KONFERENCJA NAUKOWA MONETA ZNAK KOMUNIKAT

KONFERENCJA NAUKOWA
MONETA
ZNAK
KOMUNIKAT
PROGRAM I ABSTRAKTY REFERATÓW
Wrocław, 13 - 15 maja 2014 r.
www.numi.archeo.uni.wroc.pl
ORGANIZATORZY
SPONSOR

www.delfa.pl
Nie od dziś wiadomo, że dawna moneta jest przedmiotem szczególnie obarczonym znaczeniami i informacjami. Ich odczytanie jest głównym przedmiotem badań numizmatycznych od ich
zarania w XIV wieku. Właściwe wykonanie tego zadania decyduje o przydatności monety
jako źródła dla innych nauk.
Przewodnią myślą konferencji jest wprowadzenie teorii komunikacji do specjalistycznych
nauk historycznych. Numizmatyka nadaje się do tego szczególnie ze względu na złożoność
i wieloaspektowość monety jako znaku. Nasza dyscyplina może w ten sposób stać się mostem
łączącym badania historyczne z naukami o kulturze, dając interdyscyplinarną perspektywę
również innym naukom źródłoznawczym.
Organizatorzy
3
PROGRAM KONFERENCJI
Wtorek, 13 maja 2014
14.30 - 15.00 - Spotkanie organizacyjne
Ossolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17
15.00 - 15.30 - Otwarcie konferencji
Ossolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17
15.30 - 16.15 - Referat inauguracyjny - prof. dr hab. Adam Nobis (Wrocław)
Moneta w komunikacji międzykulturowej
16.15 - 16.45 - prof. dr hab. Borys Paszkiewicz (Wrocław)
Fałszerstwo, naśladownictwo, znak wartości czy komunikat ideowy – o długim i szerokim trwaniu typów
monetarnych
16.45 - 17.00 - Dyskusja
17.00 - 17.30 - dr Piotr Jaworski (Warszawa)
Batti silphium. Starożytne godło monetarne, adagium Erazma z Rotterdamu i nowożytne korzenie
numizmatyki antycznej Cyrenajki
17.30 - 17.45 - Dyskusja
17.45 - 18.15 - dr Eliza Walczak (Warszawa)
Idea boskości władcy w ikonografii monet hellenistycznych
18.15 - 18.30 - Dyskusja
19.30 - Koncert zespołu CHRZAN
Ossolineum, Refektarz, ul. Szewska 37
Środa, 14 maja 2014
9.00 - 9.30 - mgr Justyna Szwed (Wrocław)
Moneta jako źródło do badania kultury wizualnej celtyckich Bojów
9.30 - 9.45 - Dyskusja
9.45 - 10.15 - mgr Marcin Rudnicki (Warszawa)
Znak wartości czy idei? Próba interpretacji typów pieniądza celtyckich Bojów
4
10.15 - 10.30 - Dyskusja
10.30 - 11.00 - dr Przemysław Dulęba (Warszawa)
Początki ikonografii triumfalnej w mennictwie celtyckim
11.00 - 11.15 - Dyskusja
11.15 - 11.45 - Przerwa kawowa
11.45 - 14.00 - Zwiedzanie zbiorów Ossolineum
Zbiórka - Ossolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17
1. Gabinet Numizmatyczno-Sfragistyczny - Pokaz numizmatów.
2. Sala „Pod Kopułą” - Wystawa pt. „Znak i karabin do ręki bierzem. Powstanie Styczniowe i Rząd Narodowy
1863-1864.”
14.00 - 15.30 - Obiad - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37
15.30 - 16.00 - mgr Kamil Kopij (Kraków)
Teoria komunikacji a propaganda w numizmatyce rzymskiej
16.00 - 16.15 - Dyskusja
16.15 - 16.45 - prof. dr hab. Agata Kluczek (Katowice)
Moneta - ślad zdarzenia i odbicie idei. Przykład z mennictwa rzymskiego drugiej połowy III w. n.e.
16.45 - 17.00 - Dyskusja
17.00 - 17.30 - mgr Zbigniew Bartkowiak (Poznań)
Zastosowanie modelu Lasswella (uzupełnionego) w badaniach nad średniowiecznymi kwartnikami
śląskimi
17.30 - 17.45 - Dyskusja
17.45 - 18.15 - prof. dr hab. Bogusław Czechowicz (Opole/Hradec Králové)
Numizmatyka jako środek komunikacji między archeologią, historią i historią sztuki. Kilka uwag na
marginesie badań nad historią i kulturą Korony Królestwa Czech w XIV-XVI wieku
18.15 - 18.30 - Dyskusja
20.00 - Uroczysta kolacja - restauracja „BRAJT”, ul. Odrzańska 18/19
>>>
5
Czwartek, 15 maja 2014
9.00 - 9.30 - dr Witold Garbaczewski (Poznań)
Książę, król i cesarz. Denary Bolesława Kędzierzawego i Władysława II Przemyślidy z wizerunkiem
Fryderyka Barbarossy
9.30 - 9.45 - Dyskusja
9.45 - 10.15 - prof. dr hab. Przemysław Wiszewski (Wrocław)
Ikonografia średniowiecznych monet w infosferze władzy Piastów
10.15 - 10.30 - Dyskusja
10.30 - 11.00 - mgr Adam Żurek (Wrocław)
Monety jako przypuszczalne źródło przedstawień herbów polskich w europejskich herbarzach XV i XVI wieku
11.00 - 11.15 - Dyskusja
11.15 - 11.45 - Przerwa kawowa
11.45 - 12.15 - mgr Michał Zawadzki (Warszawa)
Uwagi o zmianach w ikonografii koronnych monet jagiellońskich
12.15 - 12.30 - Dyskusja
12.30 - 13.00 - dr Barbara Butent-Stefaniak (Wrocław)
Monety pochodzące z wykopalisk archeologicznych w Ryczynie, gm. Oława, woj. dolnośląskie
13.00 - 13.15 - Dyskusja
13.15 - 13.45 - mgr Rafał Janke (Kraków)
Monety z „kruszcu krajowego”
13.45 - 14.00 - Dyskusja
14.00 - 14.15 - Podsumowanie konferencji
14.15 - 14.30 - Zakończenie obrad
14.30 - 16.00 - Obiad - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37
od 16.00
Zwiedzanie Wrocławia
Zbiórka - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37
6
ABSTRAKTY REFERATÓW
(w porządku wystąpień)
8
Adam Nobis
Komunikacja międzykulturowa i pieniądz: dawniej i dziś

