odzi, w 2001 r. ponad 65% rencistów to osoby w wieku 4054 lat, 10% w wieku 5559 lat. Pacjentów najczêciej kierowano do leczenia szpitalnego z poradni zdrowia psychicznego (odpowiednio w latach 46% i 53%), oraz z innych poradni, innego ni¿ psychiatryczny szpitala, b¹d przez innego lekarza (po 25% w obu latach). W 2001 r. pacjenci byli czêciej kierowani do szpitala przez s³u¿by specjalistyczne, czêciej ni¿ w roku 1997 z poradni zdrowia psychicznego, rzadziej bez ¿adnego skierowania lub przywiezieni przez pogotowie (tabl. 9). OMÓWIENIE W wielu krajach, bez wzglêdu na ich spo³eczne, kulturowe i ekonomiczne zaplecze, obserwowany jest wzrost wystêpowania zaburzeñ depresyjnych, co z równ¹ uwag¹ 104 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El¿bieta S³upczyñska-Kossobudzka traktuje siê zarówno w USA, Japonii, na Wêgrzech czy we Francji. Sporo ukazuje siê na temat depresji publikacji naukowych, popularnonaukowych oraz informacji w rodkach masowego przekazu. Równie¿ w Polsce powiêca siê temu tematowi wiele uwagi, co znalaz³o swój wyraz w licznych swego czasu wywiadach ze specjalistami (psychiatrami, psychoterapeutami, pedagogami), kampanii informacyjnej w TV oraz artyku³ach prasowych w mniej lub bardziej rzetelnych czasopismach. Wa¿nym siê wydaje pytanie, czy rozpowszechnienie i dynamika hospitalizacji zaburzeñ afektywnych odzwierciedla opinie o nasileniu w spo³eczeñstwie polskim zaburzeñ o charakterze depresyjnym. Przypuszczalnie, nag³anianie zjawiska, zarówno ze strony rodowisk profesjonalnych, jak i tzw. kolorowych czasopism kobiecych, mo¿e mieæ wp³yw na wzrost wiadomoci o jego cechach i zmniejszaæ dystans w kierunku postawy bardziej przyzwalaj¹cej sobie i innym na ujawnianie dokuczliwych objawów i skorzystanie z ofert fachowej pomocy. Wysoki wzrost wskanika rozpowszechnienia hospitalizacji (o 39%) z podobnie wysokim wzrostem wskanika zapadalnoci (o 36%), jeszcze wy¿szy wzrost wskaników leczonych z powodu zaburzeñ afektywnych w poradniach zdrowia psychicznego (o 58% ogó³em i 68% pacjentów pierwszorazowych) oraz dwukrotny wzrost wskanika przyjêtych z powodu takich zaburzeñ do oddzia³ów dziennych, wskazywaæ mo¿e nie tylko na wiêksz¹ sk³onnoæ do korzystania z lecznictwa psychiatrycznego ale równie¿ wiadczyæ o nasileniu zjawiska w spo³eczeñstwie, zw³aszcza, ¿e nie poprawi³a siê w tym okresie dostêpnoæ do s³u¿b psychiatrycznych, poza zwiêkszon¹ liczb¹ miejsc w oddzia³ach dziennych (z 0,6 do 0,8 na 10 tys. ludnoci), przy w dalszym ci¹gu du¿ym ich niedostatku. Liczba poradni zdrowia psychicznego nawet zmniejszy³a siê (z 690 do 662), podobnie liczba ³ó¿ek psychiatrycznych (z 8,3 na 10 tys. ludnoci do 7,6). Wzros³a w tym czasie liczba prywatnych gabinetów, ale niewielu pacjentów z badanej przez nas populacji mog³oby tam trafiæ zwa¿ywszy, ¿e w 2001 r. prawie 70% utrzymywa³o siê z renty, emerytury b¹d zasi³ku. Jednoczenie, nasili³y siê w tym czasie zjawiska niesprzyjaj¹ce dobrej kondycji psychicznej spo³eczeñstwa. Stopa bezrobocia wzros³a ponad dwukrotnie z 10% do 21%, odsetek osób ¿yj¹cych poni¿ej przyjêtego kryterium egzystencji biologicznej wzrós³ dwukrotnie z 5% do 10% (i to bez uwzglêdnionych bezrobotnych i rodzin patologicznych) [2], wskanik samobójstw wzrós³ z 13 na 100 tys. do 15. W analizowanej przez nas populacji hospitalizowanych z zasi³ku dla bezrobotnych lub pomocy spo³ecznej utrzymuje siê 9%, prawie wszyscy (8%) s¹ w wieku produkcyjnym. Bezrobocie jest czynnikiem stresogennym nie tylko