1 Maciej Kowalewski Artykuł przygotowany do publikacji w pracy

Maciej Kowalewski
Artykuł przygotowany do publikacji w pracy zbiorowej pt. Ziemie Zachodnie. Studia
Socjologiczne
Wersja drukowana: M. Kowalewski (2011) Mit miasta portowego jako atrakcja turystyczna
[w:] Polskie Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, red. A. Michalak, A. Sakson, Ż.
Stasieniuk, Ziemie Zachodnie. Studia socjologiczne, Studia i Materiały nr 26, Instytut
Zachodni, Poznań, s. 225-239
Mit miasta portowego jako atrakcja turystyczna
1. Wprowadzenie
Kreowanie atrakcyjności miasta można potraktować jako proces planowy – władze
lokalne przywiązują dużą wagę do stworzenia odpowiedniego wizerunku miasta, który
zachęcałby odwiedzających. Przyciąganie turystów jest związane nie tylko z rzeczywistymi
zasobami (np. zabytkami), ale także z istnieniem stereotypów dotyczących „miejsca, które
warto zobaczyć”. Szczególną rolę w tworzeniu tych stereotypów odgrywają materiały
promocyjne miast i gmin, prospekty reklamowe i pocztówki (Kowalewski 2007, Makaro
2008, Christmann 2008). Widokówki, foldery turystyczne i prywatne fotografie wykonywane
przez zwiedzających należą do tej samej kategorii wizualnej konsumpcji przestrzeni (Urry
1997) związanej z turystyką. Jednak w odróżnieniu od prywatnych fotografii, pocztówka czy
zdjęcie reklamowe przedstawiają rzeczywistość wyidealizowaną, nierealną (Machel 1993),
mającą przyciągać turystów. Kreowany na potrzeby marketingu turystyki wizerunek miasta,
jest pozbawiony wad, przedstawione na wystudiowanych i wyidealizowanych fotografiach
miasto jest więc tworem fikcyjnym. Folder turystyczny i widokówka stają się narzędziami
kreacji miejsc, „które należy zobaczyć”. Pocztówki zmieniają nasz sposób patrzenia na
miasto, kreując jego wizualność i stając się narzędziem przemocy symbolicznej. Jeśli
przyjmujemy założenie, że zdjęcia promujące miasto mogą zmieniać atrakcyjność
poszczególnych miejsc, to analizując wizualny dyskurs wiedzy o mieście możemy
odpowiedzieć na pytania, czy możliwe jest wykorzystanie istniejących funkcji miasta w celu
stworzenia odpowiedniego wizerunku przyciągającego zwiedzających? Jakie są społeczne
mechanizmy wytwarzania stereotypów miejsc interesujących dla turystów? Odpowiedzi na te
pytania są przedmiotem niniejszego artykułu. Na podstawie socjologicznej analizy
materiałów wizualnych promujących Szczecin przedstawione zostaną możliwości
wykorzystania nie tyle obiektywnych własności miasta, ale odnoszących się do nich
wyobrażeń, stereotypów czy tytułowych mitów. Odniesieniem dla analizowanych fotografii
będą istniejące w świadomości mieszkańców stereotypy dotyczące Szczecina, w tym tekście
obecne pod pojęciem mitu miasta portowego.
1
2. Obrazy, symbole, mity – miasto portowe w świadomości społecznej
W naukach społecznych (a szczególnie w tradycji strukturalistycznej) podkreślany jest
związek kultury ze strukturą społeczną i interesami warstw posiadających władzę.
Strukturaliści podkreślają, że symbole i ich znaczenia są przedmiotem w grze o panowanie
(Foucault 2002, Bourdieu 2005). Socjologowie miasta związani z tradycją makrostrukturalną
wskazują, że interesy elit miejskich wymuszają takie działania w sferze kultury, które będą
legitymizować ich władzę (Gottdiener, Hutchison 2000). Ponieważ wyobrażenia
mieszkańców i osób z zewnątrz o mieście budowane są przez symbole (Szczepański 2002,
Pirveli 2005), to miejska symbolika staje się przedmiotem oddziaływań władzy. Przykładem
takich działań są planowe działania systemu szkolnictwa, instytucji kulturalnych na rzecz
budowania i wspierania cech określających tożsamość czy wizerunek miasta (Łaska 2006).