Problematyka komunikacji międzykulturowej analizowana jest na przykładzie solida.
To rzymska, następnie bizantyjska moneta, emitowana i wykorzystywana na terenie
Cesarstwa, a także rozprzestrzeniająca się daleko poza jego granice. Przemieszczające
się między społecznościami solidy przekraczały granice kulturowe i w odmiennych
kontekstach wykorzystywane były w odmiennych praktykach kulturowych, które
nadawały im odmienne znaczenia i wartości. Inne na terenie państwa rzymskiego,
inne w społecznościach koczowniczych stepów Eurazji. Jeszcze inne w państwach
Azji Centralnej czy w Chinach, do których monety te docierały po długiej podróży.
Jeśli potraktujemy tę międzykulturową wymianę dokonywaną za pomocą pieniądza
jako szczególny przykład międzykulturowej komunikacji, to warto zauważyć, że znaczenia i wartości solida w tej komunikacji nie były niezmienne. Przeciwnie – były
kształtowane w rozmaitych kulturowych praktykach w różnych społecznościach
w trakcie tej podróży.
9
Borys Paszkiewicz
Fałszerstwo, naśladownictwo, znak wartości czy komunikat ideowy –
o długim i szerokim trwaniu typów monetarnych

Nadzwyczajna trwałość niektórych motywów obrazowych na monetach – a także,
mniej może licznych, tekstów – została już dawno zaobserwowana przez numizmatyków. Interpretacja poszczególnych zjawisk tego rodzaju zazwyczaj jest prowadzona
wedle jednego z wymienionych w tytule modeli transmisyjnych: moneta naśladuje
inną, gdy jej emitent pragnie odwołać się – prawem lub lewem – do dobrej opinii,
jaką cieszy się wzorzec, poinformować użytkowników o nadanej monecie wartości
nominalnej lub nawet substancjalnej, czy wreszcie przedstawić swój świat wartości
jako zbieżny z już powszechnie uznanym. Rzecz ciekawa, że w obrębie numizmatycznych szkół narodowych zwykle bierze się pod uwagę tylko niektóre z tych modeli.
Czy jednak do nich tylko ogranicza się cel i skutek powtarzalnych komunikatów monet? Czy nie uda się uchwycić w nich modeli rytualnych – gromadzenia ludzi wokół
pewnych pojęć i znaczeń?
10
Piotr Jaworski
Batti silphium. Starożytne godło monetarne, adagium Erazma z Rotterdamu
i nowożytne korzenie numizmatyki antycznej Cyrenajki

