Oczekiwania uczniów objętych nauczaniem indywidualnym wobec

Magdalena Fatyga
Oczekiwania uczniów
objętych nauczaniem indywidualnym
wobec nauczyciela
Expectations of the students under individual tuition
for their teachers
As many contemporary authors emphasize, being a teacher nowadays, is not only a job, but
also a kind of mission and vocation. To meet all the demands efficiently, a teacher should
get to know the expectations placed for him by different social groups and educational
organizations in details.
Undoubtedly, students are the main recipients of a teacher’ s activity and their
expectations should be put forward. The aim of the present compilation is to answer
a question what expectations the students under individual tuition have for their teachers.
The educational work with this group of teenagers is a specific one because of its
individuality, as well as, the students’ life and health situation. The right recognition of
the teenagers’ expectations let the teacher develop his/her own remit both didactic and
psychological.
Keywords: individual tuition, students’ expectations
Bycie nauczycielem stawia przed osobą, wykonującą ten zawód duże wyzwania. Przyglądając się historii nauczania i wychowania nie trudno zauważyć,
iż oczekiwania wobec nauczyciela były różnie formułowane w zależności od
uwarunkowań politycznych, społecznych, ekonomicznych czy stanu wiedzy psychologicznej i dydaktycznej. Obecnie przyjmuje się stanowisko, iż nauczyciel to
nie tylko zawód, ale również pewna forma powołania. J.W. Dawid ujmując istotę
nauczycielstwa pisał, iż nie jest ono tylko zawodem, ale powołaniem polegającym
Oczekiwania uczniów objętych nauczaniem indywidualnym wobec nauczyciela
391
na dawaniu siebie bez żadnych ograniczeń; nauczyciel to rodzaj formy, w której
wychowanek nabiera odpowiednich kształtów. Pedagog ten dodał, iż o skuteczność zabiegów dydaktycznych decyduje multa – obfitość materiału, i multum – jakość materiału i metody.
Współczesny nauczyciel, w opinii Z. Kwiecińskiego to ktoś, kto prowadzi
innego człowieka do pełni jego rozwoju, kto przewodzi wśród zawiłości ścieżek
życiowych i nieustannych na nich wyborów, kto umie mądrze doradzić i odradzić,
kto troszczy się o to, aby inni ludzie, aby każdy człowiek nie stawał się biernym
towarzyszem dziejów i wielkich mocy politycznych, lecz by był samodzielnym
podmiotem, sprawcą własnego losu i współtwórcą pomyślności swojej społeczności. Współczesny nauczyciel to nie tylko ktoś, kto przekazuje wiedzę, ale także towarzysz ucznia w złożonym procesie rozwoju jego zdolności poznawczych,
umiejętności, a także osobowości i samodzielności. Powstaje zatem pytanie, jak
sprostać w dzisiejszych czasach tak wysokim oczekiwaniom? Szczególnie trudne
wydaje się to w dobie dzisiejszych czasów, gdy zatracony został autorytet nauczyciela, gdy wychowankowie nie traktują swego pedagoga jak mistrza, wzorca
w naśladowaniu postaw etycznych, moralnych, intelektualnych.
Punktem wyjścia do tak postawionego pytania musi być dokładne i wnikliwe poznanie formułowanych względem nauczyciela oczekiwań przez różne grupy
i organizacje. Niewątpliwie na pierwszy plan można wysunąć oczekiwania samych uczniów, którzy są głównymi odbiorcami działalności nauczyciela. W świetle współczesnych badań i teorii pedagogicznych można zauważyć, że uczniowie
wypowiadając się na temat swych nauczycieli, zwracają przede wszystkim uwagę
na to, czy są oni sprawiedliwi, wymagający i stanowczy, a jednocześnie cierpliwi
i wyrozumiali oraz serdeczni i usposobieni do młodzieży przyjaźnie. Zauważają oni także zalety intelektualne nauczycieli, poziom ich wiedzy, światopogląd,
jasność ich wypowiedzi, umiejętność inspirowania i wzbudzania zainteresowań. Liczy się także wygląd nauczyciela, jego poczucie humoru i pogodne usposobienie.
