IX Kongres Ekonomistów Polskich

IX Kongres Ekonomistów Polskich
Leszek Jerzy Jasiński
ROZMIARY DEFICYTU BUDŻETOWEGO A WZROST PKB
Streszczenie
Jakie są optymalne rozmiary deficytu w systemie finansów publicznych, jeżeli za
kryterium oceny uznamy osiągnięty w danym czasie poziom PKB? O skuteczności
oddziaływania polityki fiskalnej rozstrzyga w istotny sposób – obok wielu innych czynników
i uwarunkowań - struktura rzeczowa wydatków budżetowych, a więc to, w jakim stopniu
służą one finansowaniu każdego z trzech komponentów tych wydatków: zakupów
rzeczowych, operacji kapitałowych oraz płatności na rzecz osób fizycznych, przyjmujących
formę wynagrodzenia za pracę w sektorze publicznym lub płatności redystrybucyjnych. Z
największą siłą wydatki publiczne pozwalają powiększyć stopień wykorzystania aparatu
wytwórczego i poziom produkcji gdy dominują wśród nich zakupy rzeczowe. Przy
założonym poziomie potencjalnego PKB, im większy jest udział zakupów rzeczowych w
wydatkach publicznych, tym mniejszy musi być deficyt budżetowy.
Sformułowanie problemu
Stabilizacja gospodarki prowadzi do zmniejszenia nierównomierności tempa wzrostu
PKB oraz do zbliżenia rozmiarów produkcji do poziomu, który pozwala zmaksymalizować
wykorzystanie istniejących zdolności wytwórczych1. Obok funkcji stabilizacyjnej finanse
publiczne wypełniają też funkcje alokacyjną i redystrybucyjną. Dystans między PKB
aktualnym a potencjalnym powinien być jak najmniejszy2. To jest jedno z podstawowych
zadań ekonomicznej prowadzonej przez państwo.
Potencjalny PKB jest dającą się utrzymać w dłuższym czasie wielkością produkcji w
warunkach wykorzystania zasobów wytwórczych na poziomie największym. Przekroczenie
1
2
S.Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i praktyka, PWE, Warszawa 2005.
M.Gärtner, Macroeconomics, Prentice-Hall, Harlow 2003, s.143.
1
potencjalnego PKB jest realne, jednak nie będzie ono trwać długo, co oznacza szybkie
obniżenie się stopy wzrostu i pojawienie się wyższej inflacji3.
Minimalizacji różnicy między aktualnym i potencjalnym PKB służą wielkość i
struktura dochodów i wydatków budżetowych oraz ich saldo. Przewaga wydatków nad
dochodami jest w stanie – do pewnych granic - pobudzić produkcję. W długim okresie
gospodarka rozwija się w tempie wyznaczonym przez potencjalny PKB. Jeżeli dzięki polityce
fiskalnej i pieniężnej przekroczy długookresową stopę wzrostu, po pewnym czasie nastąpi
powrót do poziomu potencjalnego. Wyobrażalne jest natomiast trwałe pozostawanie
gospodarki poniżej tego poziomu4.
Ostatnie wielkie załamanie w gospodarce światowej, jakie rozpoczęło się pod koniec
2007 roku, udało się przezwyciężyć dzięki radykalnemu powiększeniu podaży pieniądza i
deficytów budżetowych. W Stanach Zjednoczonych administracja Baracka Obamy wdrożyła
tak zwany impuls ekonomiczny: potężny program wydatków publicznych na ochronę
zdrowia, infrastrukturę i oświatę, udzieliła też bezpośredniego wsparcia przemysłowi
samochodowemu. Podobne działania podjęły państwa członkowskie Unii Europejskiej.
Niemałą część wydatków budżetowych przeznaczono na dokapitalizowanie banków, w
aktywach których znalazły się instrumenty prowadzące do strat, obciążające kapitały własne
instytucji finansowych. System Rezerwy Federalnej radykalnie złagodził politykę pieniężną
kupując w dużych ilościach aktywa finansowe posiadane przez banki i wprowadzając
dodatkowe pieniądze do gospodarki, co nazwano poluzowaniem ilościowym. Były to
działania mieszczące się w logice keynesizmu5.
Chcemy dalej odpowiedzieć na pytanie o optymalną wielkość deficytu budżetowego.
