Bezrobocie w rolnictwie indywidualnym

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Bezrobocie w rolnictwie indywidualnym
Maj 1995
Joanna Strzelecka
Raport
Nr 73
Zjawisko bezrobocia, ze względu na swoje znaczenie ekonomiczne,
społeczne i polityczne, wymaga wszechstronnej obserwacji. Szczególnie
słabo rozpoznane jest bezrobocie ludności wiejskiej. Ma ono charakter
niejednorodny: inny wśród ludności bezrolnej i inny wśród ludności chłopskiej (związanej z indywidualnymi gospodarstwami rolnymi).
Informacja dotyczy bezrobocia wśród ludności pracującej w indywidualnych gospodarstwach rolnych. Wykorzystano w niej dane jednorazowego badania przeprowadzonego przez GUS w listopadzie 1993 roku pt.
"Wiejski rynek pracy". W opracowaniu podjęto próbę oszacowania bezrobocia ukrytego w odniesieniu do ogólnej liczby osób świadczących pracę
w gospodarstwach rolnych w ciągu roku, posługując się kryterium subiektywnej oceny respondentów.
BSE
1
1. Wstęp1
Problem bezrobocia ludności wiejskiej ma dwa różne aspekty: pierwszy - dotyczy bezrobocia ludności bezrolnej (nie użytkującej gospodarstw rolnych) a drugi
- ludności chłopskiej (należącej do gospodarstw domowych użytkowników indywidualnych gospodarstw rolnych). Wskaźniki ilustrujące poziom bezrobocia ludności
wiejskiej (np. stopa bezrobocia) uśredniają zjawisko i nie odzwierciedlają ani poziomu, ani specyfiki bezrobocia w obu tak zróżnicowanych zbiorowościach (stopa
bezrobocia w listopadzie 1993 r. dla ogółu ludności wiejskiej wynosiła 12,0%, dla
ludności użytkującej gospodarstwa rolne - 6,2%, zaś dla ludności bezrolnej 25,5%).2
Bezrobocie wśród ludności bezrolnej ma charakter jawny, podobnie jak wśród
mieszkańców miast. Bezrolni mają takie same uprawnienia zagwarantowane
ustawowo na okoliczność bezrobocia jak mieszkańcy miast, nie posiadają własnego warsztatu pracy jakim jest gospodarstwo rolne, a zatem poszukują zazwyczaj
pracy o charakterze najemnym.
W przypadku właścicieli bądź użytkowników gospodarstw rolnych oraz członków ich gospodarstw domowych sytuacja przedstawia się zgoła odmiennie. Dysponują oni własnym warsztatem pracy, który potencjalnie powinien dostarczać dochodów na utrzymanie rodziny. Wielkość gospodarstwa wyznacza jednak możliwości uzyskania dochodów niezbędnych dla określonej liczby osób. W związku z
tym zastosowano ustawowe ograniczenie możliwości uzyskania statusu bezrobotnego, a co za tym idzie przysługujących mu świadczeń, dla właścicieli gospodarstw o powierzchni do 2 ha (po spełnieniu licznych warunków dodatkowych).
2. Metody badania bezrobocia
W Polsce stosuje się dwie metody badania bezrobocia: w zależności od źródła informacji mówimy o bezrobociu rejestrowanym lub bieżącym. Pierwsza metoda opiera się na danych urzędów pracy, które prowadzą rejestry osób bezrobotnych, przy czym za bezrobotnego uznawana jest osoba spełniająca liczne warunki
określone w ustawie o zatrudnieniu i bezrobociu. Według tych wymogów status
bezrobotnego przysługuje osobie nie pracującej i jednocześnie poszukującej pracy, będącej w wieku produkcyjnym (18-59 lat w przypadku kobiet i 18-64 w przypadku mężczyzn) i nie posiadającej ani nie użytkującej gospodarstwa rolnego o
powierzchni powyżej 2 ha.
Druga metoda badania bezrobocia opiera się na standardach międzynarodowych i dotyczy bieżącej aktywności ludności na rynku pracy. Według tej metody
GUS prowadzi co kwartał reprezentacyjne Badanie Aktywności Ekonomicznej
Ludności (BAEL), na podstawie którego wyróżnia się trzy kategorie ludności - pracujących, bezrobotnych i biernych - ze względu na ich aktywność zawodową na
rynku pracy w badanym tygodniu. Do pracujących zalicza się osoby, które wykonywały pracę przynoszącą zarobek lub dochód albo pomagały nieodpłatnie w rodzinnej działalności gospodarczej przez co najmniej jedną godzinę w tygodniu ob1
W publikacji wykorzystano dotychczas nie publikowane dane z badania modułowego Wiejski rynek pracy,
przeprowadzonego w listopadzie 1993 r. J. Strzelecka była współautorką koncepcji badania i kwestionariuszy
wywiadów w nim zastosowanych.
2
Bezrobocie na wsi w świetle badania aktywności ekonomicznej ludności, Monitoring Rynku Pracy, GUS,
Warszawa 1994.05.07.
2
BSE
jętym badaniem. Do kategorii bezrobotnych zakwalifikowane są osoby, które nie
wykonywały żadnej pracy (nawet w najmniejszym wymiarze czasu) i jednocześnie
aktywnie poszukiwały pracy w badanym okresie. Za bierne zawodowo uznaje się
osoby, które nie wykonywały i nie poszukiwały pracy w tym czasie.
Obie metody nie uwzględniają specyfiki pracy w polskim rolnictwie i zastosowanie każdej z nich nie daje pełnego obrazu bezrobocia w rolnictwie indywidualnym.