Silfion (gr. σιλφίov, łac. silphium), roślina znana powszechnie w świecie greckim
jako doskonały medykament o wszechstronnym zastosowaniu, uprawiana była na
terytorium należącym do Kyrene pod ścisłą kontrolą państwową. Przez kilkaset lat,
począwszy od czasów Battosa, który przewodził wyprawie osadników z Thery ku afrykańskiemu wybrzeżu i został pierwszym władcą Kyrene, eksport tej rośliny stanowił
podstawę gospodarki i źródło bogactwa miasta. Nic zatem dziwnego, że obok wizerunku Zeusa-Amona, libijskiego bóstwa w sposób szczególny czczonego w Cyrenajce,
to właśnie charakterystyczne przedstawienie silfionu umieszczano najczęściej na monetach emitowanych przez mennicę działającą w Kyrene.
Niezwykle wartościowe, choć zapomniane dziś źródło dla poznania semantycznej
wymowy monetarnych przedstawień silfionu stanowi utwór Batti silphium, ułożony
przez wielkiego Erazma z Rotterdamu i włączony przezeń do ogromnego, bo liczącego
kilka tysięcy, zbioru adagiów – starożytnych wyrażeń przysłowiowych w erudycyjnej,
humanistycznej interpretacji. Adagium Erazma jest nie tylko ciekawym przeglądem
antycznych źródeł na temat silfionu i dziejów Kyrene, ale jako pierwsze w czasach
nowożytnych dostarcza informacji na temat monet wybitych w tym greckim mieście.
Utwór ten zapoczątkował zainteresowanie dziejami Cyrenajki w XVI w. i wywarł niemały wpływ na sposób postrzegania starożytnego mennictwa na tym obszarze.
11
Eliza Walczak
Idea boskości władcy w ikonografii monet hellenistycznych

Kiedy młody następca tronu macedońskiego ruszał w 334 r. p.n.e. na wojnę przeciw Persom, nikt chyba nie przypuszczał, że tym samym rozpoczyna się nowa epoka
w dziejach świata greckiego, która zmieni wiele również w światopoglądzie ludzi.
Pod wpływem świata wschodu ideę władcy absolutnego równego bogom Aleksander chciał przenieść na grunt grecki, ale nie spotkało się to z akceptacją jako zbyt
barbarzyńskie i zupełnie niegreckie. Do dziś trwają spory wśród uczonych, czy głowa
Heraklesa w lwiej skórze na monetach Aleksandra to już jego idealizowany, zgodny
ze spójnym programem ikonograficznym, portret władcy, czy jeszcze tylko twarz herosa jako symboliczne odwołanie się do boskiego pochodzenia Aleksandra.
Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego następcy otwarcie już wybijali monety z wizerunkiem zmarłego władcy, zaopatrzonego w atrybuty boskie, np. róg barani czy
piorun w ręku. Z czasem podobnego uznania diadochowie zapragnęli i dla siebie,
bynajmniej nie pośmiertnie. Oczywiście dużo łatwiej i szybciej idea boskości władzy
przyjęła się na terenach Egiptu i Wschodu, gdzie większość ludności była niehelleńska i z dawna do tego przyzwyczajona (Persja Achemenidów, Egipt faraonów), trudno
zaś, czy w ogóle nie zyskała ona uznania na terenach Grecji właściwej i Macedonii,
przywiązanych do swych tradycji.
Moneta znakomicie nadawała się do propagowania nowych idei, kiedy więc Ptolemeusz I Soter w 305 roku p.n.e. oficjalnie przyjął tytuł królewski, w ikonografii mennictwa helleńskiego rozpoczęła się nowa era. Na awersie złotych staterów z mennicy
w zależnej wówczas od Egiptu Cyrenajce, miejsce tradycyjnej głowy Ateny zajął realistyczny portret żyjącego władcy, rzecz dotychczas niespotykana. Poza tym został wyposażony w boskie atrybuty, bowiem na szyi Ptolemeusza zawiązana jest Zeusowa egida.
W podobnym kierunku zmierzały wizerunki panujących na monetach Syrii, później
12
także Pontu, Pergamonu czy państewek jeszcze dalej wysuniętych na wschód - Baktrii,
Kommagene. Niekiedy wzbogacano je ponadto stosownymi tytułami w legendzie.
Taki wizerunek władców, szybko przyjęty w innych państwach powstałych na gruzach
imperium macedońskiego, kontynuowany będzie na monetach hellenistycznych
aż po kres samodzielności świata greckiego, zakończony aneksją Egiptu przez Rzym
w 30 r. p.n.e.
13
Justyna Szwed
Moneta jako źródło do badania kultury wizualnej Bojów