Jak duże mają być jego rozmiary, jeżeli kryterium wyboru będzie osiągnięty w danym czasie
poziom PKB? Przedmiotem naszego zainteresowania jest przewaga łącznych wydatków
publicznych nad łącznymi dochodami publicznymi, czyli saldo finansów publicznych jako
całości. Nie zawężamy uwagi do budżetu władz centralnych. O skuteczności oddziaływania
salda finansów publicznych rozstrzyga, między innymi, struktura rzeczowa wydatków
budżetowych, to, czy posłużą one do finansowania zakupów publicznych, czy też zostaną
użyte w inny sposób. Nie jest to jedyna okoliczność decydująca o sile oddziaływania na
rozmiary PKB, duże znaczenie mają, między innymi, struktura gospodarki, uwarunkowania
społeczne, stan bilansu społecznego i wydajność systemu podatkowego. Nasza analiza
3
R.E.Hall, J.B.Taylor, Makroekonomia, PWN, Warszawa 2010, s.34.
R.Barro, V.Grilli, European Macroeconomics, Macmillan, London 1994, s.434.
5
R.L.Heilbroner, Wielcy ekonomiści. Czasy, życie, idee, PWE, Warszawa 1993, s.241.
4
2
dotyczy zjawisk krótkookresowych, interesuje nas szybka reakcja na powstałe w danym
okresie impulsy, bez wnikania w następstwa pojawiające się w okresach następnych.
Impulsy fiskalne aktualny i dodatkowy
Ogół wydatków publicznych U, budżetowych i w ramach funduszy parabudżetowych,
można podzielić na trzy grupy: zakupy rzeczowe
zadłużenia,
, operacje kapitałowe, wśród nich obsługa
oraz wynagrodzenia za pracę i płatności redystrybucyjne
. Zakupów
rzeczowych nie utożsamiamy z zakupami publicznymi: bierzemy pod uwagę jedynie
dokonywanie przez władze państwowe i samorządowe zakupy dóbr i usług materialnych,
pomijamy natomiast „zakup” pracy osób zatrudnionych w sektorze publicznych. Ten ostatni
wydatek mieści się w grupie
wyróżnionej wyżej jako trzecia. Tworzą ją głównie dochody
osób zatrudnionych w sferze budżetowej i korzystających z systemu zabezpieczenia
społecznego. Tak więc mamy
(1)
U=
+
+
.
Jaka część zsumowanego strumienia wydatków publicznych powiększa aktualny
popyt zagregowany odnotowywany w gospodarce? Nie wszystkie wydatki publiczne U
stwarzają popyt odczuwalny przez podmioty rynkowe, a jedynie suma
(2)
E=
+α
.
Sumę E nazwiemy impulsem fiskalnym, powstałym ze skorygowanego składnika wydatków
publicznych kształtującego, a dokładniej uzupełniającego popyt zagregowany. W (2)
występuje korygujący współczynnik α należący do przedziału otwartego (0,1), którego
znaczenie opiszemy.
Na popyt rynkowy zamieniają się jedynie te wydatki publiczne, które oznaczają
bezpośrednie zakupy rzeczowe na rynku
redystrybucyjnych
kapitałowych
oraz część wynagrodzeń za pracę i płatności
, czyli płatności na rzecz osób fizycznych. Płatności w ramach operacji
tu nie ma. Nie wszystkie wydatki publiczne składające się na komponent
przekształcają się na bieżący popyt rynkowy, część tych płatności, które dla ich odbiorców są
dochodami, jest oszczędzana. Ponieważ płatności
są kierowane do sektora gospodarstw
domowych, a nie do sektora przedsiębiorstw, dlatego wolno uznać, że powstające dochody
zostaną wykorzystane na cele konsumpcyjne, ale nie w całości6. Z tego powodu współczynnik
6
Pomijamy w tym miejscu inwestycje realne gospodarstw domowych.
3
korygujący α uznajemy za równy krańcowej skłonności do konsumpcji. To, co nie posłuży
finansowaniu konsumpcji, przyjmie postać oszczędności.
Jeżeli przez A oznaczymy wydatki prywatne w gospodarce, kierowane w danym
czasie na zakup dóbr i usług, to suma A+E będzie wyrażać łączny w danym czasie popyt
zagregowany.
