doci Państwo
download 
Reklamacja Transkrypt
i Państwo
Spis treści Nauka i technika Szanowni Państwo O d dawna w nadsyłanych do Redakcji opiniach o naszym czasopiśmie powtarzają się sugestie, aby zamieszczać na naszych łamach więcej zadań do bezpośredniego wykorzystania na lekcjach chemii, a przy tym pomocnych w przygotowywaniu uczniów do egzaminu maturalnego. Nie zawsze udaje nam się spełnić Państwa oczekiwania w stopniu, o jakim sami marzymy, zależy to bowiem głównie od naszych Autorów, ale tym razem oddajemy w Państwa ręce numer wręcz wypełniony propozycjami zadań – od poziomu gimnazjum, poprzez liceum i egzaminy maturalne, aż po poziom najwyższy – trzeci etap Krajowej Olimpiady Chemicznej. Jest to zarazem kolejna okazja, aby poprosić Państwa, szczególnie doświadczonych, wieloletnich nauczycieli, pamiętających programy nauczania nawet sprzed kilkudziesięciu lat, o wyrażenie na naszych łamach opinii o poziomie merytorycznym nowej podstawy programowej, szczególnie w szkołach ponadgimnazjalnych – czy jej zmiany idą na pewno w dobrym kierunku, czy stopień trudności zagadnień jest dostosowany do możliwości typowych uczniów, którzy są właściwie jeszcze dziećmi, a więc, innymi słowy, czy można skutecznie, ze zrozumieniem, wpoić im proponowane treści nauczania. Poza osobistym doświadczeniem pouczające może być, w moim przekonaniu, porównanie zawartości kolejnych podstaw programowych z poziomem akademickich podręczników, nawet do tak podstawowego na studiach przedmiotu, jak chemia ogólna… Niezależnie od takich czy innych wniosków, rozwiązywanie zadań jest oczywiście podstawą rzeczywistego, skutecznego opanowania wiedzy teoretycznej. Nic nie dowodzi tego lepiej niż przebieg studiów i późniejsze zawodowe sukcesy większości byłych olimpijczyków, ale ich droga jest wysoce elitarna i zindywidualizowana, i przez to nie może być źródłem generalnych konkluzji na temat zawartości programów adresowanych do wszystkich uczniów. Poza propozycjami zadań zamieszczamy także artykuł dr. J. Sawińskiego o intrygującym tytule, oznaczającym propozycję stosowania w obecnych warunkach, z uwzględnieniem dostępu do Internetu i technik multimedialnych, tzw. „odwróconej chemicznej edukacji”. Opracowanie to również poddaję pod dyskusję doświadczonych nauczycieli, którzy mogą zawarte w nim koncepcje porównać ze swoją wieloletnią praktyką, ze swoimi, przyjętymi intuicyjnie lub wyuczonymi, metodami nauczania i wyciągnąć wnioski, za które Autor opracowania z pewnością będzie Państwu wdzięczny. Życzę Państwu przyjemnej lektury! 4 Ciekawostki Marek Orlik Konkursy i olimpiady chemiczne 5 60. Krajowa Olimpiada Chemiczna. Etap III Komitet Główny Olimpiady Chemicznej 35 44 Przykładowy arkusz maturalny – nowa podstawa programowa Kamil Kaznowski Zadania z zakresu materiału pierwszej klasy szkoły ponadgimnazjalnej Zofia Brol, Zbigniew Gawron, Maria Gogołowicz, Agnieszka Kaczmarzyk-Mozgawa, Michał Kwiatkowski, Dominika Sadowska, Agnieszka Szota, Elżbieta Sztokało, Ewa Trybalska Metodyka i praktyka szkolna 19 Kinetyka i statyka reakcji chemicznych – arkusz tematyczny. Poziom kształcenia: liceum ogólnokształcące (nowa podstawa programowa) Kamil Kaznowski Kształcenie nauczycieli chemii 26 Czy i jak odwrócić chemiczną edukację? Julian Piotr Sawiński 32 Propozycja zadań dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych z zakresu: struktura atomu, wiązania