Wskaźniki dotyczące bezrobotnej ludności wiejskiej zarejestrowanej w urzędach pracy dotyczą przede wszystkim ludności bezrolnej oraz użytkowników działek rolnych i najmniejszych gospodarstw (i ich rodzin). Nie obejmują one całej populacji mieszkańców wsi. Właściciele większych gospodarstw oraz ich domownicy,
nawet gdyby poszukiwali pracy poza gospodarstwem rolnym, nie mogą zostać zarejestrowani jako bezrobotni ze względu na ograniczenia ustawowe. Z kolei inna
grupa rolników, którym przysługuje ustawowe uprawnienie do rejestracji, często
rezygnuje z niej po upływie okresu, w którym przysługują jej świadczenia, jeżeli nie
mają realnej nadziei na uzyskanie miejsca pracy za pośrednictwem biura, zaś
wymagania dotyczące regularnego stawiania się w biurze pracy w celu udowodnienia gotowości do podjęcia pracy, wiążą się z kosztownymi lub czasochłonnymi
dojazdami do siedziby biura. Ocena skali bezrobocia wśród ludności rolniczej
związanej z gospodarstwami indywidualnymi nie powinna opierać się zatem jedynie na podstawie wielkości wynikających z rejestrów urzędów pracy, które pokazują część bezrobocia jawnego w ograniczonej zbiorowości.
Druga metoda badania bezrobocia, wyraża bieżący status na rynku pracy i
ustala minimalny tygodniowy wymiar czasu pracy w badanym tygodniu na 1 godzinę. W przypadku osób pracujących w gospodarstwach rolnych status ten może
być zmienny w zależności od pory roku, a kryterium 1 godziny pracy w tygodniu
powoduje zaliczenie do grupy pracujących osób w bardzo niewielkim wymiarze
zaangażowanych w pracę w gospodarstwie rolnym.
Szacowanie poziomu bezrobocia wśród ludności rolniczej związanej z indywidualnym gospodarstwem rolnym powinno uwzględniać szacunek poziomu bezrobocia ukrytego. Niestety, ani rejestracja bezrobotnych prowadzona przez urzędy
pracy, ani wyniki kwartalnych badań BAEL nie dostarczają niezbędnych danych
umożliwiających wnioskowanie o nadwyżkach siły roboczej w gospodarstwach
rolnych. Jedynym źródłem informacji w tym zakresie jest jednorazowe badanie
modułowe Wiejski rynek pracy, przeprowadzone przez GUS w listopadzie 1993
roku.
Szacowanie nadwyżek siły roboczej w indywidualnych gospodarstwach rolnych jest problemem niezwykle złożonym, a jego badanie nie ma wypracowanej
metodologii.3 Możliwe są różne podejścia uwzględniające odmienne aspekty zjawiska. Na podstawie tego badania podjęto próby oszacowania poziomu bezrobocia wśród ludności związanej z indywidualnymi gospodarstwami rolnymi przy zastosowaniu kryterium bieżącej aktywności ludności, według której status osoby na
rynku pracy (przynależność do jednej z kategorii: pracujący, bezrobotny, bierny)
definiowany jest w badanym tygodniu.
Specyfika pracy w rolnictwie, polegająca na sezonowości i zmiennej aktywności zawodowej, zmiennego poziomu zaangażowania uczestników produkcji i liczby
3
Surveys of economically active population, employment, unemployment and underemployment. An ILO
manual on concepts and methods, International Labour Office, Geneva 1990.
BSE
uczestników produkcji w różnych porach roku, skłania do pokazania aktywności
osób pracujących w gospodarstwie rolnym w skali całego roku i na takiej
podstawie formułowania wniosków co do poziomu bezrobocia ukrytego w
rolnictwie. W takim ujęciu występuje bardzo poważny problem metodologiczny,
polegający na braku precyzyjnego kryterium wyróżniającego osobę bezrobotną w
długim, rocznym okresie czasu (takiego, jak przy zastosowaniu metody bieżącej
aktywności: niewykonywanie i aktywne poszukiwanie pracy w krótkim, wytypowanym do badania okresie jednego tygodnia, lub według drugiej metody - rejestracja
w urzędzie pracy). Niewykonywanie pracy w ciągu roku powoduje zaliczenie osoby badanej do kategorii biernych zawodowo, dopiero jednoczesne aktywne poszukiwanie pracy umożliwia zaliczenie do kategorii bezrobotnych. W zbiorowości
biernych zawodowo można byłoby w pewnych momentach wyodrębniać grupę
bezrobotnych, ponieważ aktywne poszukiwanie pracy dotyczyło krótkiego, dwutygodniowego okresu. Natomiast nie ma podstaw do przypisywania im statusu bezrobotnego w ciągu całego roku. Z drugiej strony, wśród pracujących w gospodarstwie rolnym w skali roku znaczna grupa osób jest zaangażowana w prace w gospodarstwie rolnym przez okres krótszy niż 12 miesięcy w roku (co związane jest
często z charakterem produkcji rolnej), a więc w pozostałych okresach może występować na rynku pracy jako obiektywnie bezrobotna, jeśli jednocześnie aktywnie
poszukuje pracy.
Zbiorowością wśród której należy poszukiwać bezrobocia ukrytego będą osoby, które zaliczane są do kategorii pracujących w gospodarstwie rolnym w skali
roku. Część z nich, mimo formalnej przynależności do kategorii pracujących, w
niewielkim stopniu zaangażowana jest w te prace, a sezonowo może występować
jako obiektywnie bezrobotni w bieżącym momencie. Inni - pracujący w ciągu roku
w gospodarstwie rolnym - subiektywnie czują się bezrobotnymi, chcieliby podjąć
inną pracę, a pracę w gospodarstwie rolnym traktują jako rodzaj konieczności
spowodowanej brakiem ofert pracy na lokalnym rynku pracy. W tej grupie niektórzy pragną zachować pewien związek z gospodarstwem, inni deklarują brak
związku z gospodarstwem rolnym, Mają oni zazwyczaj poczucie nie wykorzystania
swoich kwalifikacji wyuczonych, bądź nabytych w trakcie poprzednich doświadczeń zawodowych.