W ujęciu nauk społecznych, to „jakie miasto jest” odnosi się przede wszystkim do
obrazu miasta istniejącego w świadomości społecznej. Pojęcie„miasto portowe” nie ogranicza
się tylko do funkcji ekonomicznych czy zatrudnienia ludności w gospodarce morskiej. Dla
socjologa miasto portowe to takie, w którym obecność portu związana jest (jako przyczyna
lub konsekwencja) z faktami społecznymi (Woźniak 2001). Zależność pomiędzy stanem
faktycznym a postrzeganym nie jest tutaj najważniejsza - to, czym jest miasto portowe dla
ekonomisty, czy geografa nie musi pokrywać się z wyobrażeniami, jakie posiadają
mieszkańcy i turyści, które składają się na społeczny wizerunek miasta portowego. Taka
analiza ma już swoje doświadczenia: przykładowo, G. Quilley (2000) podejmuje zagadnienie
obecności ikonografii związanej z morzem w brytyjskiej kulturze wizualnej. Wg tegoż autora,
sztuka marynistyczna jest ważną częścią brytyjskiej tożsamości kulturowej i historii, które
bez wizualnych reprezentacji nie mogą przetrwać. Socjologiczna analiza obrazów
odnoszących się do wizerunku miasta portowego wymaga zatem pochylenia się nad
przedstawieniami o masowym charakterze, które mogą się znawcom sztuki wydawać bez
wartości. W opisywanym paradygmacie analitycznym kiczowaty obrazek prezentujący statek
na morzu lub rybaków przy pracy jest znakiem reprezentującym ważne procesy, wskazującym
na miejsce i znaczenie morza w życiu badanego społeczeństwa.
Symboliczna reprezentacja regionu tworzona jest zarówno spontanicznie, (oddolnie) i
instytucjonalnie (odgórnie). Jeżeli posługujemy się taką konstrukcją jak „miasto portowe” (w
oderwaniu od socjologicznego, czy geograficznego znaczenia tego terminu) to wskazać
możemy pewne elementy „naturalne” i „sztuczne” w tej konstrukcji. Pojęcie mitu wydaje się
być szczególnie przydatne do analizy tego dualizmu. W socjologii mit jest traktowany jako
kategoria kultury, forma świadomości społecznej lokująca się poza prawdą i fałszem, próba
wyjaśnienia świata (Tarkowska 1999). Jedną z bardziej istotnych funkcji mitu jest tworzenie
tożsamości zbiorowej, budowanej w oparciu o kolektywne wyobrażenia. Struktura mitu nie
pozwala na łatwe oddzielenie tego, co jest „prawdziwe”, „realne”, od tego, co jest
interpretacją. Wydaje się, że można mówić o dwóch poziomach: micie pierwotnym (który ma
charakter uniwersalny i bliższy jest kategoriom religijnym) i micie wtórnym (który jest
realizacją mitu pierwotnego i związany jest z ideologią). Ta dystynkcja będzie przydatna do
analizy „naturalnych” i „sztucznych” symboli miasta portowego.