Rzeczywistość szkolna stawia nauczyciela przed grupą uczniów, którzy stanowią daną klasę. Praca z grupą wymaga od nauczyciela stosowania różnorodnych
metod i form, dostosowanych do zaistniałej rzeczywistości. Uczniowie, pomimo
wchodzenia w częste interakcje z nauczycielem zachowują pewnego rodzaju anonimowość. Nauczyciel nie zawsze jest w stanie dotrzeć do każdego ucznia, zauważyć jego problemy, sprostać jego oczekiwaniom. Relacja uczeń – nauczyciel nabiera
swoistej specyfiki w chwili, kiedy nauczyciel spotyka się z uczniem na lekcji na
J. Czechowski, O stawaniu się doskonałym nauczycielem, „Nowa Szkoła” 2009, nr 7.
E. Sygulla, Nauczyciel w dzisiejszych czasach, „Nowa Szkoła” 2010, nr 3.
R. Czupryk, Nauczyciel świadkiem prawdy we współczesnym świecie, [w:] Semper in altum.
Zawsze wzwyż, red. J. Zimny, Stalowa Wola 2010, s. 716.
Za J. Czechowski, O stawaniu się doskonałym nauczycielem…; W. Okoń, Wprowadzenie do
dydaktyki ogólnej, Warszawa 2003, s. 374.
392
Magdalena Fatyga
uczania indywidualnego. Taki rodzaj interakcji uczeń – nauczyciel charakteryzuje
się wieloma złożonymi czynnikami, które nie mają zwykle miejsca w klasie.
Nauczanie indywidualne
Nauczanie indywidualne od strony prawnej regulują odpowiednie przepisy
prawa oświatowego. Zgodnie z istniejącymi tam zapisami:
–Orzeczenie o potrzebie nauczania indywidualnego wydaje zespół orzekający powołany w publicznych poradniach psychologiczno‑pedagogicznych
oraz innych publicznych poradniach specjalistycznych, na wniosek rodziców lub
prawnych opiekunów.
–Rodzic lub opiekun występujący z wnioskiem o wydanie orzeczenia o potrzebie indywidualnego nauczania, powinien przedstawić zaświadczenie o stanie
zdrowia ucznia, wydane przez lekarza, określające czas, w którym stan zdrowia
ucznia uniemożliwia lub znacznie utrudnia uczęszczanie do szkoły.
–Zespół może zasięgnąć opinii nauczycieli uczących ucznia w celu przedstawienia problemów dydaktycznych i wychowawczych ucznia.
–Orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania wydaje się na czas określony, wskazany w zaświadczeniu o stanie zdrowia ucznia.
–Dyrektor szkoły lub placówki, do której uczęszcza dziecko organizuje
indywidualne nauczanie w sposób zapewniający wykonanie określonych w orzeczeniu zaleceń dotyczących warunków realizacji potrzeb edukacyjnych dziecka.
–Zajęcia indywidualnego nauczania prowadzone są w miejscu pobytu dziecka, w domu rodzinnym lub placówce.
–W indywidualnym nauczaniu realizuje się treści wynikające z podstawy
programowej kształcenia ogólnego oraz obowiązkowe zajęcia edukacyjne wynikające z ramowego planu nauczania danego typu i rodzaju szkoły.
–Tygodniowy wymiar godzin zajęć indywidualnego nauczania realizowanych bezpośrednio z uczniem w szkole ponadgimnazjalnej wynosi od 12 do
16 godzin.
Badania własne
Celem podjętych badań empirycznych było poznanie oczekiwań uczniów
objętych nauczaniem indywidualnym wobec nauczycieli.
Zob. Rozporządzenie MEN z dn. 18.09.2008 r. w sprawie sposobu i trybu organizowania indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego i indywidualnego
nauczania dzieci i młodzieży; Rozporządzenie MEN z dn. 12.02.2001 r. w sprawie orzekania
o potrzebie kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania dzieci i młodzieży oraz szczegółowych zasad kierowania do kształcenia specjalnego lub indywidualnego nauczania.