Badania nad kulturą wizualną społeczności pradziejowych spotykają się często z krytyką i wątpliwościami badaczy. Wartym zastanowienia jest zatem to, jak należy rozumieć
pojęcie „kultury wizualnej” w odniesieniu do kultur niepiśmiennych, słabo oświetlonych poprzez antyczne źródła pisane. Wydaje się bowiem, że tylko wyraźne określenie
możliwości i ograniczeń pozwoli na prowadzenie kreatywnych badań w tej dziedzinie.
Odznaczają się one bowiem dużym ryzykiem błędu, a stawiane tezy są tu jedynie przypuszczeniami. Niemniej, dzięki zastosowaniu właściwej metody można w interesujący
sposób osadzić poddawane analizie przedstawienie w realiach kultury i prześledzić
przybliżony sposób obrazowania pewnych treści, który jak się okazuje, posiada niekiedy ponadkulturowy charakter. Bezsprzecznym jest bowiem, że zawieranie informacji
w formie wizualnej zawsze miało dla człowieka określony, komunikatywny cel oraz sens.
Społeczności celtyckie i ich kultura materialna znane są przede wszystkim z licznych
źródeł archeologicznych. Obraz ten uzupełniają jednak przekazy starożytnych pisarzy oraz źródła ikonograficzne. Dodatkowe możliwości badawcze stwarza zachowana
na Wyspach Brytyjskich średniowieczna literatura tradycyjna – podania, mity oraz
legendy. Opowieści te w pewnym stopniu łączą się z zabytkami archeologicznymi
pochodzącymi z pierwszych wieków przed naszą erą. Zjawisko to stanowi furtkę dla
badań nad sposobem przekazywania przez Celtów treści za pomocą obrazów. Jedną
z kategorii zabytków szczególnie predestynowanych do tego rodzaju pracy są monety.
Cechą ich jest to, że umieszczone na awersach i rewersach przedstawienia realizowały
pewien program ideowy. W przypadku Celtów, szczególnie wyraźnie widoczne jest to
na monetach, których ikonografia nie jest zapożyczona w sposób bezpośredni z monet
antycznych, lecz jest wytworem tradycji rodzimej. Do monet takich należy m.in. wybijana na przełomie III i II w. a.C., seria monet pobocznych mennictwa bojskiego, której
centrum obiegu wiąże się z obszarem dzisiejszej Republiki Czeskiej.
14
Marcin Rudnicki
Znak wartości czy idei? Próba interpretacji typów pieniądza celtyckich Bojów

Mennictwo jest jednym z bardziej niezwykłych osiągnięć „barbarzyńskiej” cywilizacji, stworzonej przez Celtów. Na rozległych obszarach Europy rozwinęli oni systemy
monetarne, różniące się pod względem poziomu skomplikowania, szerokiej gamy
nominałów, wybijanych ze złota, srebra i stopów miedzi. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że monety celtyckie pełniły nie tylko funkcję znaków prestiżu, ale także
odgrywały pewną rolę ekonomiczną. Wskazują na to takie zjawiska jak masowość
produkcji – zwłaszcza drobnych nominałów, a także dewaluacja monet wykonanych
z metali szlachetnych, czy emisje subaeratów – monet z rdzeniem z brązu pokrytego
złotem lub srebrem.
Wydaje się niemal pewne, że początkowy etap rozwoju mennictwa Celtów był ściśle
związany z aktywnością militarną tego ludu. Pieniądz kruszcowy służył bowiem powszechnie jako środek wynagrodzenia dla najemników. Wraz z upływem czasu rola
wojen i przemocy w życiu gospodarczo-społecznym Celtów malała, czemu na pewnych
obszarach towarzyszyło prawdopodobnie ściślejsze powiązanie mennictwa z „cywilnymi” sferami życia. W tym kontekście rodzi się pytanie, jak interpretować poszczególne
typy monetarne, uwzględniając ich zróżnicowanie pod względem kruszcowym, nominałowym, a także ikonograficznym? Czy zróżnicowanie to w większym stopniu, jeśli
w ogóle, stanowi komunikat o charakterze ideowym, czy ekonomicznym?
Prezentowana w referacie próba rozwikłania opisywanych dylematów opiera się na
analizie znalezisk numizmatycznych z Europy Środkowej – związanych z tak zwanym
mennictwem bojskim (od nazwy plemienia Bojów). Jego integralną część stanowiła działalność mennicza Celtów na ziemiach leżących na północ od Karpat i Sudetów, która swoimi początkami sięga co najmniej III wieku przed Chr. Rejestrowany
w ostatnich latach, olbrzymi dopływ nowych znalezisk numizmatycznych związanych
z kręgiem bojskim, otwiera nowe możliwości interpretacyjne.
15
Przemysław Dulęba
Początki ikonografii triumfalnej w mennictwie celtyckim