Problem nie wykorzystanych rezerw siły roboczej na wsi może być rozpatrywany z różnych punktów widzenia, a do szacowania wielkości tych rezerw mogą
być przyjmowane różne kryteria, np. można się opierać na analizie czasu pracy w
gospodarstwie rolnym i ustaleniu kryterium minimalnego czasu przeznaczonego
na pracę w ciągu roku i w ciągu dnia. Osoby świadczące pracę w niższym wymiarze mogą być wówczas uznane za zbędną siłę roboczą w gospodarstwie rolnym.
Przyjęcie takiego kryterium jest mniej lub bardziej arbitralnym rozwiązaniem, ponieważ wiadomo, że czynnikami decydującymi o koniecznym wymiarze pracy w
gospodarstwie jest wielkość gospodarstwa, kierunek produkcji rolnej (produkcja
roślinna charakteryzuje się większą sezonowością, a zwierzęca wymaga stałego
zaangażowania w ciągu roku) oraz poziom mechanizacji gospodarstwa. Innym
sposobem szacowania ludności zbędnej w rolnictwie indywidualnym może być
ocena gospodarującego dotycząca nadmiaru rąk do pracy w prowadzonym przez
niego gospodarstwie rolnym (metodę taką zastosowano w badaniach przedwojennych). Wymienione metody zastosowano do oceny wielkości bezrobocia ukrytego
3
4
BSE
wśród ludności pracującej (według kryterium bieżącego) w rolnictwie indywidualnym w listopadzie 1993 roku.4
W niniejszym opracowaniu wielkość bezrobocia ukrytego szacowano w odniesieniu do ogólnej liczby osób świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku, posługując się kryterium subiektywnej oceny respondentów. W celu
wyznaczenia pewnych granic, w jakich może zawierać się liczba ludności zbędnej
w gospodarstwach chłopskich, zastosowano dwie procedury:
- wyodrębnienie z populacji świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku kategorii osób obiektywnie bezrobotnych według kryterium aktywności
bieżącej w badanym tygodniu, oraz
- wydzielenie z populacji świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku kategorii osób subiektywnie bezrobotnych.
3. Kategoria pracujących w rolnictwie indywidualnym - kryteria i metody
jej wyróżniania
Wśród ogółu ludności związanej z gospodarstwami rolnymi możemy wyróżnić
zbiorowości:
- pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym,
- łączących pracę w gospodarstwie z pracą poza gospodarstwem rolnym
(dwuzawodowcy),
- pracujących wyłącznie poza gospodarstwem rolnym,
- nie pracujących w ogóle: ani w gospodarstwie rolnym, ani poza nim (bierni
zawodowo).
Szacowanie wielkości bezrobocia ukrytego wśród ludności pracującej w rolnictwie indywidualnym odnosi się zatem do pierwszej z wymienionych zbiorowości
i wymaga uprzedniego zdefiniowania kategorii pracujących. Stosowane są dwa
podejścia metodologiczne:
1) Według kryterium aktywności bieżącej - do kategorii pracujących zalicza
się wówczas osoby wykonujące pracę przynoszącą zarobek lub dochód bądź nieodpłatnie świadczące pracę w gospodarstwie rolnym w wymiarze przynajmniej
jednej godziny tygodniowo w tygodniu podlegającym obserwacji.
- W ujęciu rocznym (stosowanym wobec ludności pracującej w rolnictwie,
obejmowanej powszechnymi spisami ludności) według którego do pracujących w
rolnictwie zalicza się osoby wykonujące tę pracę przez co najmniej 3 miesiące w
roku (osoby, które pracowały 1 lub 2 miesiące w roku zalicza się do kategorii biernych zawodowo). To kryterium przyjmowano w polskich spisach ludności w celu
wyodrębnienia kategorii pracujących w rolnictwie indywidualnym (NSP 1970,
1978, Spis Ludności Rolniczej w 1982 r., 1986 r., Mikrospis 1984 r. i NSP 1988 r.).
Zalecenia ONZ formułowane po 1970 roku nie zawierały ograniczeń co do liczby
miesięcy pracy w gospodarstwie rolnym, niemniej w Polsce były one nadal tradycyjnie stosowane (głównie w celu osiągnięcia porównywalności danych i oceny
zmian przy zastosowaniu jednolitych kryteriów). Do kategorii pracujących w niniejszym opracowaniu zaliczono, zgodnie z zaleceniami ONZ, wszystkie osoby nale4
Porównaj raport: Sytuacja na wiejskim rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem ludności związanej z
rolnictwem indywidualnym, GUS, Czerwiec 1994.
BSE
5
żące do gospodarstwa domowego użytkownika gospodarstwa rolnego uczestniczące w pracy przy produkcji rolnej bez względu na dzienny wymiar czasu pracy.
Dla odróżnienia od kategorii pracujących według kryteriów spisowych (która nie
obejmuje osób pracujących 1 lub 2 miesiące w roku), zbiorowość ta nazywana będzie: "świadczący pracę w gospodarstwie rolnym".
4. Bieżąca aktywność zawodowa (w badanym tygodniu) osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku
Analiza zawarta w tym rozdziale ma na celu ukazanie relacji jaka zachodzi
między kategorią osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w
ciągu roku i poszczególnymi kategoriami występującymi na rynku pracy, wyróżnionymi na podstawie kryterium bieżącej aktywności zawodowej
Według uogólnionych wyników badania Wiejskiego rynku pracy, przeprowadzonego
w listopadzie 1993 r., zbiorowość osób związanych z gospodarstwem rolnym (w wieku 15 i więcej lat), tzn. mieszkających w gospodarstwach domowych użytkowników
gospodarstw i działek rolnych, wynosiła 6 424 tys. Spośród nich 4 159 tys. osób
świadczyło pracę wyłącznie w gospodarstwach rolnych, 1 227 tys. łączyło pracę w
gospodarstwie rolnym z pracą poza gospodarstwem (dwuzawodowcy), zaś 203 tys.
pracowało wyłącznie poza gospodarstwem rolnym i nie uczestniczyło nawet w minimalnym wymiarze w ciągu roku w pracach w gospodarstwie rolnym. Pozostałe 832
tys. osób nie pracowało w ogóle: ani w gospodarstwach, ani poza nimi, były to osoby
nieaktywne zawodowo w skali całego roku.