2
3. Miasto portowe jako mit romantyczny i konstrukcja ideologiczna
Najważniejsze funkcje portu (wymiana, informacja) wymagają obsługi przez różne
instytucje a ich działalność rodzi kolejne rozdziały tej samej mitycznej opowieści. Powstają
więc w mieście portowym tawerny, kawiarnie, sklepy orientalne, salony tatuażu (Rudolph
1980). Strukturę mitu możemy zresztą śledzić nie tylko wzdłuż czasu, ale także w przestrzeni:
międzykulturowa historia zespolenia miasta i portu pozwala dostrzec, że lokalne mity mają
rys uniwersalny. „naturalny”, romantyczny mit miasta portu – miejsca, do którego przybywali
zwiedzający szeroki świat żeglarze, snujący swoje opowieści w knajpach portowych w
towarzystwie panien lekkiego obyczaju ma charakter ponadnarodowy. Cechą
charakterystyczną „naturalnego” mitu miasta-portu jest ponadto idealizacja. Miasto-port jest
bramą, otwarciem na świat, miejscem wymiany ludzi, idei, towarów. W zbiorowych
wyobrażeniach jest zwykle świetnie prosperującym ośrodkiem handlowym, utrzymującym
cały region. Upiększane bywają w wyobrażeniach portowe dzielnice miasta – nie ma w nich
podejrzanych spelun, nie są to miejsca spotkań przemytników, złodziei, prostytutek, świat
dzielnicy portowej nie jest zamknięty dla innych obywateli. Idealizacja dotyka także innych
elementów tego mitu: najemnego prostego marynarza (ileż on zna historii, gdzie też nie był!
czy widział diabła morskiego?), dziewki portowej, dzielnego pirata (który nigdy nie jest „po
prostu” bandytą), pracy fizycznej (przy której, dla rozrywki, śpiewa się szanty), marynarskiej
przygody (co port, to inna dziewczyna).
Obok tych naturalnych, istnieją także mity kreowane: ponad mitem „naturalnym”
nadbudowana zostaje sztuczna iluzja, która ma pełnić funkcję ideologiczną. Żywotność mitu
jako formy zbiorowej świadomości próbowano wykorzystywać w służbie polityki, jako
narzędzie propagandy. Taką próbą było stworzenie wizerunku Szczecina jako miasta
morskiego, portowego, o specjalnym znaczeniu politycznym i gospodarczym, co
doprowadziło także do powstania specyficznej subdyscypliny jaką jest socjologia morska
(Bryniewicz 2004).
Przekształcenie mitu romantycznego w konstrukcję ideologiczną odbywa się
praktycznie od początków polskiego powojennego Szczecina. Prestiżowe znaczenie
gospodarki morskiej, konieczność wzmocnienia tożsamości (Odzyskanych) Ziem Zachodnich
i ich mieszkańców to główne przyczyny, w których upatruję pojawienia się ideologicznych
wzmocnień mitu miasta portowego. Już nie jest to miasto-port (bo to kojarzy się zbytnio z
otwartością, swobodą podróży, których przecież nie było), ale miasto portowe, które jest
wyobrażeniem bezdusznym, niczym innym jak miastem, w którym znajduje się port.
Narzucony mit miasta portowego ma przekonać, że innego charakteru to miasto mieć nie
może, jako mit polityczny daje poczucie braku alternatywy istniejącego porządku (Filipowicz
1988). Mit został wykorzystany, po to by realizować interes ideologiczny.
Mit miasta portowego był tworzony na różnych płaszczyznach, w sferze kultury
oficjalnej działy jednak się rzeczy najciekawsze. Pojawiły się albumy portretujące „morski
Szczecin”, na których nowoczesna technologia przeplata się z nutą nostalgiczną, elementami
mitu romantycznego. W przestrzeni miasta zagościły kotwice, śruby, łańcuchy i inne części
statków – leżą tak bezładnie po dziś dzień w różnych miejscach Szczecina (Kozłowska 2007).
Jednak choć próbowano port przybliżać w sferze symboli, to przestrzennie – w Szczecinie odsuwał się od miasta, stając się niedostępnym dla mieszkańców.