chemiczne, układ okresowy pierwiastków Małgorzata Czaja Czasopisma Pedagogiczne NUMER 3 MAJ/CZERWIEC 2014 310 (LIX) indeks 354562 ISSN 0411-8634 Nakład 3000 egz. CENA 21,50 zł (w tym 5% VAT) Zdjęcie na okładce: młodzież w laboratorium (fot. Fotolia) Redakcja Marek Orlik (redaktor naczelny), Kamil Kaznowski (sekretarz redakcji) Adres redakcji 01–194 Warszawa, ul. Młynarska 8/12, tel. 22 244 84 71, faks 22 244 84 76, [email protected] Wydawca Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., ul. Młynarska 8/12, 01–194 Warszawa, tel. 22 244 84 00, faks 22 244 84 20, e-mail: [email protected], www.raabe.com.pl, NIP: 526-13-49-514, REGON: 011864960, Zarejestrowana w Sądzie Rejonowym dla m. st. Warszawy w Warszawie XII Wydział Gospodarczy KRS, KRS 0000118704, Wysokość Kapitału Zakładowego: 50.000 PLN Prezes Zarządu: Anna Gryczewska Dyrektor wydawniczy: Józef Szewczyk, tel. 22 244 84 70, [email protected] Dział obsługi klienta/prenumerata: tel. 22 244 84 11, faks 22 244 84 10, [email protected] Dział sprzedaży: tel. 22 244 84 55 Reklama: Andrzej Idziak, tel. 22 244 84 77, faks 22 244 84 76, kom. 692 277 761, [email protected] Skład i łamanie: Vega design, www.vegadesign.pl Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA, 95–200 Pabianice, ul. P. Skargi 40/42 Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów, zastrzega sobie prawo formalnych zmian w treści artykułów i nie odpowiada za treść płatnych reklam. Chemia w Szkole | 3/2014 |3 Kształcenie nauczycieli chemii Czy i jak odwrócić chemiczną edukację? nowacyjny, niekonwencjonalny i nieschematyczny pisze się teraz dużo. Problem dotyczy także uczenia się chemii. Zwraca się uwagę na to, że trzeba dziś łamać dydaktyczne schematy i oświatowe paradoksy, aby szkolne uczenie się było ciekawe dla samych uczących się. Julian Piotr SAWIŃSKI C hemia jest ważnym przedmiotem nauczania, który spełnia różne zadania, ale przede wszystkim pokazuje wszechobecne wokół nas chemiczne substancje i zjawiska. Jest to nauka, która wymaga pokazów i eksperymentów. Czy można odwrócić jej tradycyjne schematy dydaktyczne? Jak wykorzystać zalety „odwróconej lekcji” w chemicznej edukacji? Dlaczego warto ją poznać i w szkole wykorzystać? Ciekawe odwrócenie Ciekawe dla uczniów jest zwykle to, co jest dla nich nieznane, inne, niesamowite, niezrozumiane... Hasła „odwrócona lekcja”, „odwrócona klasa”, czy też „odwrócona edukacja” kojarzą się różnie, ale przede wszystkim z innowacją, która zmienia styl uczenia się uczniów i burzy ustalone wzory i schematy tradycyjnej dydaktyki. „Odwrócona lekcja” jest to polskie tłumaczenie angielskiego terminu pojawiającego się w wielu publikacjach i wystąpieniach (flipped learning). Rodzą się tu oczywiście natychmiast pytania: 1. Na czym polega odwrócona lekcja i jakie są jej walory? 2. Jak zorganizować odwróconą lekcję chemii? 3. Jak uczyć przedmiotu, aby osiągnąć wyższą jakość uczenia się? 4. Jak przeorganizować tradycyjne nauczanie i szkolne uczenie się chemii? 26 | Całkiem ciekawa innowacja Fot. 1. Efektywność nauczania chemii wiąże się z wykonywaniem doświadczeń chemicznych w trakcie prowadzonych zajęć 5. Jak wykorzystać zalety „odwróconej lekcji” w chemicznej edukacji? 