Oczekiwania uczniów objętych nauczaniem indywidualnym wobec nauczyciela
393
W badaniach wzięli udział uczniowie wszystkich klas Technikum z Oddziałami Integracyjnymi w Lublinie przy Zespole Szkół nr 3, realizujący nauczanie
indywidualne (12 chłopców i 3 dziewczęta). Przedział wiekowy respondentów
wahał się od 17 do 21 lat. Nauczanie indywidualne zostało przyznane im z uwagi
na stan zdrowia przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Zgodnie z orzeczeniem poradni, połowa uczniów (5 chłopców i 2 dziewczyny) została objętych
nauczaniem indywidualnym w danym roku szkolnym, pozostali zaś posiadali
takie wskazanie do końca kształcenia w szkole ponadgimnazjalnej. Nauczanie
indywidualne badanych uczniów odbywało się na terenie szkoły (11 uczniów)
oraz w warunkach domowych (4 uczniów).
Stany chorobowe uczniów, wskazujące na konieczność nauczania indywidualnego przedstawiono w poniższej tabeli:
Tabela 1
Choroba ucznia
Niepełnosprawność ruchowa
Niepełnosprawność ruchowa sprzężona z innymi
zaburzeniami neurologicznymi lub somatycznymi
Liczba
4
4
Choroba przewlekła
3
Afazja nabyta oraz zaburzenia neurologiczne
1
Choroba psychiczna
3
W badaniach wykorzystano skonstruowany do tego celu kwestionariusz
ankiety zawierający zarówno pytania otwarte, jak i zamknięte. Poszukiwano odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jakie informacje o uczniu powinien posiadać nauczyciel pracujący z nim
indywidualnie?
2. Jakie cechy charakteryzują dobrego nauczyciela?
3. Jak powinien zachować się nauczyciel, kiedy uczeń ma problem?
4. Jakie formy pracy są dla uczniów najbardziej atrakcyjne i pożądane?
Wyniki badań własnych
Pierwsze pytanie zawarte w ankiecie brzmiało: „Jakie informacje o uczniu
powinien posiadać nauczyciel?” Analiza wypowiedzi uczniów wskazuje, iż nauczyciel obok podstawowych informacji zawartych w dzienniku szkolnym powinien
posiadać wiedzę na temat ich stanu zdrowia. Wydaje się, że jest to rzecz oczywista z uwagi na specyficzną sytuację ucznia nauczanego indywidualnie. Znajomość tego zagadnienia nie może jednak ograniczać się do typu choroby i nazwy.
Nauczyciel powinien znać wszelkie konsekwencje i ograniczenia wypływające
394
Magdalena Fatyga
z danej jednostki chorobowej. Tylko taka wiedza pozwoli mu na prawdziwie
indywidualne podejście do ucznia, czego wyrazem będzie odpowiednia organizacja lekcji poprzez dobór właściwych form i metod pracy, dostrzeganie wysiłku
ucznia, odpowiednie planowanie limitów czasowych na konkretne ćwiczenia lub
sprawdzanie stanu wiedzy ucznia oraz właściwa reakcja w sytuacjach wymagających od nauczyciela udzielenia uczniowi pomocy w przypadku np. ataku związanego z chorobą. Zdobycie takich wiadomości wymaga często od nauczyciela samodzielnego zgłębiania wiedzy, wykraczającego poza informacje zawarte
w opiniach czy orzeczeniach z poradni psychologiczno‑pedagogicznych.
Uczniowie oczekują także od nauczyciela, że będzie posiadał on wiedzę na
temat ich trudności w nauce. Zły stan zdrowia uczniów uważany jest od dawna
przez wielu badaczy za przyczynę trudności i niepowodzeń szkolnych. W najprostszym ujęciu wpływ ten sprowadzany bywa do zjawiska absencji chorobowej
– dziecko, które opuszcza wiele dni w szkole z powodu częstych zachorowań, nie
wykazuje na ogół dobrych postępów w nauce. W rzeczywistości jednak relacje
między ogólnym stanem zdrowia ucznia a jego pracą szkolną są bardziej złożone
i wielokierunkowe.