Oznaczmy teraz PKB potencjalny przez
tymi wielkościami
-
, a PKB aktualny przez
. Różnicę między
nazywa się luką PKB. Jest to wielkość dająca się oszacować
statystycznie. Poziom PKB aktualnego (rzeczywiście zaistniałego) z lat minionych jest znany
dokładnie, natomiast poziom w roku bieżącym i w latach nadchodzących jest dostępny w
postaci prognozy. Podobnie rozmiary PKB potencjalnego, nieobserwowalne statystycznie
wprost, dają się ustalić w przybliżeniu. W konsekwencji można poznać pożądaną wielkość
impulsu fiskalnego E, a więc sumę bezpośrednich zakupów rzeczowych na rynku
wynagrodzeń za pracę i płatności redystrybucyjnych
oraz
. Drugi składnik impulsu korygujemy
o współczynnik wyrażający krańcową skłonność do konsumpcji α, również możliwą do
obliczenia na podstawie danych statystycznych.
Wprowadzimy dwie zależności opisujące składowe PKB aktualnego i potencjalnego
(3)
A+E = A+
+α
=
,
(4) \
A+Ȇ = A+
+α
=
.
W wyrażeniu (4) występują powiększone składniki wydatków publicznych
i
oraz
zmieniona wielkość impulsu Ȇ. Nowe rozmiary wydatków są wyższe od wydatków
ponoszonych aktualnie
poziomie
i
, prowadzących do ukształtowania się PKB na bieżącym
. Wielkość Ȇ oznacza zwiększony impuls fiskalny
Ȇ=
+α
.
W zależnościach (3) i (4) wydatki prywatne A znajdują uzupełnienie w postaci
impulsów fiskalnych, w przypadku (3), inaczej niż w sytuacji (4), niewystarczających, by
popyt zagregowany zniwelował lukę PKB. Impuls fiskalny powinien równać się temu, na co
brakuje popytu ze strony podmiotów prywatnych, czyli ze strony przedsiębiorstw i
gospodarstw domowych; pozwala na podwyższone lub nawet pełne wykorzystanie
istniejącego potencjału wytwórczego. Zależność (4) jest stanem pożądanym, spełnionym
tylko w okresie, gdy gospodarka pracuje niemal „na pełnych obrotach”. Kiedy indziej mamy
do czynienia z przypadkiem (3).
Odejmując stronami (4) i (3) otrzymujemy
(5)
(
-
)+α(
4
-
)=
-
Jeżeli zależność (5) potraktujemy jako równanie, wtedy niewiadomymi będą w nim
i
. Pozostałe wielkości
i α są znanymi nam parametrami. Mamy do
,
czynienia z równaniem liniowym z dwoma niewiadomymi, wyrażającymi jak bardzo należy
powiększyć dwa komponenty wydatków publicznych. Rozwiązanie równania wskazuje
pożądany poziom dwóch z trzech rodzajów wydatków publicznych, co powinno okazać się
przydatne w planowaniu budżetowym.
Równanie (5) ma nieskończenie wiele rozwiązań, par składników wydatkowych
. Zależność między zmiennymi
ma postać następującą
i
=-α(
(6)
-
)+
+ -
W zależności funkcyjnej (6) zmienna objaśniana
objaśniającej
i
jest malejącą funkcją zmiennej
. Jest to wynik zgodny z intuicją: gdy wydatki publiczne mają uzupełnić lukę
PKB, wtedy im większe są zakupy rzeczowe, tym mniejsze będą płatności na rzecz osób
fizycznych.
Przyjęcie stałej relacji β między
, najlepiej wyrażającej przybliżony związek
a
obserwowany w przeszłości, czyni rozwiązanie równania jednoznacznym. Przyjmując, że
=β
(7)
,
mamy zakupy rzeczowe na poziomie
(8)
- α (β
=
-
)+
- .
Jest to przypadek szczególny. Wyobrażalne jest też inne podejście do rozwiązania
równania (5). Polega ono na ustaleniu jednej ze zmiennych
i
na poziomie wynikającym
z prowadzonej polityki fiskalnej, a więc z istniejących preferencji społeczno-gospodarczych, i
potraktowanie drugiej wielkości jako rezydualnej.