6. Dlaczego warto poznać i wykorzystać zasady „odwróconej lekcji”? O potrzebie organizowania szkolnego uczenia w sposób in- Nawet jeśli wymyślona zostanie najlepsza innowacja, to i tak nie przyniesie oczekiwanych efektów bez wysokiej aktywności uczących się. „Odwrócona lekcja” jest innowacyjną lekcją, na której dominuje aktywność uczniów. O jaką więc chodzi organizację lekcji chemii? „Odwrócona lekcja” to po prostu lekcja zorganizowana inaczej niż zwykle, na której ważnych jest sześć istotnych dla uczenia się elementów (rys. 1). Celowe wykorzystanie zasad „odwróconej lekcji” powinno przynieść kon- Fot. 2. Aktywność i pomysłowość uczniów są podstawowymi elementami tzw. „odwróconej lekcji” Chemia w Szkole | 3/2014 Kształcenie nauczycieli chemii Samodzielność i odpowiedzialność uczniów Nagrywanie edukacyjnych filmów przez uczniów Uczeń w centrum uwagi szkoły Główne walory „odwróconej lekcji” Promowanie wysokiej aktywności uczniów podczas uczenia się Korzystanie z otwartych zasobów edukacyjnych Internetu Odejście od tradycyjnego schematu struktury lekcji Rys. 1. Główne walory „odwróconej lekcji” kretne korzyści edukacyjne. W odniesieniu do chemicznej edukacji można je sprowadzić do: 1. Wzrostu samodzielności i odpowiedzialności uczniów za własne uczenie się. 2. Zasadniczej zmiany ról w edukacji, ponieważ tu uczniowie mają głos decydujący, czyli są w centrum uwagi nauczyciela. 3. Partnerstwa uczniów w rozmowie i dyskusji z nauczycielem. 4. Dużej swobody w uczeniu się treści, które są nagrane i zawsze dostępne w sieci. 5. Tolerancji wobec indywidualnego stylu i tempa uczenia się, ponieważ materiały można samemu sobie odtworzyć tyle razy, ile trzeba do zrozumienia treści. 6. Szacunku do indywidualizacji, ponieważ tu nikt nie ponagla, nie wyśmiewa, nie denerwuje się, że coś musi powtórzyć, gdyż można oglądać film tyle razy, ile uczeń zechce. 7. Akcentowania na lekcjach w klasie ćwiczeń, dyskusji, stawiania pytań, argumentowania swoich racji i rozmawiania z kolegami. Ciekawość prowadzi do wiedzy W „odwróconej lekcji” chodzi o znacznie większą aktywność, inicjatywność i samodzielność uczniów podczas uczenia się i szkolnych zajęć oraz tworzenie przez nich filmów i komputerowych prezentacji. Tworzenie filmów przez uczniów wymaga oczywiście przygotowania. Warto tu pamiętać o: 1. pokazie dobrego filmu, po którym następuje jego dokładna analiza i omówienie; 2. inspiracji młodzieży do projektowania i spontanicznej pracy nad własnym filmem; 3. pokazie kamery i zapoznania z zasadami jej działania; 4. nakręceniu dowolnego własnego filmu i jego krytyki; 5. zorganizowaniu swobodnej, nieskrępowanej debaty o oglądanych filmach. Ciekawość uczniów jest dość powszechnie uznana za jeden z najmocniejszych motywatorów do poznawania, uczenia się, eksperymentowania. Ostatnio coraz częściej wskazuje się na to, że trzeba nauczać inaczej i zorganizować Chemia w Szkole | 3/2014 Fot. 3. „Wiedzieć jak” (know-how) czy „wiedzieć co” (know-what) zostaje zastąpione przez „wiedzieć gdzie” (know-where) uczenie się młodych ludzi w sposób innowacyjny, niekonwencjonalny, nieschematyczny i nietypowy. Czy to znaczy, że można zorganizować lekcję wbrew tradycyjnym zasadom dydaktyki? Oczywiście, że tak! Ze względu na potrzebę osiągania większego zaciekawienia uczniów na początku lekcji, ich wyższej aktywności, warto odważnie łamać dydaktyczne schematy i oświatowe paradoksy, aby uczenie się było ciekawe dla uczniów, motywujące ich i przede wszystkim skuteczne. Przecież prawdą jest, że danym przedmiotem można zacie- | 27 Kształcenie nauczycieli chemii