Istnieje wiele czynników patogennych, uszkadzających układ nerwowy dziecka, co nie pozostaje bez wpływu na ogólny stan jego organizmu. Jak podkreśliła
H. Spionek nie można zapominać, że układ nerwowy jest częścią organizmu dziecka i scalony jest z całością organizmu zarówno pod względem swojej struktury,
jak i funkcji. Wszelkie więc zaburzenia stanu somatycznego dziecka wpływają
bardzo niekorzystnie na jego układ nerwowy, a tym samym na ogólną wydolność umysłową i pracę szkolną. Informacje medyczne oraz trudności w nauce
nie powinny jednak stanowić wyłącznej wiedzy nauczyciela o uczniach. Bardzo
istotne, w świetle zebranych opinii, jest dla uczniów także, aby nauczyciel znał ich
zainteresowania. Uczniowie oczekują, iż nauczyciel zwróci uwagę również na ich
pasje i talenty.
Na proces i atmosferę nauki duży wpływ ma niewątpliwie osoba samego
nauczyciela, jego cechy charakteru zarówno pozytywne, jak i negatywne oraz
kompetencje i umiejętności dydaktyczne. Zdaniem A. Nowickiego, mądry i odpowiednio przygotowany nauczyciel przekazuje uczniowi nie tylko wiedzę, ale
także hierarchię wartości, oddziałuje na innych całym sobą, całą swoją osobowością. Dlatego nauczyciel – wychowawca powinien być człowiekiem, który:
–reprezentuje wysoki poziom intelektualny, wykształcenie, dociekliwość badawczą i kulturę osobistą,
–współpracuje z uczniem w naukowym poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości,
H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985, s. 76.
Tamże.
Oczekiwania uczniów objętych nauczaniem indywidualnym wobec nauczyciela
395
–ma i przekazuje własne poglądy, które poparte są osobistym doświadczeniem,
–kładzie nacisk na podmiotowe traktowanie ucznia, które opiera się na wzajemnym szacunku i tolerancji oraz postawy wzajemnego otwarcia,
–jest aktywny i twórczy,
–nieustannie rozwija się pod względem intelektualnym i duchowym.
Celem sformułowania odpowiedzi na pytanie „Jakie cechy charakteryzują
dobrego nauczyciela?” przedstawiono uczniom listę cech, jakie powinny i nie powinny cechować dobrego nauczyciela. Z grupy proponowanych przymiotników
uczniowie wybierali 5 najbardziej pożądanych i niepożądanych cech.
Największa grupa wskazała, iż dobry nauczyciel to przede wszystkim ktoś,
kto dobrze tłumaczy (86%). Uczniowie oczekują więc, że nauczyciel w sposób
jasny i dla nich zrozumiały przekaże odpowiednie treści. Dobrze tłumaczyć,
to niejednokrotnie trafnie dobrać metody i środki dydaktyczne, co oznacza, że
nauczyciel doskonale zna swojego ucznia i w odpowiedni dla niego sposób
planuje proces dydaktyczny. Oczekiwanie to związane jest zarówno z kompetencjami dydaktycznymi nauczyciela, jak również jego podejściem do samego
ucznia. Badani oczekują więc profesjonalizmu, „dobrze wykonanej pracy” ze strony nauczycieli. Takie podejście związane jest niewątpliwie z wiekiem samych
badanych. Młodzież w tym przedziale wiekowym w pełni świadomie uczestniczy
w procesie nauczania. Ponadto program nauczania technikum jest stosunkowo
trudny i obszerny z uwagi na dużą liczbę przedmiotów zawodowych.