Po rozwiązaniu równania (5) dysponujemy dwoma komponentami zwiększonych
wydatków publicznych występujących w zależności (1). Znajomość oszacowanych dochodów
publicznych,
kapitałowych
zamierzonych
wydatków
publicznych,
w
tym
niezbędnych
operacji
, prowadzi do określenia bieżącego deficytu budżetowego. Operacje
kapitałowe, wśród których dużą część zajmuje obsługa zadłużenia, są w chwili rozpoczęcia
prac nad stanem finansów publicznych w niemałej części przesądzone, ponieważ wynikają z
zobowiązań zaciągniętych wcześniej.
Impulsy fiskalne w Polsce
5
Przedstawiony w poprzednim rozdziale zespół zależności zilustruje analiza zjawisk
zachodzących w konkretnym systemie ekonomicznym. Przedmiotem badania będą finanse
publiczne w Polsce w latach 2005-2011.
Tablica 1 obrazuje podział łącznych wydatków publicznych na trzy wyróżnione grupy:
zakupy rzeczowe
, operacje kapitałowe
i płatności na rzecz osób fizycznych
.
Bierzemy pod uwagę ogół wydatków publicznych realizowanych w ramach finansów
publicznych, a nie tylko wydatki z budżetu państwa.
1. Struktura wydatków publicznych w %
Lata
2005 13,18 14,98 71,84
2006 13,44 15,35 71,21
2007 14,31 15,45 70,24
2008 13,95 17,10 68,95
2009 12,07 18,40 69,53
2010 13,52 19,26 67,22
2011 13,16 19,85 66,99
Źródło: obliczenia własne.
Już na początku analizy zwrócimy uwagę, że struktura wydatków publicznych w
Polsce okazuje się w dużym stopniu stała. Co szczególnie istotne, wśród wydatków
przeważają wynagrodzenia za pracę i płatności redystrybucyjne, trzecia grupa płatności.
Natomiast udział zakupów rzeczowych, które bezpośrednio i w całości powiększają popyt
zagregowany, okazuje się relatywnie nieduży i mniejszy, czasem nawet o kilka punktów
procentowych, od operacji kapitałowych. Te ostatnie wykazały w rozpatrywanym okresie
wyraźną tendencję rosnącą, inaczej niż zakupy rzeczowe.
Następna tablica 2 opisuje dwa mierniki. Są nimi relacja dwóch interesujących nas
komponentów wydatków publicznych
+
do całości wydatków
i
+
+
oraz suma
, w której występuje współczynnik α, wyrażający skłonność gospodarstw domowych
do przekształcania dochodów na wydatki konsumpcyjne. Przyjęliśmy, że krańcowa skłonność
do konsumpcji wynosi α=0,8. Oznacza to, że 80% dochodów służy ich beneficjentom do
zakupów dóbr i usług konsumpcyjnych.
2. Zakupy rzeczowe, wynagrodzenia za pracę i płatności redystrybucyjne
do wydatków publicznych łącznie % oraz impuls fiskalny mln zł.
Lata
+
+
2005
0,850191 298152,2
2006
0,846524 318802,2
6
2007
0,845459 340679,8
2008
0,828999 376575,8
2009
0,816025 401493,8
2010
0,807383 434358,2
2011
0,801465 442607,8
Źródło: obliczenia własne.
Zgodnie z równaniem (5) luka PKB równa się sumie przyrostów wartości zakupów
rzeczowych i płatności na rzecz osób fizycznych, skorygowanych przez współczynnik α. Aby
rozwiązać to równanie powstaje potrzeba znalezienia różnicy między PKB potencjalnym a
PKB aktualnym, czyli
- . W tym miejscu staje się konieczne wprowadzenie założenia o
wielkości PKB potencjalnego w warunkach polskich w wybranych latach7.