kawić każdego. Problem warto przemyśleć i samemu sobie odpowiedzieć na pytanie: co mogę zrobić, aby chemią zaciekawić każdego? Ciekawość wzmaga aktywność Cechą nowoczesnej edukacji, co dość powszechnie wiadomo, jest wysoka samodzielność uczących się. Jest ona podstawowym i niezbędnym warunkiem uzyskania odpowiednich wyników pracy i uczenia się. Myśląc o osiąganiu lepszych, wyższych od obecnych, efektów uczenia się, trzeba podnieść aktywność i zaangażowanie uczniów. Trzeba ukazać im sens i osobiste walory wysokiej aktywności (aktywizmu), tj. podejmowania różnej aktywności i osobistego zaangażowania się w daną sprawę (uczenie się chemicznych treści i indywidualną pracę nad sobą). Sedno jednak innowacji trzeba sprowadzić do uczenia się. Szczególnie ważne w tym zakresie jest to, aby rozmawiać, prezentować, dyskutować o tym, co buduje, polepsza, podnosi jakość w sposób ciekawy dla uczących się, oczywiście w skuteczny i kreatywny sposób, czyli taki, który pozwala uczniom wymyślać, kombinować, próbować, eksperymentować, łamać utarte schematy i jednocześnie popełniać błędy, ale przede wszystkim taki, który prowadzi do zrozumienia treści, ponieważ „(...) niczego w życiu nie należy się bać, należy to tylko zrozumieć.” (M. Skłodowska-Curie). Celowe motywowanie uczniów Cechą nowoczesnej edukacji szkolnej jest koncentrowanie się na sprawnej organizacji uczenia się. Oczywiste stąd jest to, że aby osiągnąć lepsze efekty szkolnej pracy, nauczyciele powinni koncentrować swój wysiłek na usprawnianiu organizacji uczenia się uczniów. To jest zasadniczym i podstawowym oraz koniecznym warunkiem podjęcia i rozwiązania danego problemu. 28 | Fot. 4. „Odwrócona lekcja” wpasowuje się w nurt, który zamienia „szkołę wiedzową” w „szkołę myślenia i rozwijania” Warto analizować przyczyny niezadowalającej aktywności uczniów i opracować konkretne sposoby ich inspirowania i stymulowania. Ciekawą dla nauczycieli i uczniów innowacją edukacyjną skierowaną na wyżej wymieniony cel, tj. uzyskanie wyższej skuteczności uczenia się, jest neurodydaktyka, która dostosowuje wymagania i zadania do faktycznych możliwości ludzkiego mózgu. A sam aktywizm jest cechą nowoczesnego nauczyciela i człowieka XXI wieku. Warto go promować wśród uczniów i nauczycieli. Cele i założenie „odwróconej lekcji” dość ładnie korespondują z zadaniami szkoły demokratycznej, które są coraz częściej obiektem dyskusji i rozważań. Koncepcja ta niektórym wydaje się jednak dość utopijna w polskich warunkach. Najwięcej wątpliwości budzi kwestia motywowania uczniów do zdobywania oraz weryfikowania wiedzy i umiejętności. W szkole demokratycznej nie ma bowiem przymusu, programu nauczania, ani szkolnego oceniania. Czas na prymat myślenia nad wiedzą Coraz częściej ukazują się różne materiały o konektywizmie. Interesująca jest w nim teza wska- Chemia w Szkole | 3/2014 zująca, że ludzka wiedza nie musi być cała w głowie. Ta potrzebna, aktualna do wykonania określonego zadania może być w dostępnych urządzeniach i informacyjnych zasobach. Często wystarczy po prostu informacje pozyskać, zgromadzić, a potem przetworzyć, wykorzystać i zastosować – i oto kluczowa, najważniejsza ludzka kompetencja epoki cyfrowej. Czas pewnie najwyższy, aby zmienić szkołę wiedzową, przedmiotową, na szkołę myślenia i rozwijania. Bardzo słusznie akcentuje się w różnych materiałach edukacyjnych, także we wspomnianej