Kolejne cechy, na jakie wskazali respondenci w odniesieniu do dobrego
nauczyciela to „spokojny” (71%) i „opanowany” (57%). Związane jest to z wytworzeniem pozytywnej atmosfery pracy. Nauczyciel, którego cechuje spokój
i opanowanie w znaczny sposób obniża poziom stresu u uczniów i podnosi u nich
pewność siebie.
Uczniowie, chcą także, aby nauczyciel traktował ich sprawiedliwie
(64%). Oczekują, iż będzie on w swojej pracy unikał kierowania się uprzedzeniami czy też porównaniami z innymi. Chcą, aby patrzył on na ich pracę,
efekty, zaangażowanie w sposób obiektywny. Jest to równoznaczne niewątpliwie
z akceptacją samego ucznia. Zdaniem M. Łobockiego, akceptacja okazywana młodzieży polega na uznawaniu ich takimi, jakimi naprawdę są, czyli bez jakichkolwiek uprzedzeń. Łączy się z poszanowaniem ich prawa do własnej odrębności.
Wypowiedzi uczniów ukazały, iż ważną cechą charakteryzującą dobrego
nauczyciela jest wesołe usposobienie. Oczekują, iż nauczyciel będzie „uśmiechnięty” i „z poczuciem humoru” (57%). Taka postawa życiowa nauczyciela na pewno pozytywnie wpływa na jego wizerunek. Zdecydowanie łatwiej bowiem wcho
E. Sygulla, Nauczyciel w dzisiejszych czasach…
M. Łobocki, ABC wychowania: dla nauczycieli i wychowawców, Warszawa 1992, s. 86.
396
Magdalena Fatyga
dzimy w bezpośredni kontakt z osobami, które są uśmiechnięte, zadowolone,
z humorem, niż ze smutnymi i ponurymi.
Wśród cech najbardziej niepożądanych największą grupę stanowi „niezrozumiałe tłumaczenie wykładanych przez nauczyciela treści” (71%). Wypowiedzi
te, są w zasadzie analogiczne do wyników uzyskanych w odniesieniu do cech pozytywnych. Wskazuje to w bardzo wyraźny sposób, jak wielkie oczekiwania tej
grupy uczniów formułują się wokół przekazywanych im treści.
Kolejne cechy nieakceptowane przez respondentów to: „nerwowy” (50%),
„krzyczący” (43%), „niesprawiedliwy” i „zbyt surowy” (36%). W grupie pięciu
najczęściej pojawiających się cech znalazły się także „nudny”, „niesłowny”, „niecierpliwy”, na które wskazało (28%) badanych.
Na wagę pozytywnej atmosfery pracy, swoisty klimat zajęć wskazują także
czynniki wyróżnione przez uczniów w postaci zdań niedokończonych. Sformułowanie „lubię gdy nauczyciel…” uczniowie często kończyli w następujący sposób:
„rozmawia ze mną na różne tematy”, „jest życzliwy”, jest „uśmiechnięty”, „ciekawie prowadzi lekcję”, „dużo opowiada”, „jest wyrozumiały”. Do najbardziej nielubianych cech zaliczyli zaś „krzyczy”, „jest nerwowy”, „wytyka mi ciągle błędy”,
„ciągle mnie pyta”.
Indywidualny charakter zajęć lekcyjnych sprawia, iż uczniowie oczekują od
swoich nauczycieli, że wykażą oni zainteresowanie ich problemami. Wszyscy
badani na pytanie „Jak powinien zachować się nauczyciel, kiedy uczeń ma problem?” odpowiedzieli, iż nauczyciel powinien zainteresować się tym, porozmawiać
z nim, pomóc w rozwiązaniu albo wskazać możliwość poradzenia sobie z problemem. Uczniowie oczekują zatem bardzo podmiotowego traktowania i dużego
zainteresowania ich osobą przez nauczycieli nie tylko w sferze nauczania, ale także niejednokrotnie osobistej.