Aktywność zawodowa osób uczestniczących w pracy w gospodarstwie rolnym
ulega zmianom w trakcie roku, zgodnie z cyklami produkcji, które z kolei uwarunkowane są rodzajem produkcji prowadzonej w gospodarstwie rolnym. A zatem
część osób, która w skali roku uczestniczy w produkcji rolnej, nie czyni tego w
sposób ciągły i w poszczególnych okresach (za okres przyjęto tu tydzień badany)
może występować na rynku pracy jako osoba należąca do kategorii: pracujących,
bezrobotnych lub biernych zawodowo.
Ażeby wyodrębnić te kategorie, w ramach populacji osób świadczących pracę
wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku, wprowadzono dodatkowe warunki, stosowane w badaniu bieżącej aktywności ludności, a mianowicie:
- wymóg co najmniej jednej godziny pracy w ciągu tygodnia objętego obserwacją, by konkretna osoba mogła być zaliczona do grupy pracujących,
- niewykonywanie i poszukiwanie pracy - jako warunek przynależności do kategorii bezrobotnych,
- niewykonywanie i nieposzukiwanie pracy określające przynależność do grupy biernych zawodowo.
Spośród 4 159 tys. osób, które świadczyły pracę w gospodarstwie rolnym w
ciągu roku, 3/4 należało do kategorii pracujących w środkowym tygodniu listopada
1993 roku. Prawie co piąta osoba kwalifikowała się do kategorii biernych, tzn. nie
wykonywała i nie poszukiwała pracy w tym momencie. Niewielka grupa, stanowiąca 5% tej zbiorowości (212 tys. osób), spełniała wymogi (według standardów międzynarodowych) pozwalające zaliczyć ją do kategorii bezrobotnych: nie wykonywała w badanym tygodniu pracy i nie poszukiwała jej.
Proporcje osób należących do tych trzech kategorii były nieco inne wśród
mężczyzn i wśród kobiet. Odsetek bezrobotnych był nieco większy w grupie męż-
6
BSE
czyzn, niż kobiet. Większa różnica wystąpiła, jeśli porównujemy odsetek pracujących i biernych: udział pracujących mężczyzn był o 5 punktów procentowych wyższy niż kobiet, zaś wśród kobiet odpowiednio wyższy udział biernych zawodowo.
Poszczególne kategorie występujące na rynku pracy zdecydowanie różniły
się między sobą ze względu na strukturę wieku. Struktura pracujących według
wieku wykazywała charakterystyczny rozkład: młodszym grupom wieku odpowiadał niższy odsetek pracujących, starszym - stopniowo coraz wyższy odsetek pracujących, aż do granicy wieku emerytalnego. Jedynie udział osób w wieku poprodukcyjnym był niższy.
Bezrobotni w badanym tygodniu listopada 1993 roku stanowili grupę osób
charakteryzujących się najmłodszą strukturą wieku: połowa z nich to młodzież w
wieku 18 - 24 lata, a 80% nie przekroczyło 34 roku życia. Były to osoby, które włączały się do pracy w gospodarstwie rolnym w ciągu roku, niemniej poszukiwały innych możliwości zatrudnienia. Stanowiły one potencjalne rezerwy siły roboczej w
rolnictwie indywidualnym.
BSE
7
Tabl.1. Świadczący pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym według płci,
wieku i bieżącego statusu zawodowego
Wyszczególnienie Ogółem
Ogółem
15 - 17 lat
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
Mężczyźni
15 - 17
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
Kobiety
15 - 17 lat
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
4 159=100
6,3
12,1
15,2
17,5
28,4
20,5
2 051=100
7,1
13,4
15,3
17,4
32,1
14,7
2 109=100
5,6
10,9
15,1
17,5
24,9
26,0
Status w bieżącym tygodniu
Pracujący
3 156=100
2,0
9,3
16,7
21,0
32,2
18,8
1 608=100
2,5
11,1
17,1
20,5
35,2
13,6
1 548=100
1,4
7,6
16,2
21,4
29,2
24,2
Bezrobotni
212=100
0,9
49,8
28,4
14,7
6,2
0,0
112=100
0,9
47,3
28,6
14,3
8,9
0,0
101=100
1,0
52,5
27,7
15,8
3,0
0,0
Bierni
792=100
25,2
13,0
5,7
4,3
19,3
32,5
332=100
31,0
13,0
2,1
3,6
25,0
25,3
460=100
20,9
13,0
8,5
4,6
15,4
37,6
Kategoria biernych zawodowo, obejmująca 19% pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku, była grupą niejednorodną. Należały do niej zarówno osoby bardzo młode, w tym często pomagający uczniowie, jak również
osoby starsze wiekiem, kontynuujące swoją aktywność w gospodarstwie. Znalazło
to swój wyraz w dwubiegunowej strukturze wieku tej populacji: najliczniej reprezentowane były najmłodsze i najstarsze roczniki wieku.