koncepcji, rozwój krytycznego myślenia, nie zaś akceptowanie i chwalenie wszystkiego wokół nas, czy jest ono białe, czy czarne. Myślenie jest niezbędnym składnikiem wszystkich kluczowych kompetencji ucznia i nauczyciela. Ono determinuje znajomość, rozumienie i posługiwaniem się ludzkim językiem. Celowe i świadome decyzje podejmuje się na podstawie określonego zasobu informacji, ale ten nieustannie się zmienia. Teoria konektywizmu zakłada, że ważne teraz staje się wiedzieć, gdzie można znaleźć informacje. Kluczową kompetencją jest rozróżnianie (krytyczne myślenie), co Kształcenie nauczycieli chemii jest istotne, a co nie jest. Równie ważne jest uświadomienie sobie, w którym momencie nowa informacja zmienia w sposób istotny fundament, na którym przed chwilą podjęto określoną decyzję. Inaczej mówiąc „wiedzieć jak” (know-how) czy „wiedzieć co” (know-what) zostaje zastąpione przez „wiedzieć gdzie” (know-where). To jest klucz prowadzący do poszukiwanego zasobu wiedzy. Chemiczne zasoby Internetu Chemia jest przedmiotem laboratoryjnym, wymagającym dobrze wyposażonej i funkcjonalnej pracowni oraz wykonywania doświadczeń, pokazów i eksperymentów. W tym obszarze trzeba odważnie włączać uczniów w organizowanie swoich lekcji i własnych innowacji dydaktycznych, co mocniej angażuje ich w realizację nowych zadań, w szczególności emocjonalnie. Sama jednak idea „odwróconej edukacji” stawiania na większą samodzielność, aktywność uczniów na lekcjach i ich odpowiedzialność za realizację zadań lekcji, nie jest pomysłem nowym. Takie lekcje biologii i geografii prowadziłem już ćwierć wieku temu. Z tą różnicą, że nie było wówczas Internetu. Cyfrowa szkoła i dostępność otwartych zasobów edukacyjnych Internetu otworzyły nowe szanse dla szkoły i prac nad podniesieniem jej skuteczności oraz dla innego, bardziej przyjaznego uczniom uczenia się. Przykładem takiego innego uczenia się, opartego na łączeniu się z internetowymi zasobami i gromadzeniu własnych, jest (wspomniany już) konektywizm. Celowa zmiana kolejności działań Czynności dydaktyczne lekcji wynikają z reguł dydaktyki, ale w istocie rzeczy o ich strukturze i zakresie decyduje sam nauczy- Fot. 5. Korzystanie z internetowych zasobów informacji i gromadzenie własnych jest podstawą konektywizmu – teorii, która głosi prymat myślenia nad zdobywaniem wiedzy ciel. Ogólnie i krótko można powiedzieć, że „odwrócona lekcja” polega na odwróceniu kolejności lekcyjnych zadań i działań. Te czynności, które dotychczas w wielu przypadkach wykonywał nauczyciel podczas lekcji, np. informował, polecał, stawiał pytania, tłumaczył, wyjaśniał, zadawał zadania – teraz robią uczniowie, mając wcześniej wskazane materiały edukacyjne w Internecie. To oni teraz samodzielnie, według własnego rytmu, pracują i uczą się sami w domu – czytają, oglądają, porównują, słuchają, uzupełniają, tj. przygotowują się do dyskusji, autoprezentacji i ćwiczeń, które czekają ich w klasie. Ciekawym pomysłem, który mocno koresponduje z ideą „odwróconej lekcji” jest SKW, czyli „strategia kształcenia wyprzedzającego”. W tym kształceniu proponuje się organizację lekcji czteroma etapami: aktywacja, przetwarzanie, Chemia w Szkole | 3/2014 systematyzacja, ewaluacja. Czynnością początkową i wprowadzającą do samodzielnego uczenia się jak aktywacja uczniów. Jest ona pierwszym z czterech etapów nauki strategią wyprzedzającą. Podczas aktywacji uczniowie