Lekcje nauczania indywidualnego zasadniczo różnią się od zajęć realizowanych w klasach. Nauczyciel uwzględniając specyfikę każdego ucznia dostosowuje lekcję do jego możliwości. W celu zbadania najbardziej preferowanych metod
uczniowie wybierali dwie odpowiedzi z listy zawierającej różnorodne metody
pracy na lekcji. Za najbardziej lubianą formę pracy uczniowie uznali sytuację
„kiedy nauczyciel opowiada na dany temat”. Takiej odpowiedzi udzieliło aż 93%
badanych. Uczniowie oczekują więc od nauczyciela dużej aktywności w czasie
lekcji oraz zaangażowania. Dużą grupę stanowi także „praca z Internetem” (57%).
Badani chcą, aby w procesie nauczania wykorzystywać nowoczesne środki techniczne. Internet stanowi dla nich ważne źródło informacji, co niewątpliwie jest
domeną współczesnej młodzieży. Postulat ten niestety często trudno jest zrealizować z uwagi na organizację pracy szkoły. Zajęcia indywidualne realizowane są
w różnych salach i dostęp do komputera może być ograniczony. Utrudnieniem
mogą być również zajęcia odbywające się w warunkach domowych, gdyż nie każdy uczeń ma łatwy dostęp do Internetu. Niemniej jednak należy dołożyć starań,
aby także uczniowie realizujący nauczanie indywidualne mieli dostęp do ciekawej
Oczekiwania uczniów objętych nauczaniem indywidualnym wobec nauczyciela
397
dla nich formy zdobywania wiedzy. Istotne dla uczniów jest także uwzględnianie
przez nauczycieli ich zdania i opinii na dany temat. Jako kolejną najbardziej preferowaną metodę pracy uczniowie uznali „dyskusję na dany temat” (50%). Badani
uczniowie oczekują zatem od nauczyciela, iż prowadzone przez niego lekcje będą
oparte na dialogu i aktywnym słuchaniu oraz będą wykorzystywały technologię
informacyjną.
Z udzielonych przez uczniów odpowiedzi wynika, iż nie utożsamiają oni
„dobrego nauczyciela” z konkretną płcią. Badani wskazują, że najważniejsze są
posiadane przez nauczyciela cechy charakteru oraz kompetencje zawodowe. Płeć
nauczyciela natomiast nie stanowi większej różnicy. Nie ważne jest, czy nauczycielem jest kobieta czy mężczyzna, ma on przede wszystkim dobrze uczyć i stwarzać pozytywną atmosferę pracy.
Wnioski
Odpowiedzi uczniów udzielone w kwestionariuszu ankiety pozwalają na
określenie, jakie oczekiwania względem nauczyciela wyrażają uczniowie nauczani
indywidualnie:
–Dla uczniów ważne jest, aby nauczyciel miał gruntowną wiedzę na temat
ich choroby, trudności szkolnych, a także zainteresowań i talentów.
–W czasie lekcji oczekują zrozumiałego dla nich przekazywania informacji.
–Dobry nauczyciel, w percepcji uczniów, to przede wszystkim człowiek spokojny, opanowany, sprawiedliwie traktujący swoich uczniów.
–Ważne jest także wesołe usposobienie nauczyciela, jego poczucie humoru.
–Uczniowie chcą, aby nauczyciel wykazywał także zainteresowanie ich problemami i starał się pomagać im w ich rozwiązaniu.
–Najbardziej preferowaną metodą nauczania jest w tej grupie ustne przekazywanie wiadomości, które następnie poddawane są wspólnej dyskusji.
–Uczniowie chcą korzystać na lekcjach z zasobów Internetu.
–„Dobrym nauczycielem”, zdaniem uczniów, może być zarówno kobieta,
jak i mężczyzna.
Wyodrębnienie i sprecyzowanie oczekiwań względem nauczyciela jest ważną wskazówką dla pedagogów pracujących z uczniami indywidualnie. Świadomość tego, czego chcą uczniowie pozwala na rozwój własnych kompetencji
dydaktycznych, jak i psychologicznych. W takiej sytuacji wzrasta także efektywność oddziaływań nauczyciela na ucznia oraz wytwarza się pozytywna atmosfera
wspólnego przebywania i współdziałania.