Rozwinięta ikonografia na monetach celtyckich pojawiła się w momencie, gdy
ekspansja Celtów zakończyła się i zaczął się okres rozkwitu gospodarczego, nazywany okresem „cywilizacji oppidów”. Temu procesowi towarzyszyło stopniowe przekształcenia luźnych struktur plemiennych w bardziej złożone organizmy polityczne.
Wewnątrz arystokracji celtyckiej pojawiły się pierwsze jednostki o ponadregionalnych
aspiracjach, dążące do stworzenia silnej władzy królewskiej. Jednym z najlepszych
materialnych śladów tych aspiracji są monety i widniejące na nich przedstawienia.
Wtedy to pojawiają się wyobrażenia insygniów wojennych – karnyksów i zoomorficznych znaków bojowych, pełniące ważną funkcję reprezentacyjną i prestiżową.
Na monetach pojawiają się również przedstawienia związane z ideologią wojowniczą,
tak silnie obecną w sztuce celtyckiej. Możemy dostrzec plemiona, które odgrywały
decydującą rolę w tych procesach. W zachodniej Celtyce są to niewątpliwie Eduowie, a na wschodzie zaś Bojowie, których ikonografia triumfalna prezentuje typy
najbardziej złożone. Można zaryzykować stwierdzenie, że gdyby nie upadek kultury
celtyckiej związany z ekspansją Rzymu, plemion germańskich i dackich, ikonografia numizmatyczna ewoluowałaby w kierunku zaawansowanych motywów, znanych
z numizmatyki rzymskiej.
16
Kamil Kopij
Teoria komunikacji a propaganda w numizmatyce rzymskiej

W numizmatyce na przestrzeni ponad 40 lat miała miejsce długa i burzliwa dyskusja na temat propagandowej wartości monet rzymskich (m.in. Jones 1956; Grant
1957; Sutherland 1959, 1983; Buttrey 1972; Belloni 1974, 1976; Morawiecki 1980;
Crawford 1983; Newman 1990; Kunisz 1993). Na łamach cenionych czasopism liczni autorzy przerzucali się wymyślnymi argumentami. Większość z nich nie odniosła
się jednak w żaden sposób do współczesnych badań nad zjawiskiem propagandy.
Co więcej, rozważania nad teorią propagandy rzadko są przedmiotem zainteresowania badaczy antycznej propagandy w ogóle. Zazwyczaj bazują oni na intuicyjnym zrozumieniu tematu, często zresztą błędnym.
W swoim wystąpieniu chciałbym nie tylko przedstawić pokrótce główne argumenty,
które pojawiły się we wspomnianej wyżej dyskusji, ale również pokazać, że bez zapoznania się z badaniami nad współczesną propagandą i jej teorią nie da się właściwie
zrozumieć jej starożytnego odpowiednika. Już sama znajomość licznych definicji tego
fenomenu pomóc może w określeniu, co jest propagandą, a co nią nie jest. Dalej,
poznanie różnych typów tego zjawiska prowadzić może do lepszej kategoryzacji tego,
z czym mamy do czynienia, i jego właściwego sklasyfikowania. Ponadto dzięki teorii
propagandy znaleźć możemy konceptualne modele samego sposobu badania tego
zjawiska. W swoim wystąpieniu chciałbym przedstawić jeden z nich, autorstwa G.
Jowetta i V. O’Donnell. Składa się on z szeregu pytań badawczych, na które należy
znaleźć odpowiedź chcąc opisać kampanię propagandową. W swoim wystąpieniu
przedstawię także kilka krytycznych uwag dotyczących dostosowania modelu Jowetta
i O’Donnell do analizy antycznej propagandy, w tym tej namonetarnej.
Ponadto w swoim referacie przedstawię, w jaki sposób rozważania nad teorią komunikacji i wynikające z niej modele komunikacyjne wpływają na nasze rozumienie monet jako środków przekazu, w tym mediów propagandy. W wystąpieniu skupię się na
17
kilku podstawowych modelach, takich jak: model transmisyjny Shannona-Weavera,
model aktu perswazyjnego Lasswella, kołowy model Osgooda-Schramma, konceptualny model komunikacji Westleya i MacLeana, rytualny model komunikacji Careya
oraz semiotyczny model komunikacji Eco.
18
Agata A. Kluczek
Moneta – ślad zdarzenia i odbicie idei.
Przykład z mennictwa rzymskiego drugiej połowy III w. n.e.