3
Procesy racjonalizacji mitu naturalnego widoczne są szczególnie w realizacji
„wychowania morskiego”. Opisywane najpełniej chyba przez Bourdieu wprowadzenie do
systemu oświaty instytucjonalnej kontroli nad symbolami, miało się dokonać poprzez
narzucenie znaczeń związanych z morzem jako wartością narodową i gospodarczą w
pierwszym rzędzie. Pojawia się punkt kulminacyjny szczególnej ekspansji kultury morskiej,
moment, w którym wypada mieć w domu jakiś „morski” akcent (stąd popularne w
mieszkaniach drewniane stery-termometry, obrazy o tematyce morskiej, żaglowce w
butelkach. Nawiązanie do romantycznego mitu to także marynarskie ubranka dla dzieci,
nazywanie w przedszkolu grup wiekowych mianem „Wilków morskich” lub „Marynarzy”).
Miarą siły oddziaływania takich instytucjonalnych wzmocnień jest zakres
powszechności stwierdzenia: Szczecin to miasto portowe. Konstrukcja ta była na tyle
przekonywująca, że w świadomości wielu mieszkańców kraju, Szczecin „leży nad morzem”,
o czym świadczą wyniki badań nad wizerunkiem miasta w świadomości społecznej. W
ankiecie zrealizowanej w 1983 roku przez B. Szacką wśród 12-latków (próba ogólnopolska)
Szczecin wymieniany jest przez 17,6% badanych jako pożądany cel podróży, ze względu na
atrakcyjne położenie (Szacka 2006). W 2005 roku Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług
Uniwersytetu Szczecińskiego przeprowadził badania, których wyniki są podstawą do
zdefiniowania m.in. najważniejszych czynników wpływających na konkurencyjność
Szczecina na rynku. Badaniami jakościowymi objęto trzy grupy osób: mieszkańców,
turystów, inwestorów (w tym inwestorów zagranicznych). Z analizy cech wizerunku miasta
zgłaszanych przez badane osoby wynika, że mieszkańcy kojarzą Szczecin z miastem
portowym. Z kolei Kwolek i Szmytkie (2007) w swoich badaniach (próbę badawczą stanowili
studenci kierunku geografia z 9 ośrodków akademickich w Polsce) zwracają na symbole
kojarzące się z największymi miastami w Polsce – dla 21,9% badanych symbolem
(najważniejszym) Szczecina jest port. W 2007 roku firma badawcza Brand Nature Access
zaprezentowała wyniki ankiet (próba ogólnopolska), w których centralne miejsce stanowiło
pytanie: z czym kojarzy się Szczecin? 24% ankietowanych wskazało na morze, wybrzeże,
natomiast 23% na port, miasto portowe.
Interesujące wnioski wynikają także z analizy treści tekstów promujących miasto w
najnowszej kampanii reklamowej. Kreowany wizerunek miasta posiada w tych tekstach
wyraźne odniesienie do związków (choć fizycznie nieistniejących) z morzem. Utrwalone (jak
wynika z przytaczanych w poprzednim punkcie badań) stereotypy miasta portowego
podtrzymywane są w wizualnych przedstawieniach, kreujących obrazy miasta i jego walorów
turystycznych. W świetle zgromadzonych materiałów elementy romantycznego mitu „miasta
otwartego” stają się szczególnie widoczne: główne hasło promujące miast brzmi: „Szczecin
jest otwarty: na morze, na inwencję, na rozwój”. O walorach Szczecina czytamy natomiast:
„Wyjątkowa lokalizacja, z pełnomorskim portem w głębi lądu od lat kształtuje charakter
Szczecina. Gospodarka morska, przemysł stoczniowy, turystyka wodna- jachting, Dni Morza
- przez ten pryzmat patrzy się na Szczecin. Dlatego miasto położone kilkadziesiąt kilometrów
od Bałtyku, dla wielu wciąż leży nad morzem. Związki z morzem i wodą są z resztą w
Szczecinie pielęgnowane, dziś miasto jeszcze bardziej otwiera się na wodę.”
http://www.szczecin.pl/umszczecinswiat/chapter_59012.asp
4
4. Obrazy miasta portowego. Analiza materiałów wizualnych promujących Szczecin
Wydaje się, że w odniesieniu do badań nad ikonografią „miast morskich”, czy „miast
portowych”, możemy mieć do czynienia z błędami dwojakiego rodzaju. Po pierwsze,
możliwe jest powstawanie sztucznych kategorii pojęciowych konstruowanych przez badacza,
a nie mających żadnego związku z faktycznym stanem świadomości mieszkańców tych miast.