8
BSE
Tabl. 2. Świadczący pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym według płci,
wieku i bieżącego statusu zawodowego
Wyszczególnienie Ogółem
Ogółem
15 - 17 lat
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
Mężczyźni
15 - 17 lat
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
Kobiety
15 - 17 lat
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60/65 i więcej
4 159=100
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
2 109=100
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Status w bieżącym tygodniu
Pracujący
3 156=75,9
23,9
58,6
83,4
91,0
86,0
69,8
1 608=78,4
28,3
65,0
87,6
92,2
85,9
72,2
1 548=73,4
18,5
50,9
78,9
90,0
85,9
68,4
Bezrobotni
212=5,1
0,7
20,9
9,5
4,3
1,1
0,0
112=5,5
0,7
19,3
10,2
4,5
1,5
0,0
101=4,8
0,8
23,0
8,8
4,3
0,6
0,0
Bierni
792=19,0
75,4
20,5
7,1
4,7
12,9
30,2
332=16,2
71,0
15,7
2,2
3,3
12,6
27,8
460=21,8
80,7
26,1
12,3
5,7
13,5
31,6
Innego rodzaju informacji dostarcza analiza dotycząca udziału poszczególnych kategorii osób, ze względu na ich bieżący status na rynku pracy, w obrębie
każdej wyszczególnionej grupy wieku. Na jej podstawie można między innymi
stwierdzić, że problem bezrobocia w różnym stopniu dotyczy osób należących do
poszczególnych kategorii wieku. O ile w całej zbiorowości osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku bezrobotna była co dwudziesta
osoba, to wśród młodzieży do 24 roku życia - co piąta osoba w badanym tygodniu
listopada poszukiwała pracy i, zgodnie z kryteriami międzynarodowymi, należała
do kategorii bezrobotnych. W podobnej sytuacji była co dziesiąta osoba należąca
do przedziału wieku 25-34 lata. Uwzględnienie podziału na płeć nie wniosło tu zasadniczych różnic.
W wyniku analizy poszczególnych kategorii występujących na rynku pracy
według struktury wykształcenia, można jednoznacznie stwierdzić, że grupa bezrobotnych zdecydowanie różniła się od kategorii pracujących i biernych zawodowo
poziomem wykształcenia. Dominowały wśród nich osoby, które ukończyły zasadniczą szkołę zawodową - stanowiły one ponad połowę bezrobotnych, a jedna
BSE
czwarta posiadała wykształcenie średnie, najczęściej zawodowe lub policealne.
Łącznie, prawie 80% bezrobotnych legitymowało się wykształceniem powyżej poziomu podstawowego. W ramach tej kategorii zdecydowanie lepiej wykształcone
były kobiety: ponad 84% posiadało wykształcenie ponadpodstawowe (74% mężczyzn). Jeszcze większe różnice zachodziły między grupą mężczyzn i kobiet przy
porównaniu poszczególnych poziomów wykształcenia ponadpodstawowego.
Łącznie ponad 40% bezrobotnych kobiet i tylko 14% mężczyzn ukończyło szkoły
średnie lub wyższe, mężczyźni znacznie częściej poprzestawali na zasadniczej
szkole zawodowej.
Dwie pozostałe kategorie: pracujących i biernych zawodowo charakteryzowały się zbliżonymi strukturami ze względu na wykształcenie, przy czym różnica polegała tu na większym udziale osób z wykształceniem podstawowym w grupie
biernych (ale należy pamiętać, że wśród nich są uczniowie, którzy nie zakończyli
procesu edukacji). Struktura osób należących do kategorii biernych zawodowo jest
prawie dokładnie odwrotnym obrazem struktury bezrobotnych: zaledwie 22% osób
legitymowało się wykształceniem powyżej poziomu podstawowego (wśród bezrobotnych - 80%). W grupie pracujących odsetek ten wynosił 38%, niemniej było ono
ponad dwukrotnie rzadsze niż wśród bezrobotnych.
9
10
BSE
Tabl.3 Świadczący pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym według płci, wykształcenia i bieżącego statusu zawodowego.
Wykształcenie Ogółem
Ogółem
- wyższe
- policealne i
średnie zawodowe
-średnie ogólne
- zasadnicze
zawodowe
- podstawowe i
niepełne podstawowe
Mężczyźni
- wyższe
- policealne i
średnie zawodowe
- średnie ogólne
- zasadnicze
zawodowe
- podstawowe i
niepełne podstawowe
Kobiety
- wyższe
- policealne i
średnie zawodowe
- średnie ogólne
- zasadnicze
zawodowe
- podstawowe i
niepełne podstawowe
Status w bieżącym tygodniu
Pracujący
Bezrobotni
Bierni
4 159=100
0,5
9,0
3 156=100
0,4
9,0
212=100
0,5
20,4
792=100
0,6
5,9
2,5
2,1
5,7
3,3
25,2
26,6
52,6
12,6
62,8
61,9
20,8
77,5
2 051=100
0,5
7,8
1 608=100
0,5
8,1
112=100
0,9
12,5
332=100
0,6
4,5
1,2
1,0
0,9
2,1
30,4
31,8
59,8
13,9
60,1
58,6
25,9
78,9
2 109=100
0,5
10,2
1 548=100
0,4
9,9
101=100
1,0
28,7
460=100
0,7
7,0
3,7
3,2
10,9
4,1
20,2
21,2
43,6
11,7
65,4
65,3
15,8
76,5
BSE
11
Wśród pracujących lepiej wykształceni byli mężczyźni (wyższy odsetek z wykształceniem ponadpodstawowym), a więc występowała tu tendencja odwrotna niż
wśród bezrobotnych.
Na podstawie tej analizy można stwierdzić, że wśród osób świadczących
pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku, i nie pracujących poza gospodarstwem, znajdowała się liczna grupa (212 tys.) młodych, stosunkowo dobrze
wykształconych osób, które stanowiły niewątpliwie nie wykorzystane rezerwy siły
roboczej. Zbiorowość ta w pierwszej kolejności powinna stać się przedmiotem intensywnych działań ze strony polityki zatrudnienia.