dla dotkniêtych nim bezporednio, funkcjonuje w spo³ecznej wiadomoci jako fantom potencjalnego zagro¿enia [3]. Wskazuje siê, ¿e utrata pracy prowadziæ mo¿e do utraty to¿samoci [4], wzmaga siê poczucie braku bezpieczeñstwa, nieko- niecznie bezporednio zwi¹zane z zagro¿eniem sytuacji materialnej, obawa o w³asne zdrowie, presti¿, szacunek, kontakty z innymi, utratê kontroli nad w³asnym ¿yciem, w konsekwencji prowadzi to do obni¿enia ogólnej aktywnoci ¿yciowej. W 2001 r. bezrobocie dotknê³o w podobnym stopniu mieszkañców miast i wsi (odpowiednio 22% i 20%), kobiety i mê¿czyzn (odpowiednio 22% i 21%), z badañ wynika, ¿e w prawie ka¿dej polskiej rodzinie, bli¿szej czy dalszej, jest osoba bezrobotna. Nadto, stopa bezrobocia koreluje dodatnio zarówno z minimum socjalnym jak i minimum egzystencji. Jednak¿e powody wzrostu dynamiki hospitalizacji mog¹ tkwiæ w zupe³nie innych obszarach nie podlegaj¹cych obiektywnym miarom wskanikowania, a wielorakie stresogenne czynniki nie musz¹ prowadziæ do klinicznych objawów kwalifikuj¹cych siê do leczenia, zw³aszcza szpitalnego. Z przeprowadzonych przez Eurobarometr i Esemed badañ w krajach starej Unii Europejskiej wynika, ¿e np. spo³eczeñstwo W³och charakteryzuje najwy¿szy poziom dystresu psychicznego, a jednoczenie najni¿szy poziom zaburzeñ afektywnych [5]. Istniej¹ zatem jakie spo³eczno-kulturowe mechanizmy chroni¹ce przed powstawaniem objawów klinicznych. Ochronê mo¿e stanowiæ model w³oskiej rodziny o tradycyjnie silnych wiêzach, wspomagaj¹cej, patriarchalnej, a jednoczenie konsoliduj¹cej wszystkich cz³onków rodziny wokó³ osoby matki. W wiêkszoci badañ wskazuje siê na iloæ i jakoæ kontaktów spo³ecznych, zw³aszcza rodzinnych, na samopoczucie psychiczne i sposób radzenia sobie z dyskomfortem [6, 7]. O spadku kondycji psychicznej Polaków porednio wiadcz¹ prowadzone miêdzynarodowe badania, obejmuj¹ce 15 krajów, które wykaza³y bardzo silne korelacje miêdzy spadkiem kondycji psychicznej a tzw. makrostresorami, czyli brakiem zaufania do instytucji spo³ecznych i politycznych, w których to badaniach Polska uplasowa³a siê na drugim miejscu pod wzglêdem si³y oddzia³ywania tych czynników [8]. Przyczyny obni¿enia nastroju czy nawet pojawiaj¹cych siê zaburzeñ depresyjnych czêsto spowodowane s¹ przyjmowaniem niektórych leków ordynowanych w celu zlikwidowania objawów somatycznych, takich jak np. powszechnie stosowane leki na obni¿enie cinienia [7]. Z drugiej strony, rozleglejsza wiedza o tego typu zaburzeniach i warunkowane ni¹ zmiany postaw wp³ywaj¹ na chêtniejsze korzystanie z pomocy specjalistów, którzy te¿ s¹ w tym zakresie coraz lepiej wyszkoleni, wiêksze te¿ dowiadczenie zdobyli lekarze pierwszego kontaktu. Nie wiemy w jakim stopniu wzrost hospitalizacji jest wyznacznikiem rozprzestrzeniania siê zjawiska w skali spo³ecznej i czy jest to wy³¹cznie negatywne zjawisko, bowiem równie dobrze mo¿e ono wiadczyæ o zwiêkszonej spo³ecznie tendencji do bardziej racjonalnego wyboru radzenia sobie z dolegliwociami. S¹ to jednak kwestie na szersze badania spo³eczne, uwzglêdniaj¹ce wielorakie czynniki równie¿ subiektywne, bowiem wzrost zaburzeñ o charakterze depresyjnym wystêpuje Dynamika hospitalizacji osób z zaburzeniami afektywnymi w latach 19972001 w ró¿nych krajach i spo³ecznociach bardzo zró¿nicowanych kulturowo, politycznie i ekonomicznie. Nie mo¿emy te¿ jednoznacznie oceniæ i przewidzieæ nastêpstw wystêpowania wy¿szej dynamiki rozpowszechnienia ni¿ zapadalnoci (wiêkszego udzia³u