Znaczenie, czy funkcje, które badacz przypisuje miastu, mogą być bez znaczenia w
codziennym życiu mieszkańców, nie muszą stanowić istotnego elementu życia społecznego.
Możliwe jest także (i jest to błąd drugiego typu), że opierając się na wypowiedziach
mieszkańców badacz stwierdzi, że dane miasto jest prężnie rozwijającym się ośrodkiem
morskim, miastem „szans i nadziei”. Tymczasem fakty w postaci chociażby niekorzystnych
wskaźników ekonomicznych (wysokie bezrobocie, brak inwestycji) będą temu przeczyły. Są
to przykłady skrajne, niemniej jednak należy pamiętać o tym, że ucieczka od konfrontowania
dwóch elementów: przedstawień mitów i ich realnie istniejących podstaw, do których się
odnoszą, może mieć konsekwencje w postaci uzyskania „pustych” rezultatów badawczych.
W celu odpowiedzi na pytanie o znaczenie mitów miasta portowego jako zasobów
turystycznych wykorzystano w projekcie badawczym pt. „Ikonografia miasta portowego w
oglądzie socjologicznym” (projekt realizowany przez Komisję Socjologii Morskiej PAN,
Oddział w Gdańsku, Filia w Szczecinie) materiały promujące miasto ze strony internetowej
miasta Szczecin www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008), a także foldery z lokalnych
agencji turystycznych. Przyjęto założenie, że w tych materiałach przedstawiona jest
„oficjalna” ikonografia, kreowana przez władze miejskie spójna wizja miasta jako produktu
turystycznego. Do badania tekstów umieszczanych na folderach zastosowano metody analizy
treści, natomiast do badań fotogramów wykorzystano interpretację strukturalistyczną jako
metodę socjologii wizualnej. (Sztompka 2005). Uwzględniono tylko fotografie odwołujące się
do wyobrażeń i mitów miasta portowego, chociaż obecne były także przedstawienia
odwołujące się do innych elementów wizerunku miasta. W niniejszym tekście umieszczono
jedynie wybrane fotografie i przedstawiono jedynie niektóre aspekty analiz wizualnych 1.
W wyniku kategoryzacji zebranych materiałów wizualnych wyodrębnione zostały
następujące formy przedstawień: 1) ludzie (marynarze, turyści, mieszkańcy, postaci
historyczne), 2) miejsca (nabrzeża, port, Wały Chrobrego), 3) statki (żaglowce, statki
motorowe, inne jednostki pływające). Każda z wymienionych form stanowi element
wyobrażeń miasta portowego obecnych w przestrzeni społecznej (Rudolph 1980). Miasto
portowe ma swoje realne reprezentacje , które mogą stanowić dowolne konfiguracje tych
elementów (np. miasto portowe to: marynarze, marynarze na żaglowcu, żaglowiec przy
nabrzeżu, turyści przy nabrzeżu z żaglowcami itd.). Przykładem najczęściej stosowanej
struktury mitycznej wykorzystanej na analizowanych zdjęciach jest „widok miasta z
żaglowcami przy nabrzeżu”. Z analizy fotografii wynika również, że Regaty Tall Ships Races
Szczecin 2007 stały się wyraźnym impulsem do zmiany polityki kreowania wizerunku miasta.
Praktycznie we wszystkich analizowanych materiałach promocyjnych obecne są zdjęcia z tej
imprezy.