Należy w tym miejscu przypomnieć, że analiza ta objęła tylko te osoby, które
zadeklarowały uczestnictwo w pracach w gospodarstwie rolnym w trakcie roku, a
więc z punktu widzenia dłuższego horyzontu obserwacji należały do pracujących
wyłącznie w rolnictwie indywidualnym. Nie brano tu pod uwagę 92 tys. osób bezrobotnych w badanym tygodniu, które nie wykazały żadnego zaangażowania w
pracę w gospodarstwie rolnym, a zatem w perspektywie długookresowej zaliczono
je do biernych zawodowo.
5. Subiektywne poczucie bezrobocia wśród osób świadczących pracę
wyłącznie w gospodarstwie rolnym
W badaniu modułowym wszyscy respondenci, poza grupą osób pracujących
poza gospodarstwem rolnym, zostali zapytani czy obecnie uważają się za osobę
bezrobotną. W tym przypadku nie postawiono żadnych warunków, które powinna
spełniać osoba bezrobotna, decydowało jedynie subiektywne poczucie respondenta.
Pozytywnej odpowiedzi udzieliło 662 tys. osób (56,4% mężczyzn i 43,6% kobiet). Wśród nich było 551 tys. osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku i 111 tys. nie pracujących w ogóle.
Szczegółowa analiza dotyczyć będzie subpopulacji osób pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym w ciągu roku. Liczba osób, które zadeklarowały subiektywne poczucie bezrobocia była dwa i półkrotnie wyższa niż bezrobotnych
według międzynarodowych kryteriów bieżącej aktywności zawodowej.
Nieco częściej bezrobotnymi czuli się mężczyźni (56,4%). Populacja osób subiektywnie bezrobotnych charakteryzowała się młodą strukturą wieku: (72,3% nie
przekroczyło 34 roku życia), chociaż odsetek ten był niższy niż w grupie bezrobotnych w momencie bieżącym (79,4%). Po uwzględnieniu płci bezrobotnych, można
stwierdzić, że udział młodszych roczników kobiet był większy niż mężczyzn, ale
dysproporcja ta była głębsza wśród bezrobotnych poszukujących pracy niż wśród
całej populacji subiektywnie bezrobotnych.
12
BSE
Tabl. 4. Subiektywnie bezrobotni wśród osób świadczących pracę wyłącznie
w gospodarstwie rolnym według płci, wieku i bieżącego statusu zawodowego
Wyszczególnienie Ogółem su- Status w bieżącym tygodniu
biektywnie
Pracujący Bezrobotni Bierni
bezrobotni
Ogółem
15 - 17
18 - 24
25 - 34
35 - 44
45 - 59/64
60 - 65 i więcej
Mężczyźni
Kobiety
551=100
1,3
41,6
29,4
18,7
8,3
0,7
311=100
240=100
320=100
1,3
37,2
29,7
22,2
8,7
0,9
195=100
124=100
200=100
1,0
49,8
28,6
14,6
6,0
0,0
106=100
93=100
32=100
9=100
22=100
Respondenci, którzy czuli się bezrobotnymi, charakteryzowali się strukturą
wykształcenia, której rozkład był zbliżony do struktury bezrobotnych według kryterium bieżącego. Różnica między obu zbiorowościami polegała na tym, że w grupie
subiektywnie bezrobotnych wyższy był odsetek osób z wykształceniem podstawowym (o około pięć punktów procentowych), przy czym wśród mężczyzn wzrost
ten bilansował się niższym udziałem mężczyzn z wykształceniem zasadniczym
zawodowym, zaś wśród kobiet niższym odsetkiem osób legitymujących się wykształceniem średnim i wyższym.
BSE
13
Tabl. 5. Subiektywnie bezrobotni według płci, wykształcenia i statusu bieżącego wśród osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym
Wyszczególnienie Ogółem
Ogółem
- wyższe
- policealne i średnie zawodowe
- średnie ogólne
- zasadnicze zawodowe
- podstawowe i
niepełne podstawowe
Mężczyźni
- wyższe
- policealne i średnie zawodowe
- średnie ogólne
- zasadnicze zawodowe
- podstawowe i
niepełne
podstawowe
Kobiety
- wyższe
- policealne i średnie zawodowe
- średnie ogólne
- zasadnicze zawodowe
- podstawowe i
niepełne podstawowe
Status w bieżącym tygodniu
Pracujący
Bezrobotni
Bierni
551=100
0,3
18,3
320=100
0,3
16,9
200=100
0,5
20,5
32=100
-
4,2
50,3
3,1
49,6
5,5
52,5
-
26,9
30,2
21,0
-
311=100
0,2
12,9
195=100
0,5
12,8
106=100
0,0
13,2
9=100
1,0
55,0
1,0
52,9
0,9
59,5
30,9
32,8
26,4
240=100
0,4
25,4
124=100
0,8
23,2
93=100
1,1
28,7
8,3
44,2
6,4
44,0
10,6
44,7
21,7
25,6
14,9
22=100
Można zatem wnioskować, że bezrobotni spełniający kryteria międzynarodowe: nie pracowali i poszukiwali pracy w badanym tygodniu, bardziej optymistycznie oceniali swoje szanse na rynku pracy, do czego upoważniał ich młody wiek i
stosunkowo wysoki poziom wykształcenia. Znacznie liczniejsza grupa osób subiektywnie bezrobotnych, legitymujących się nieco gorszą strukturą wykształcenia,
obejmowała osoby, które mimo uczestnictwa w pracach w gospodarstwie rolnym,
14
BSE
uważała się za bezrobotne, ale też aktualnie nie podejmowała prób znalezienia
pracy.
Populację osób subiektywnie bezrobotnych charakteryzowało znacznie niższe
zaangażowanie w pracę w gospodarstwie rolnym niż całą populację osób pracujących wyłącznie w gospodarstwie rolnym. Zaledwie połowa subiektywnie bezrobotnych deklarowała pracę w gospodarstwie w ciągu całego roku.