Oryginalne treściowo medaliony i monety władców rzymskich Numeriana i Karynusa, powstałe w mennicy w Siscii (283), dają nam możliwość zweryfikowania, a także
uzupełnienia czasem szczegółowych, czasem nader lakonicznych przekazów autorów
starożytnych o wydarzeniach mających miejsce w dobie panowania przedstawicieli
ostatniej dynastii okresu zwanego kryzysem III wieku (235–284).
Przykład dostarczony przez numizmaty z Siscii stanie się elementem bardziej ogólnych rozważań nad naturą źródła numizmatycznego. Będą one dotyczyć monety
w jej roli dostarczyciela danych dokumentujących zdarzenia i umożliwiających ich
rekonstrukcję oraz przekaziciela tematów bardziej abstrakcyjnych, a także aktualnych w szerszym czasie, czyli odnoszących się do różnych sytuacji i zdarzeń. Refleksja
skupiona na ikonografii oraz napisach monetarnych będzie dotykać zagadnień:
•
oryginalności motywu ikonograficznego i jego powtarzania w mennictwie
różnych władców,
•
pojemności znaczeniowej motywu ikonograficznego,
•
korelacji semantycznej między napisem i obrazem.
19
Zbigniew Bartkowiak
Zastosowanie modelu Lasswella (uzupełnionego)
w badaniach nad średniowiecznymi kwartnikami śląskimi

Poznanie podstawowych składników procesu komunikacji pozwoliło stworzyć jego
model. Autor modelu, H.D. Lasswell, uprościł go, pozostawiając niezbędne elementy komunikowania, dzięki czemu nadał modelowi zasadniczą cechę, jaką jest możliwość powszechnego zastosowania. Potraktowanie monety jako komunikatu pozwala
na aplikację modelu w numizmatyce i stworzenie spójnej analizy jego poszczególnych
elementów od nadawcy do efektu działania wywołanego u odbiorcy. Niektóre z uzupełnień modelu są jednocześnie podstawowymi dla poznania niektórych gatunków
monet. Jednocześnie model wskazuje nowe obszary w badaniach numizmatycznych.
Jego zastosowanie do analizy kwartników śląskich jest, zdaniem autora, wyjątkowo
dobrze uzasadnione.
20
Bogusław Czechowicz
Numizmatyka jako środek komunikacji między archeologią, historią i historią sztuki.
Uwagi na marginesie badań nad historią i kulturą Korony Królestwa Czech
w XIV-XVI wieku

W referacie prześledzono kilka przykładów stosowania monet jako środka komunikacji. Zwrócono przede wszystkim uwagę na konieczność całościowego postrzegania
państwa czeskiego w kształcie, w jakim ono istniało od połowy XIV wieku. Treści wielu monet, jak w przypadku florenów Wacława I legnickiego z osobliwą „przywódczą”
tytulaturą księcia, znajdują adresatów nie tylko wśród książąt śląskich, ale i suwerena
– Karola IV. Jeszcze bardziej dotyczy to czasów, gdy Korona Czeska miała dwóch królów czeskich jednocześnie (1469-1490). Emisja groszy praskich króla Jerzego z 1469
roku jawi się jako reakcja na elekcję „antykróla” Macieja, a śląskie numizmaty tego
ostatniego eksponują jego osobę jako władcę czeskiego (nie węgierskiego!) i jako takie
stają się nośnikiem ideologii politycznej nadodrzańskiego kraju koronnego (zwłaszcza Wrocławia), po swojemu definiującego własne miejsce w Koronie Czeskiej.
Moneta postrzegana jako komunikat ma szansą stać się przedmiotem badań nie tylko
archeologii i historii, ale także historii sztuki. Dyscyplina ta ma przeważnie problem
z uznaniem dla dokonań nie mających wyraźnych znamion kreacji artystycznej. Ale
badania zjawisk artystycznych wspomagane recepcją numizmatów dostarcza ważnej
z wielu powodów kategorii źródeł. Przy próbach tworzenia panoramy zjawisk artystycznych ich pomijanie jest poważnym błędem metodologicznym.
21
Witold Garbaczewski
Książę, król i cesarz. Denary Bolesława Kędzierzawego i Władysława II
Przemyślidy z wizerunkiem Fryderyka Barbarossy