zapoznają się z tematami na cały rok szkolny oraz założeniami metody. Podczas nauki zupełnie rezygnuje się z wykładów i innych elementów podających. Nauczyciel nie jest już osobą, która mówi uczniom, czego i jak mają się nauczyć. Jego głównym zadaniem jest wskazywanie zakresu materiału i źródeł, w których mają szukać informacji oraz odpowiadanie na pytania uczniów. Ciekawe uczniowskie filmy Chodzi tu oczywiście o to, że to uczniowie tworzą filmy i udostępniają je w Internecie. Treści te są więc nagrane i zawsze dostępne | 29 Kształcenie nauczycieli chemii 1) Aktywacja (motywowanie) uczniów 2) Przetwarzanie informacji przez uczniów Główne części lekcji wg SKW 4) Ewaluacja: sprawdzanie, szacowanie, ocenianie 3) Systematyzacja wiedzy i umiejętności Ryc. 2. Cztery główne etapy lekcji według SKW (strategia kształcenia wyprzedzającego) w sieci. Można je samemu sobie odtworzyć tyle razy, ile potrzeba do zrozumienia. Nikt nie wyśmiewa, nie denerwuje się, że coś musi powtórzyć, można się zdekoncentrować, gdyż można oglądać film tyle razy, ile uczeń zechce i potrzebuje. A w klasie już jest gotowy do ćwiczeń, do zadawania pytań nauczycielowi, do dyskutowania z kolegami. Cyfryzacja szkoły to więc nie tyle samo wyposażenie szkół w komputery i multimedialne pracownie, ale przede wszystkim funkcjonalne wykorzystywanie nowoczesnych technologii TIK podczas uczenia się. „Odwrócona lekcja, edukacja, klasa” – to atrakcyjna idea, inny sposób czy model pracy z uczniami, a sama szczegółowa metodyka takiej lekcji leży w gestii nauczyciela. On samodzielnie wypracowuje odpowiednie techniki pracy dostosowując je do poziomu umiejętności i możliwości swoich uczniów. taką furorę wśród uczniów na całym świecie? Dlaczego uczniowie oglądają i słuchają czegoś, co jest najbardziej prymitywną w edukacji metodą podającą? Pokazują, jak ktoś bazgrze na czarnej tablicy i opowiada to, co i jak to robi? Ale coś w tym jest. Warto próbować. dr Julian Piotr Sawiński Fot. 6. Cyfryzacja naszego życia ułatwia uczniom tworzenie ciekawych filmów edukacyjnych i eksperymentalnych Może to być, np. praca w grupach, odpowiedzi w parach, burza mózgów, drama i inne. Warto zaufać nauczycielom, oni sami wypracują nowe sposoby pracy. Cały świat młodych ludzi, internautów, interesuje się metodą Khan Academy. Mówi się, że ona jest po prostu skuteczna. Można oczywiście zapytać, dlaczego te filmiki i treści w nich zawarte zrobiły Literatura: [1] Dylak S. (red.), Strategia kształcenia wyprzedzającego, OFEK, Poznań 2013 [2] Grodecka K., Przewodnik po Otwartych Zasobach Edukacyjnych, OpenAGH, Warszawa 2010 [3] Polak M., Filozofia odwróconej klasy, Edunews.pl z 20.08.2012 [4] Polak M., Konektywizm: połącz się, aby się uczyć, Edunews.pl z 29.03.2010 [5] Rostkowska M., Odwrócona lekcja, czyli praca z otwartymi zasobami edukacyjnymi, „Meritum” 2012 nr 4, s. 49–51 [6] Sawiński J.P., O konektywnym uczeniu się geografii, czyli jak będziemy uczyć się jutro? Część I, „Geografia w Szkole” 2010 nr 4, s. 4–7 [7] Sawiński J.P., Biologią można zaciekawić każdego, „Biologia w Szkole” 2012 nr 4, s. 37–40 [8] Sawiński J.P., Odwrócona lekcja biologii, „Biologia w Szkole” 2013 nr 2, s. 32–34 [9] Sawiński J.P., Po co biologii mobilna edukacja?, „Biologia w Szkole” 2013 nr 6, s. 24–28 [10] www.khanacademy.org. ZNAJDŹ NAS NA FACEBOOKU! http://www.facebook.com.ChemiaWSzkole 30 | Chemia w Szkole | 3/2014