1
W badaniu analizowano między innymi struktury kompozycyjne fotografii, społeczny kontekst wytworzenia,
funkcje i grupy docelowe. W tekście przedstawiono wyłącznie ustalenie odnoszące się do struktur symbolicznej
zawartości przedstawianej na badanych fotografiach.
5
Fot. 1. Hasło promujące Szczecin.
Źródło: www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008)
Fot. 2. Strona internetowa promująca miasto
Źródło: www.szczecin.pl (data dostępu: kwiecień 2008)
5. Zakończenie
Miasto portowe jest dla socjologa takim tworem, w którym fakt przestrzenny i
gospodarczy, jakim jest obecność i funkcjonowanie portu w mieście staje się przyczyną
powstawania faktów społecznych: zmiany funkcjonowania zbiorowości mieszkańców miasta,
jego struktury, organizacji, przyczynia się do kształtowania schematów zachowań zbiorowych
i jednostkowych, sposobów klasyfikowania miasta, nadawania mu cech odrębności. W
przypadku stwierdzenia w procesie badawczym występowania wcześniej określonych cech,
możemy klasyfikować dane miasto jako „portowe”. Powstaje jednak pytanie o zasadność
arbitralnego formułowania tożsamości jakiejkolwiek jednostki osadniczej. Problem, na który
tu wskazuję, jest zresztą szerszy i tyczy się wszelkich badań dotyczących relacji „miasto -
6
świadomość jego mieszkańców”. Miasto jako substrat materialny nie jest bezpośrednim
przedmiotem badań socjologa, co nie znaczy, że nie należy go opisywać jako bazy, na której
budowane są zachowania terytorialne mieszkańców.
Powstawanie charakteru miasta jest procesem, który dokonuje się przede wszystkim w
świadomości - zarówno mieszkańców miasta, jak i osób spoza niego. Zjawisko to ma także
wymiar realny - tożsamość miasta związana będzie ze stopniem zaangażowania się
mieszkańców w proces współtworzenia jego przestrzeni, a także w jego ocenie z punktu
widzenia potrzeb (budowa mieszkań, tworzenie infrastruktury technicznej, rynku pracy),
które powinny być realizowane przez władze miasta. Wykształcenie się cech odrębności
członków zbiorowości terytorialnych nie jest bowiem ze swej istoty procesem wyłącznie
spontanicznym i samoistnym. Działania planowe, przede wszystkim o charakterze
instytucjonalnym, stanowią układ wspomagający ten proces. Stąd też podtrzymywanie
istniejących mitów dotyczących miasta można traktować jako działanie kreowania wizerunku
turystycznego.
Jak pisze Robert B. Woźniak (2001), po roku 1989 objawił się w Polsce „zmierzch
totalitarnej unifikacji miast portowych” i przejście w kierunku miast otwartych, które
konstruują swoje lokalne tożsamości. Powstaje zatem pytanie, czy mit uniwersalny miasta
portowego rozpadł się wraz z takimi zjawiskami jak zmniejszający się prestiż zawodu
marynarza, „utowarowienie morza” (jako źródła zarobku). Analizowane materiały wskazują,
że ciągle obecne jest wsparcie instytucjonalne mitu, mimo że mit „naturalny” Szczecina jako
portu, zracjonalizował się w jakimś sensie: statek i miejsce jego załadunku stały się
niedostępne, zniknęły dzielnice o charakterze portowym, port nie pełni już funkcji
informacyjnej, handel odbywa się nie tylko droga morską. Pojawiają się nowe figury
struktury mistycznej: statki z ograniczoną załogą, terminale paliwowe, które w żaden sposób
nie odwołują się do uniwersalnego mitu pierwotnego. Ciągle jednak ten pierwotny mit - w
którym żaglowce, stereotypowe wyobrażenia marynarza i portu są obecne – funkcjonuje jako
zasób, który pozwala budować tożsamość miasta i jego turystyczny wizerunek.
Bibliografia:
Bourdieu P., 2005, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, Scholar, Warszawa.