w dynamice hospitalizacji pacjentów uprzednio leczonych ni¿ pierwszorazowych), gdy¿ wiadczy to nie tylko o nawrotowoci zaburzeñ, mo¿e równie¿ wiadczyæ o tendencji do wyhamowania zjawiska, je¿eli utrzyma siê w d³u¿szym okresie czasu. W naszym badaniu rozpowszechnienie hospitalizacji w populacji kobiet jest oko³o dwukrotnie wiêksze ni¿ w populacji mê¿czyzn, zarówno na pocz¹tku, jak na koñcu okresu badawczego. Prawid³owoæ ta utrzymuje siê od lat, tak np. w 1992 i 1995 r. wystêpowa³a ta sama proporcja [1]. Zarazem jest ona odzwierciedleniem proporcji w rozpowszechnieniu rzeczywistym wg ostatnich danych wiêkszoæ zaburzeñ afektywnych wystêpuje dwukrotnie czêciej u kobiet ni¿ mê¿czyzn [6, 7]. Analiza hospitalizacji wed³ug p³ci i wieku wykaza³a, ¿e od tej ogólnej prawid³owoci odbiega hospitalizacja osób w wieku od 20 do 29 lat. W tej bowiem grupie kobiety s¹ rzadziej leczone w szpitalu ni¿ mê¿czyni (proporcja K/M wynosi 80%). Poniewa¿ nie dysponujemy tak szczegó³owymi danymi z poprzednich lat, trudno powiedzieæ, czy jest to d³ugoletnia prawid³owoæ, czy te¿ wystêpuje dopiero ostatnio. Analiza rozpowszechnienia hospitalizacji wed³ug wieku wykaza³a, ¿e najczêciej leczone w szpitalu s¹ osoby w wieku od 45 do 54 lat, w nastêpnych natomiast klasach czêstoæ hospitalizacji maleje wraz z wiekiem. O ile wyrany wzrost wskaników po 45 roku ¿ycia jest zjawiskiem od dawna znanym, to du¿o ni¿sze wskaniki u osób w wieku podesz³ym s¹ doæ zaskakuj¹ce. Wed³ug najnowszych danych rzeczywiste rozpowszechnienie zaburzeñ afektywnych w populacji osób doros³ych kszta³tuje siê w wielu krajach na poziomie 612%, natomiast u osób w wieku podesz³ym jest znacznie wy¿sze szacuje siê je na co najmniej 15% [7]. Nadto, stwierdzono, ¿e w Polsce im starszy wiek, tym gorsza kondycja psychiczna, z wiekiem nasilaj¹ siê objawy depresji, podczas gdy np. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie na depresjê cierpi¹ przede wszystkim ludzie m³odzi [6]. Dane o hospitalizacji osób w wieku podesz³ym (powy¿ej 65 roku ¿ycia) w uprzednich latach wskazuj¹, ¿e ich wskaniki hospitalizacji by³y wy¿sze ni¿ w populacji w wieku produkcyjnym wg danych z Roczników IPiN w roku 1990 wskanik hospitalizacji w wieku od 30 do 64 lat wynosi³ 40,5, a dla wieku 65 lat i wiêcej 41,4, z kolei w roku 1995 czêstoæ leczenia szpitalnego w grupie 2064 lat wynosi³a 43,9, a w wieku podesz³ym 54,4. Dane te mo¿na jedynie porednio porównaæ z danymi z naszej analizy (inne s¹ nieco przedzia³y wieku), niemniej wyrana jest tendencja zahamowania hospitalizacji osób w wieku podesz³ym z zaburzeniami afektywnymi. Trudno powiedzieæ, jakie s¹ tego przyczyny. Mo¿e jaki wp³yw ma 105 ostatni trend dok³adniejszej diagnostyki zaburzeñ organicznych (zwi¹zany m. in. z wieloma materia³ami edukacyjnymi) i czêstszego obecnie rozpoznawania zaburzeñ organicznych, je¿eli wspó³istniej¹ one z depresj¹. Mo¿e pewne bariery dostêpnoci opieki w ostatnich latach (np. d³ugie czêsto terminy wizyt w PZP, brak pieniêdzy na dojazd do poradni) najbardziej odbijaj¹ siê na osobach starszych. Badanie nasze wykaza³o, ¿e mieszkañcy miast s¹ czêciej hospitalizowani ni¿ osoby zamieszka³e na wsi. Wniosek ten oczywicie nie jest ¿adn¹ rewelacj¹, poniewa¿ prawid³owoæ tê stwierdzano ju¿ wielokrotnie, komentuj¹c, ¿e wynika to g³ównie z ró¿nic postaw w stosunku do leczenia i dostêpnoci opieki w populacjach miejskich i wiejskich. Ostatnio wiêcej informacji przynios³o badanie Czapiñskiego, powiêcone zdrowiu psychicznemu