Wyniki tej analizy wskazują na fakt, że bezrobocie wśród ludności wiejskiej
związanej z rolnictwem indywidualnym ma inny charakter niż bezrobocie osób
pracujących jako pracownicy najemni. Dwie cechy można uznać jako cechy
specyficzne dla bezrobocia ludności związanej z rolnictwem indywidualnym: nie
ma ono charakteru ciągłego (jak w przypadku pracowników najemnych, którzy
utracili pracę etatową) i jest przerywane krótszymi lub dłuższymi okresami
zaangażowania w pracę w gospodarstwie rolnym w ciągu roku. A zatem
populacja, która jest identyfikowana w poszczególnych kwartałach roku jako grupa
spełniająca kryteria pozwalające zaliczyć ją do grupy bezrobotnych w badanym
momencie, jest zmienna. Druga cecha, to fakt występowania licznej grupy osób,
które nie spełniają formalnych wymogów kwalifikujących ich do kategorii
bezrobotnych, a mimo to subiektywnie czują się bezrobotnymi.
Ważnym czynnikiem, który może wskazywać na zróżnicowanie zbiorowości
osób czujących się subiektywnie bezrobotnymi, jest ich dotychczasowe doświadczenie zawodowe w pracy poza gospodarstwem rolnym, oraz ich związek z gospodarstwem rolnym.
Zbiorowość osób subiektywnie bezrobotnych deklarowała zdecydowanie słaby związek z gospodarstwem rolnym, zaś 1/3 chętnie widziałaby się w roli dwuzawodowców. W ramach tej populacji prawie 2/3 osób pracowało poprzednio poza
gospodarstwem rolnym. Fakt posiadania doświadczenia zawodowego w pracy poza gospodarstwem rolnym w specyficzny sposób różnicował deklarowany związek
z gospodarstwem rolnym: w grupie dotychczas nie pracujących poza gospodarstwem rolnym znacznie wyższy był udział osób, które stwierdziły, że nie są związane z gospodarstwem (prawie 3/4), niż w grupie poprzednio pracujących. Osoby
poprzednio pracujące poza gospodarstwem rolnym znacznie częściej opowiadały
się za łączeniem obu rodzajów zajęć.
BSE
15
Tabl. 6. Subiektywnie bezrobotni według dotychczasowych doświadczeń zawodowych poza gospodarstwem rolnym i zadeklarowanego związku z gospodarstwem rolnym
Wyszczególnienie Subiektywnie bezrobotni
Ogółem
poprzednio
pracujący poza
gospod.
rolnym
551=100
347=100
Ogółem
- trwale związani z 2,7
2,9
gospodarstwem
rolnym
- związani z go33,5
38,7
spod. rolnym,
chętni do pracy
dodatkowej
- nie związani z
63,8
58,4
gospodarstwem
rolnym
dotychczas
nie pracujący
poza gospod.
rolnym
204=100
2,5
24,5
73,0
Deklarowanie subiektywnego poczucia bezrobocia najczęściej nie wiązało się
z poszukiwaniem pracy w momencie badania. Niemniej zdecydowana większość
tej zbiorowości (479 tys. = 87%) stwierdzała, że zamierza podjąć stałą pracę poza
gospodarstwem rolnym w ciągu najbliższych 12 miesięcy (w 1994 roku). Respondentom zadano także pytanie - jaki rodzaj pracy zamierzają podjąć.
Oczekiwania dotyczące przyszłej pracy poza gospodarstwem rolnym były
dość zaskakujące. Ze środowiska osób związanych z rolnictwem indywidualnym, a
więc pracujących na własny rachunek, zaledwie 1,7% zgłosiło chęć podjęcia tego
rodzaju pracy poza gospodarstwem rolnym. Świadczy to o bardzo niskim poziomie
przedsiębiorczości, umiejętności organizowania własnej działalności, a także - zapewne o słabym rozpoznaniu zapotrzebowania na wytwórczość lub usługi, które
mogłyby stać się przedmiotem takiej działalności. W tym zakresie rysuje się szerokie pole do działania urzędów pracy w zakresie doradztwa i rozszerzania oferty
kredytowej na podejmowanie własnej działalności.
16
BSE
Tabl. 7. Zamierzający podjąć stałą pracę poza gospodarstwem rolnym (wśród
subiektywnie bezrobotnych) według dotychczasowych doświadczeń zawodowych
poza gospodarstwem rolnym oraz rodzaju pożądanej pracy
Zamierzający podjąć pracę w ciągu 12 miesięcy
Ogółem
poprzednio
dotychczas nie
pracujący poza pracujący poza
Wyszczególnienie
gospodarstwem gospodarstwem
rolnym
rolnym
479 = 100
307 = 100
172 = 100
Ogółem
- poszukujący pra- 50,4
49,0
52,9
cy najemnej
- gotowi podjąć
1,7
2,0
1,2
pracę na własny
rachunek
- gotowi podjąć
44,6
46,1
41,9
jakąkolwiek pracę
- nie zdecydowani 2,9
2,6
3,5
- poszukujący innej 0,4
0,3
0,5
pracy
Połowa osób deklarujących zamiar podjęcia pracy w najbliższym roku, poszukuje pracy najemnej, gwarantującej stałe dochody, nie wymagającej wykazywania
się własną przedsiębiorczością i nie zmuszającej do ryzyka. Niewiele mniejszą
grupę osób zdecydowanych podjąć jakąkolwiek pracę cechuje - z jednej strony duża determinacja, a z drugiej strony - bierność: oczekiwanie na pojawienie się
miejsc pracy dających szansę zatrudnienia, ale bez udziału własnego zaangażowania. Na podstawie tych wyników można wnioskować o zupełnej inercji panującej w środowisku wiejskiej ludności rolniczej, która czuje się bezrobotna, zamierza
podjąć pracę, ale nie dostrzega możliwości jakichkolwiek własnych działań, które
mogłyby przyczynić się do stworzenia miejsc pracy dla siebie. Wydaje się, że powinno to być pole działań samorządów lokalnych.