Wśród monet piastowskich okresu denarowego, jako całość bardzo interesujących
pod względem przekazywanych treści, trafiają się niekiedy przykłady, które wyraźnie
wyłamują się z ustalonych tradycji epigraficzno-obrazowych, charakteryzując się pewną liczbą anomalii ikonograficznych, nad którymi trudno przejść do porządku dziennego. Do grupy tej należy denar Bolesława Kędzierzawego, określany powszechnie
w literaturze numizmatycznej jako „cesarski”. Dosyć zdecydowane opinie, które pojawiły się ostatnio w publikacjach historycznych, przeciwstawiające się niekwestionowanej dotąd w zasadzie hipotezie numizmatyków, zgodnie z którą na stemplu
wyobrażony został cesarz Fryderyk Barbarossa, skłaniają do bliższego przyjrzenia się
rzeczonej monecie w próbie odpowiedzi na pytanie, czy możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa zidentyfikować postać na stemplu, a jeśli tak, to co z tej identyfikacji
może wynikać, szczególnie w odniesieniu do rozważań historyków dotyczących hołdu
w Krzyszkowie. Pomocnym w interpretacji będzie denar Władysława II Przemyślidy,
na którym również wyobrażony został Fryderyk Barbarossa w momencie przekazywania korony czeskiemu władcy. Kilka słów poświęconych będzie także oryginalnej
formie zapisu imienia księcia i św. Wojciecha na awersie monety Bolesława Kędzierzawego, która również, jak należy przypuszczać, wprowadzona została na stempel
świadomie i uzupełniała przekaz zawarty na stronie odwrotnej.
22
Adam Żurek
Monety jako przypuszczalne źródło przedstawień herbów polskich
w europejskich herbarzach XV i XVI wieku

W zachodnioeuropejskich herbarzach z XV i XVI wieku pojawiają się błędy w odniesieniu do herbów z obszarów szeroko pojętych ziem polskich. Zapewne niektóre
z owych błędów powstały w związku z wykorzystaniem przez heroldów monet jako
jednego ze źródeł informacji. Monochromatyczny obraz o niezbyt dużej precyzji doprowadzał do nieporozumień. Te błędne odczyty były następnie powielane w kolejnych herbarzach (tak rękopiśmiennych, jak i drukowanych). Niniejsze wystąpienie
jest przyczynkiem do rozpoznania dalekosiężnych kontaktów na przełomie średniowiecza i nowożytności, a także obrazu świata w ówczesnych kręgach elitarnych.
23
Michał Zawadzki
Uwagi o zmianach w ikonografii koronnych monet jagiellońskich

Piętnastowieczne monety jagiellońskie charakteryzują się niezwykle ograniczonym
zasobem użytych na nich przedstawień głównych – były to: Orzeł, korona oraz podwójny krzyż. Wizerunki te, zwłaszcza Orzeł oraz korona, w praktycznie niezmienionej konfiguracji stanowiły główny składnik ikonografii półgroszy oraz denarów jagiellońskich aż do reformy monetarnej Zygmunta I Starego. Niewielki zakres, czasem
nawet niekonsekwentnych zmian, którym podlegały, nie zmienia ich ogólnego charakteru monety o zimmobilizowanym stemplu. Drugorzędny zestaw symboli umieszczanych na monetach jagiellońskich, jak na przykład znaków menniczych, również
ulegał przemianom, ale ich charakter i zakres był z oczywistych przyczyn zupełnie odmienny od zasadniczej treści stempla.
Celem referatu będzie opis niektórych aspektów tych zmian, a także ich porównanie z procesami zachodzącymi w państwach ościennych. Spróbujemy również poddać analizie przeobrażenia symboliki, jakim poddano stemple monet jagiellońskich
w czasie reform monetarnych początku szesnastego wieku, których próby podejmował już Aleksander, a w pełni zrealizował jego następca na polskim tronie. Reforma
Zygmunta I Starego na wiele lat utrwaliła wzorce wyglądu monet polskich.
24
Barbara Butent-Stefaniak
Monety pochodzące z wykopalisk archeologicznych w Ryczynie,
gm. Oława, woj. dolnośląskie