Christmann G. B., 2008, The Power of Photographs of Buildings in the Dresden Urban Discourse. Towards a
Visual Discourse Analysis [w:] Forum Qualitative Sozialforschung / Forum: Qualitative Social
Research, 9(3), Art. 11, http://nbnresolving.de/urn:nbn:de:0114-fqs0803115 (data dostępu: listopad
2008).
Filipowicz S., 1988, Mit i spektakl władzy, PWN, Warszawa.
Foucault M., 2002, Trzeba bronić społeczeństwa, Wyd. KR, Warszawa.
Gottdiener M., Hutchison R., 2000, The New Urban Sociology, McGraw-Hill, New York.
Kowalewski M., 2007, Jakie miasto widać na widokówce? [w:] M. Krajewski (red.). Wizualność miasta.
Wytwarzanie miejskiej ikonosfery, seria Badania Interdyscyplinarne nr 10, wyd. UAM, Poznań.
Kozłowska U., 2007, Pomniki Szczecina – elementy społecznej pamięci [w:] A. Kołodziej-Durnaś (red.), Region
Zachodniopomorski – kolaż socjologiczny, Difin, Warszawa.
Kwolek J., Szmytkie R., 2007, Symbole dużych miast w opinii studentów, [w:] M. Madurowicz (red.), Percepcja
współczesnej przestrzeni miejskiej, Warszawa, WUW.
Machel G., 1993, Idealny obraz miasta na karcie pocztowej [w:] P. Banaś (red.), Aksjosemiotyka karty
pocztowej, Prace Kulturoznawcze III, wyd. UWr., Wrocław.
7
Makaro J., 2008, Grenzstädte auf Ansichtkarten. Die Beispiele Zgorzelec, Gubin ind Kostrzyń [w:] A. Michalak,
J. V.Wedel (red.), Flussverbindung. Polnische Sozialwissenschafter zu den Perspektiven der
Oderregion, Schibri-Verlag, Berlin.
Łaska M., 2006, Wrocław jako marka. Socjologiczne refleksje nad potencjałem wizerunkowym Wrocławia [w:]
P. Żuk, J. Pluta (red.) My Wrocławianie, wyd. Dolnośląskie, Wrocław.
Quilley G., 2000, Missing the boat: the place of the maritime in the history of British visual culture, “Visual
Culture in Britain”, vol. 1, no. 2.
Pirveli M. (2005), Architektura „mówi” językiem symboli [w:] B. Jałowiecki, A. Majer, M.S. Szczepański (red.)
Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Scholar, Warszawa.
Rewers E.,2005, Miasto jako przestrzeń kulturowa [w:] B. Jałowiecki, A. Majer, M. S. Szczepański (red.),
Przemiany miasta. Wokół socjologii Aleksandra Wallisa, Scholar, Warszawa.
Rudolph W., 1980, Harbor and Town. A Maritime Cultural History, Edition: Leipzig, Leipzig
Szacka B., 2006, Czas przeszły – pamięć – mit, Scholar, Warszawa
Szczepański M. S., 2002, Społeczności lokalne i regionalne a ład kontynentalny i globalny [w:] W. Wesołowski,
J. Włodarek (red.), Kręgi integracji i rodzaje tożsamości. Polska-Europa- Świat, Scholar, Warszawa.
Sztompka P., 2005, Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, PWN, Warszawa
Tarkowska E.,1999, Mit [w:] Encyklopedia socjologii, t. II, Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
Urry J., 1997, Consuming places, Routledge, London/New York
Woźniak R.,1996, Zmierzch totalitarnej unifikacji miast portowych [w:] „Roczniki Socjologii Morskiej”, tom XI
Woźniak R. B., 2001, Miasto portowe w zarysie socjologicznym [w:] E. Urbańczyk (red.), Międzynarodowa
Konferencja Naukowa Porty Morskie 2001. Wpływ otoczenia na funkcjonowanie portów morskich, Szczecin
8