6. Podsumowanie
W niniejszym opracowaniu wielkość bezrobocia ukrytego szacowano w odniesieniu do ogólnej liczby osób świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku, posługując się kryterium subiektywnej oceny respondentów. W celu
wyznaczenia pewnych granic, w jakich może zawierać się liczba ludności zbędnej
w gospodarstwach chłopskich, zastosowano dwie procedury:
- wyodrębnienie z populacji świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku kategorii osób obiektywnie bezrobotnych według kryterium aktywności
bieżącej w badanym tygodniu, oraz
- wydzielenie z populacji świadczących pracę w gospodarstwach rolnych w
ciągu roku kategorii osób subiektywnie bezrobotnych.
BSE
17
Na podstawie pierwszej z zastosowanych metod można stwierdzić, że 1/4
osób deklarujących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym ciągu roku, czyli 1
mln osób w momencie badania nie zostało zakwalifikowanych (zgodnie z kryterium bieżącym) do kategorii pracujących (tabl. 1). Przeszło 200 tys. z nich nie wykonywało i poszukiwało pracy w badanym tygodniu, wobec czego spełniało wymogi stawiane bezrobotnym, natomiast niespełna 800 tys. nie wykonywało pracy i
nie poszukiwało jej w badanym tygodniu, a więc uznani zostali za biernych zawodowo. W tej grupie znajdowało się 257 tys. osób w wieku poprodukcyjnym i 200
tys. w wieku przedprodukcyjnym (15-17 lat). A zatem blisko 350 tys. osób w wieku
produkcyjnym, które świadczyły pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w skali
roku, uznane zostały za bierne zawodowo w badanym tygodniu. Łącznie z 200 tysięczną grupą bezrobotnych daje to 550 tys. osób w wieku produkcyjnym, które
stanowią potencjalne zasoby nie wykorzystanej lub częściowo wykorzystanej siły
roboczej w gospodarstwach rolnych.
Kolejnych przesłanek do oceny rezerwy potencjalnej, nie wykorzystanej w
pełni siły roboczej na wsi, dostarczyła analiza wyników dotyczących subiektywnego poczucia bezrobocia, deklarowanego przez respondentów. Wśród osób świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwach rolnych 550 tys. osób stwierdziło, że
czuje się bezrobotnymi. W tej zbiorowości formalne kryterium bezrobotnego (w
badanym tygodniu) spełniło 200 tys. osób, 320 tys. należało do kategorii pracujących w bieżącym tygodniu i tylko 32 tys. do biernych zawodowo. Ponadto prawie
2/3 z nich nie czuła się związana z gospodarstwem rolnym, a 1/3 wyraziła chęć łączenia pracy w gospodarstwie rolnym z pracą poza nim.
Oszacowanie wielkości nie wykorzystanych zasobów siły roboczej w indywidualnych gospodarstwach rolnych, musi zawierać się w pewnych granicach. Za
dolną granię można uznać liczbę 200 tys. osób, które jednocześnie spełniają formalne kryteria bezrobotnego i subiektywnie czują się bezrobotnymi. Bardziej problematyczne staje się ustalenie górnej granicy. Wydaje się, że pośrednią wielkością może być liczba 350 tys. osób, które czuły się subiektywnie bezrobotne i jednocześnie zadeklarowały, że nie są związane z gospodarstwem rolnym. Kolejną
wielkością może być liczba 550 tys. osób subiektywnie bezrobotnych (wśród których 347 tys. należało do kategorii pracujących w badanym tygodniu). Jako maksymalną granicę przyjąć można liczbę 870 tys., która uwzględnia 200 tys. jawnie
bezrobotnych, 320 tys. świadczących pracę wyłącznie w gospodarstwie rolnym w
badanym tygodniu i jednocześnie czujących się subiektywnie bezrobotnymi oraz
350 tys. biernych zawodowo (w wieku produkcyjnym), z których tylko 32 tys. zadeklarowało subiektywne poczucie bezrobocia.
Określenie pośrednich wielkości, między dolną a górną granicą nie wykorzystanych w pełni zasobów siły roboczej w populacji osób świadczących pracę wyłącznie w rolnictwie indywidualnym, może wskazywać na pewną gradację koniecznych działań zmierzających do stworzenia wolnych miejsc pracy na wsi, poza
rolnictwem indywidualnym ( w odniesieniu do osób pracujących w indywidualnych
gospodarstwach rolnych). Wyniki te mogą stanowić przesłankę do podejmowania
działań w zakresie polityki zatrudnienia w odniesieniu do zbiorowości, która była
przedmiotem analizy. Wyniki badań wskazują niewątpliwie, że najpilniejszym zadaniem powinny być działania skierowane do 200 tys. bezrobotnych, związanych z
rolnictwem indywidualnym, polegające na kreowaniu nowych miejsc pracy na wsi.
Działania stymulujące tworzenie nowych miejsc pracy, poza rolnictwem indywidualnym powinny zmierzać do stopniowego zagospodarowania nie w pełni wykorzy-
18
BSE
stanych zasobów siły roboczej, rekrutującej się spośród osób świadczących pracę
wyłącznie w gospodarstwie rolnym. Stwarzałoby to to szansę na wykorzystanie
kwalifikacji zdobytych przez młodych ludzi na wsi, którzy zdani są na nieefektywną
pracę w gospodarstwach rolnych, z którymi nie czują się związani. Niezbędne wydaje się przełamanie bierności i pobudzenie aktywności skierowanej na tworzenie
własnych miejsc pracy (samozatrudnienie) tej grupy ludności, co w konsekwencji
mogłoby pociągnąć za sobą tworzenie miejsc pracy dla pracowników najemnych i
stopniowo wchłaniać osoby związane z gospodarstwem rolnym, które wyraziły
chęć łączenia tej działalności z pracą poza gospodarstwem rolnym.