Odpowiednie szacunki podaje Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
(OECD), umożliwiają one poznanie bezwzględnej wielkości potencjalnego PKB i
potencjalnej stopy jego wzrostu8. W latach 1998-2007, czyli przed wielką recesją w
gospodarce światowej, przeciętna potencjalna stopa wzrostu PKB w Polsce została
oszacowana przez OECD na poziomie 4,1%. Z kolei przeciętna na lata 2008-2014,
zbudowana na podstawie szacunków za okres miniony oraz prognoz na lata nadchodzące,
wynosi 3,32%. Nie są to oceny przewidujące szczególnie szybkie tempo wzrostu w polskiej
gospodarce, ale też trzeba zaznaczyć, że wśród trzydziestu krajów objętych analizą OECD
Polska znalazła się w grupie państw ocenionych najbardziej korzystnie9.
Mając na uwadze te ustalenia uznaliśmy, że w obliczeniach potencjalna stopa wzrostu
PKB będzie stała i równa w wariancie pierwszym 4% oraz w wariancie drugim 5%. Na
podstawie danych o PKB aktualnym w poszczególnych latach i o stopie inflacji dokonaliśmy
„powiększenia” pierwszego z tych dwóch mierników makroekonomicznych do wielkości
PKB potencjalnego. Z uwagi na to, że w latach 2006-2008 i w 2011 roku wzrost gospodarczy
w Polsce był stosunkowo wysoki, potraktowaliśmy PKB aktualny zanotowany w tym czasie
jako równy PKB potencjalnemu.
Lukę PKB
-
zapisaliśmy w tablicy 3, oddzielnie w postaci dwóch wariantów
dotyczących kształtowania się potencjalnego PKB.
3. Luka PKB w mln zł., warianty 4 i 5 %.
Przeglądu metod szacowania PKB potencjalnego podaje A.Moździerz, Nierównowaga finansów
publicznych, PWE, Warszawa 2009, s.80-82.
8
www.oecd.org/statistics/.
9
Szacunki potencjalnego PKB przedstawia A.Moździerz, op.cit., s.143.
7
7
Lata
- , 4%
- , 5%
2005
11870,7
21439,7
2006
0
0
2007
0
0
2008
0
0
2009
28451,8
41653,3
2010
18055,6
31850,2
2011
0
23246,1
Źródło: obliczenia własne.
Równanie (5) ma nieskończenie wiele rozwiązań. Możemy teraz znaleźć rozwiązania
przykładowe. Ma ono nieskończenie wiele rozwiązań. Po przyjęciu założenia, że potencjalna
stopa wzrostu PKB wynosi 4%, wariant pierwszy, lub 5%, wariant drugi, wybrane
rozwiązania równania, w którym niewiadomymi są
i
, zostały zapisane w tablicy 4.
4. Przykładowe wartości składników wydatków publicznych
w mln zł odpowiadające wariantom 4 i 5 %.
Lata
Wariant 4%
Wariant 5%
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
62624,76 309247,7 72193,73
55696,06 328882,7 55696,06
63732,66 346183,9 63732,66
70016,02 383199,7 70016,02
93454,95 420613,3 106656,5
98409,36 442505,6
112204
80172,42 453044,2 103418,5
Źródło: obliczenia własne.
309247,7
328882,7
346183,9
383199,7
420613,3
442505,6
453044,2
Powtórzmy, w tablicy 4 umieściliśmy przykładowe, dające pogląd rozwiązania
równania (5). Jeżeli uważamy, że potencjalna stopa wzrostu PKB wynosi 4%, wtedy
powiększone zakupy rzeczowe w analizowanych latach mogły, ale nie musiały, osiągnąć
poziom taki jak w drugiej kolumnie tablicy 4. Jeżeli jesteśmy zdania, że stopa wzrostu sięga
5%, przykładowe składniki wydatków publicznych znajdują się w kolumnach czwartej i
piątej.
Tablica 5 przedstawia relację powiększonego impulsu fiskalnego Ȇ do całości
wydatków publicznych. Okazuje się ona niezbyt wysoka i osiąga poziom 70% lub nieco
wyższy, zatem daleko nie wszystkie wydatki publiczne rozbudowują popyt zagregowany.
Przedstawiamy także o ile punktów procentowych powiększyłaby się, w razie likwidacji luki
PKB, stopa wzrostu PKB w poszczególnych latach.
8
5. Relacja powiększonego impulsu fiskalnego do wydatków publicznych, warianty 4 i 5%,
oraz powiększenie się stopy wzrostu PKB w przypadku likwidacji luki PKB,
warianty 4 i 5%, punkty procentowe.