Polaków [6], w którym konkluduje on, ¿e w Polsce zagro¿enie depresj¹ ronie monotonicznie wraz z wiekiem, nieco gwa³towniej wród kobiet i nieco gwa³towniej na wsi. Chocia¿ mieszkañcy wsi w dowiadczaniu stresu ¿yciowego maj¹ wiêksze wsparcie spo³eczne (utrzymuj¹ silniejsze wiêzi z krewnymi, silniej identyfikuj¹ siê z instytucj¹ kocio³a i wspólnymi religijnymi obrzêdami), to przemiany zwi¹zane z transformacj¹ ustrojow¹ odbi³y siê na nich dotkliwiej. Dynamika hospitalizacji zaburzeñ afektywnych nie odzwierciedla wykazanej w badaniu Czapiñskiego prawid³owoci, jest ona wy¿sza wród mieszkañców miast ni¿ wsi, z wyj¹tkiem wy¿szej w populacji wiejskiej dynamiki wród mê¿czyzn w wieku 5059 lat. WNIOSKI 1. W latach 19972001 czêstoæ hospitalizacji wzros³a o 39%, z 41 do 57 na 100 tys. ludnoci. Podobna dynamika charakteryzuje czêstoæ pierwszych przyjêæ. 2. W ca³ym okresie badawczym najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji by³y zaburzenia depresyjne nawracaj¹ce i epizody depresyjne, zarówno wród ogó³u pacjentów jak pierwszorazowych, u kobiet i mê¿czyzn. 3. Najwy¿sze wskaniki hospitalizacji, ok. 160 na 100 tys. mieszkañców w 2001 r., wystêpuj¹ u osób w wieku 4549 i 5054 lat. Kobiety s¹ hospitalizowane dwukrotnie czêciej ni¿ mê¿czyni. W wiêkszoci grup wieku mieszkañcy miast czêciej s¹ hospitalizowani ni¿ mieszkañcy wsi, ró¿nica ta nie wystêpuje w klasie wieku 4554 lat. 4. W okresie badawczym najwy¿sza dynamika wzrostu wyst¹pi³a u osób licz¹cych 45 do 54 lat (ok. 60%), wiêkszy wzrost nast¹pi³ u kobiet w tym wieku (prawie 70%) ni¿ u mê¿czyzn (ok. 40%). Hospitalizacja mieszkañców miast wzros³a o 20% wiêcej ni¿ mieszkañców wsi. W najwiêkszym stopniu wzros³a hospitalizacja z powodu epizodów depresyjnych (o blisko 50%) i zaburzeñ nawracaj¹cych (o 35%), zw³aszcza ich postaci ciê¿kich. 106 Ludmi³a Boguszewska, Walentyna Szirkowiec, El¿bieta S³upczyñska-Kossobudzka PIMIENNICTWO 1. Zak³ady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowotnej. Rocznik Statystyczny 1990, 1992, 1995, 1997, 2001. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 1991, 1993, 1996, 1998, 2002. 2. Warunki ¿ycia ludnoci w 2001 roku. Warszawa: GUS; 2002. 3. Feather NT. The Psychological Impact of Unemployment. New York: Springer-Verlag; 1990. 4. Makselon-Kowalska B. Bezrobocie jako czynnik zagro¿enia dla zdrowia psychicznego. W: Czaba³a C, red. Zdrowie Psychiczne zagro¿enia i promocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2000: 16981. 5. S³upczyñska-Kossobudzka E. Zdrowie psychiczne w krajach Unii Europejskiej. Sprawozdanie z pobytu na Konfe- rencji Comparing mental health and risk factors across EU countries, Pary¿, 30.06.2004. 6. Czapiñski J. Niekliniczne wskaniki zdrowia psychicznego Polaków. Identyfikacja spo³ecznych grup podwy¿szonego ryzyka. W: Czaba³a C, red. Zdrowie Psychiczne zagro¿enia i promocja. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2000: 231323. 7. Pu¿yñski S. Choroby afektywne nawracaj¹ce. W: Bilikiewicz A, Pu¿yñski S, Rybakowski J, Wciórka J, red. Psychiatria. Tom 2. Wroc³aw: Wyd Med Urban & Partner; 2002: 343415. 8. Ostrowska A. Samopoczucie psychiczne Polaków na tle Europejczyków. Ogólnopolska Konferencja Naukowa Spo³eczeñstwo polskie zdrowie, instytucje, pieni¹dze, Warszawa, 56.12.2003. Adres: Mgr Ludmi³a Boguszewska, Zak³ad Organizacji Ochrony Zdrowia Instytutu Psychiatrii i Neurologii, ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa, e-mail: [email protected]