Lata ( +α )/( + + )
Powiększenie stopy wzrostu
Wariant 4% Wariant 5% Wariant 4% Wariant 5%
2005
0,761
0,766
1,21
2,18
2006
0,745
0,745
0
0
2007
0,740
0,740
0
0
2008
0,730
0,730
0
0
2009
0,731
0,737
2,12
3,10
2010
0,720
0,726
1,27
2,25
2011
0,708
0,719
0
1,52
Źródło: obliczenia własne.
Zastanowimy się teraz nad optymalizacją zestawu wartości
i
, rozwiązującego
równanie (5), nad wyborem spośród nieskończenie wielu rozwiązań pary liczb z określonego
punktu widzenia najlepszej.
Optymalizacja deficytu
Jak duży powinien być deficyt budżetowy po powiększeniu jego komponentów w celu
eliminacji luki PKB? Jeżeli ma on doprowadzić do zrównania PKB aktualnego z PKB
potencjalnym, czego następstwa omawialiśmy w rozdziale drugim, brakuje jednoznacznej
odpowiedzi na pytanie o wielkość składników wydatków publicznych. Dla dalszych rozważań
podstawą będą zależności (5) i (6).
Będziemy minimalizować rozmiary deficytu w systemie finansów publicznych, czyli
+
+
A-B,
gdzie B są dochodami w systemie finansów publicznych. Jeżeli uznamy wydatki prywatne A i
dochody B za wielkości stałe, co w badaniu okresu krótkiego jest dopuszczalne, wystarczy
minimalizować sumę
+
+
.
Wyrażenie (9) można potraktować jako funkcję celu, która będzie minimalizowana przy
warunku ograniczającym (5) oraz przy warunkach nieujemności
(9)
≥0,
.
9
Wybór optymalnego deficytu budżetowego i wydatków publicznych w podziale na
trzy rodzaje sprowadza się do rozwiązania zadania programowania liniowego (9), (5) i (10).
Co można powiedzieć o rozwiązaniu optymalnym?
W rozwiązaniu optymalnym optymalna wartość operacji kapitałowych powiększonych
musi równać się zeru. Tym samym równe zeru będą operacje kapitałowe w postaci
wyjściowej
, czyli
=
= 0.
Jest to rezultat bardzo intuicyjny, operacje kapitałowe prowadzone przez państwo, chociaż są
nieuniknione, nie służą zwiększaniu aktywności gospodarczej. Przynajmniej jeżeli
ograniczamy uwagę do krótkookresowych efektów takiej polityki.
Z uwagi na istnienie tylko jednego warunku ograniczającego możliwe jest
przedstawienie zmiennej
jako funkcji zmiennej
przekształconej funkcji celu z jedną tylko zmienną
i następnie minimalizacja
.
W rozwiązaniu optymalnym również zmienna wyrażająca płatności na rzecz osób
fizycznych powinna być równa zeru
=
= 0.
Ta druga konstatacja nie jest może tak intuicyjna jak pierwsza. Fakt niepełnego
przekształcania się wynagrodzeń w sektorze publicznym i płatności transferowych na popyt
rynkowy powoduje, że ten rodzaj wydatków publicznych nie jest tak skuteczny jak zakupy
rzeczowe. Płatności kierowane do osób fizycznych przynoszą efekty pozytywne, jednak nie
tak wielkie jak zakupy rzeczowe. Dlatego wartość optymalna pierwszej zmiennej decyzyjnej
wynosi
=
+
- .
Była to analiza prowadzona z pozycji czysto teoretycznych. Uwzględniając realia
funkcjonowania społeczeństwa interesujący nas problem należy sformułować trochę inaczej:
pewien poziom operacji kapitałowych jest konieczny, ponieważ wynika z istniejących
zobowiązań. Tak samo muszą zostać poniesione określone płatności na rzecz osób fizycznych
w imię solidarności społecznej. Dlatego w zadaniu programowania liniowego (9), (5) i (10)
wielkość
nie trzeba traktować jako zmienną decyzyjną, ale jako parametr. Im mniejszą
przyjmie on wartość, tym mniejsza będzie minimalna wartość funkcji celu (9), czyli łączny
deficyt. Z kolei
musi pozostać zmienną decyzyjną, chociaż i tutaj państwo stoi przed
niezbędnością wypełnienia swoich zobowiązań wobec obywateli. Należy zatem wprowadzić
dodatkowy warunek ograniczający postaci
10
≥
(10)
uznając
,
za minimalne w danym czasie, nieuniknione rozmiary płatności na rzecz osób
fizycznych. W rozwiązaniu optymalnym zadania (9), (5), (10) i (11) wartość zmiennej
zrówna się z jej dolnym ograniczeniem, a wartość zmiennej
zostanie wyznaczona zgodnie
z (8).
Wnioski
Nasze rozważania pozwalają na sformułowanie obserwacji ogólnych. Nie są to
stwierdzenia zupełnie nowe, chociaż w myśleniu ekonomicznym na temat wykorzystywania
deficytów budżetowych do stabilizacji koniunktury zajmują niewiele miejsca. Nowy jest
przedstawiony tutaj sposób ich uzasadnienia.
Z punktu widzenia siły oddziaływania na poziom PKB istnienie wśród wydatków
publicznych operacji kapitałowych (grupa druga) jest zbędne. Ich obecność w systemie
finansów publicznych osłabia takie działanie, tym bardziej, im większe są wydatki tego typu.
Zadłużanie się władz publicznych i wynikająca z tego niezbędność przyszłej obsługi długu
utrudniają realizację stabilizacyjnej funkcji finansów publicznych. Również płatności na rzecz
osób fizycznych, w formie wynagrodzeń dla pracowników sektora publicznego i w postaci
świadczeń w ramach systemu zabezpieczenia społecznego (grupa trzecia), wpływają na
poziom PKB w stopniu mniejszym niż zakupy rzeczowe (grupa pierwsza). Dlatego byłoby
najlepiej, gdyby wydatki publiczne zostały zawężone do tej ostatniej kategorii płatności.
Naturalnie, jest to nierealne z przyczyn społecznych i politycznych, pewien obszar płatności
na rzecz osób fizycznych i operacji kapitałowych jest zawsze koniecznością.
Szukając praktycznej strategii doboru środków składających się na wydatki publiczne
trzeba uznać, że najbardziej skutecznie pobudzają produkcję zakupy rzeczowe. Na drugim
miejscu należy umieścić płatności na rzecz osób fizycznych, czyli wynagrodzenia za pracę w
sektorze publicznym i płatności redystrybucyjne. Przy założonym poziomie potencjalnego
PKB im mniejszy jest udział płatności na rzecz osób fizycznych w całości wydatków
publicznych, a tym samym im większy zakupów rzeczowych, tym mniejszy jest deficyt
budżetowy.
Doktryna keynesowska postrzega deficyt budżetowy jako instrument pobudzający
bieżącą aktywność gospodarczą, jest to jedna z fundamentalnych prawidłowości współczesnej
ekonomii. Stwierdzenie to wymaga pewnej korekty. Dla skuteczności takiej polityki istotna
11
jest struktura wydatków publicznych. Kiedy obciążają ją płatności, które wyżej zaliczyliśmy
do drugiej i trzeciej grupy, będzie to działanie odpowiednio neutralne lub połowiczne. Im
więcej miejsca zajmują płatności z pierwszej grupy, tym lepiej.
Należy również podkreślić, że PKB potencjalny nie jest dużo większy od PKB
aktualnego, różnica sięga kilku punktów procentowych. Dla sytuacji kraju i życia
społeczeństwa ta różnica nie jest mało ważna. Z tego powodu narzędzia zbliżania PKB
aktualnego do potencjalnego mogą poprawić bieżącą sytuację gospodarczą, nie są jednak w
stanie doprowadzić do znacząco dużo szybszego wzrostu PKB, zwłaszcza w długim czasie.
Trwałe przyspieszenie wzrostu gospodarczego, a razem z nim powiększenie potencjalnego
PKB, wymaga wprowadzenia w gospodarce zmian strukturalnych oraz dostępności nowych,
bardziej wydajnych technologii.
W pracy nie braliśmy pod uwagę tego, w jaki sposób obciążenia podatkowe osłabiają
popyt prywatny. Założyliśmy milcząco, że takie osłabienie nie występuje, co w analizie
krótkookresowej jest bardziej przekonujące niż w długookresowej.
12