Wczesnośredniowieczne grodziska ryczyńskie od dawna cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wielu historyków oraz archeologów. Ryczyn był zawsze postrzegany jako jeden
z ważniejszych grodów państwa wczesnopiastowskiego na Śląsku, a tradycja wiązała to
miejsce z siedzibą biskupów wrocławskich w XI w., w okresie rebelii pogańskiej.
Obecnie na kompleks Ryczyn składają się następujące obiekty: grodzisko pierścieniowate, gródek stożkowaty, trzy osady otwarte oraz cmentarzysko. Systematyczne
badania wykopaliskowe na tym obszarze przeprowadziło w latach 1958-1962 Muzeum Archeologiczne we Wrocławiu, a w okresie 2004-2008 r. Instytut Archeologii
i Etnologii PAN we Wrocławiu.
W trakcie badań odkryto na obszarze grodu 21 monet datowanych od pierwszej połowy XI do końca XII w. Wśród nich wyróżniono: dziewięć denarów krzyżowych,
dwa denary Bolesława II Śmiałego (1058-1079/80), jeden Władysława II Wygnańca (1138-1146), sześć monet Bolesława IV Kędzierzawego (1146-1173) oraz trzy
nieokreślone fragmenty.
Na terenie cmentarzyska zidentyfikowano 38 monet oraz jedno naśladownictwo monety. Najstarszy z nich jest denar krzyżowy z 2. połowy XI w.; młodsze mennictwo reprezentuje siedem brakteatów datowanych na XIV i XV w. Bardzo interesujący jest
zbiór 24 halerzy śląskich, pochodzących z okresu od XIV do początków XVI w.: siedem
egzemplarzy legnicko-brzeskich, jeden nyski biskupa Konrada Oleśnickiego (14171447), dwa halerze kłodzkie z okresu rządów Jerzego z Podiebradu (1458-1471) oraz 15
wrocławskich. Najstarsze halerze wrocławskie wybito za panowania Karola IV (13461378) i Wacława IV (1378-1419), kolejne reprezentują mennictwo Zygmunta Luksemburskiego (1419-1437), a dwa najmłodsze Władysława II Jagiellończyka (1471-1516).
25
Rafał Janke
Monety z kruszcu krajowego

Najczęściej przyczyną otwierania nowych mennic był łatwy dostęp do kruszców,
z których wybijano monety – pozyskiwano je na kilka sposobów: z handlu z cudzoziemcami lub bogatymi mieszkańcami miasta i okolic (np. Gdańsk, Elbląg); łatwy
dostęp komunikacyjny do złóż kruszcowych (Kraków) oraz w okolicach kopalń,
w których wydobywano srebro lub miedź (Olkusz). Dla każdego państwa było rzeczą
dość istotną, aby posiadać własne zasoby złota, srebra i miedzi. Krajowe kopalnie powodowały wzbogacenie szkatuły królewskiej, a co w związku z tym idzie całego kraju.
Jedną z najbardziej znanych mennic usytuowanych przy kopalni jest mennica w Kutnej Horze (Czechy) gdzie od samego początku XIV wieku założono mennicę i wybijano w niej do kilkunastu milionów groszy rocznie. W Polsce, w okolicy Olkusza
już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na znalezienie
płytko położonych pokładów srebra. W XV wieku wybudowano sztolnie umożliwiające wydobywanie kruszcu na znacznie większych głębokościach. W 1551 r. Zygmunt
August ustanowił statut kopalń w okolicach Olkusza. Trochę ponad ćwierć wieku
później bo w 1579 roku na rynku olkuskim otworzono mennicę królewską, która
działała do końca XVI wieku. Wybijano w niej głównie talary, trojaki, grosze i szelągi.
Z początkiem XVII wieku złoża kruszców uległy wyczerpaniu i z braku odpowiedniej
ilości miejscowego srebra mennica musiała zostać zamknięta. Potop szwedzki oraz
klęski żywiołowe, które przetoczyły się przez miasto spowodowały całkowite zaniechanie eksploatacji złóż. Brak własnych kopalń spowodował powolne zamykanie
rodzimych mennic (gdzie na początku panowania Zygmunta III Wazy działało ich
aż 7) i dewaluację pieniądza. W późniejszych latach szlachta przy wyborze nowego
króla domagała się w Pactach Conventach punktu dotyczącego otwarcia własnych
kopalń dających bogactwo kraju i mennic produkujących monetę z kruszcu krajowego. Dopiero Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu udało się zrealizować przyrze26
czenia zawarte w Pactach Conventach a dotyczące otworzenia kopalń i wydobywania
kruszcu, który posłuży mennicy na wybijanie monet. Fakt ten uwiecznił na trojakach
i groszach kładąc na nich napis „Z MIEDZI KRAIOWEY”. W ten sposób chciał pokazać narodowi, że Polacy także mają swoje kopalnie, powraca świetność i bogactwo
z lat panowania Stefana Batorego. Droga do realizacji złożonego przyrzeczenia była
żmudna i ciernista, jednakże król nie bacząc na napotkane przeszkody uparcie dążył
do celu nie bacząc na koszty z tym związane. Ściągnął do Polski najlepszych uczonych
w dziedzinie górnictwa, którzy przez lata podróżowali po kraju, w celu znalezienia
złóż kruszcu, sprawdzając stare kopalnie i miejsca, w których istnieje możliwość ich
założenia. W 1782 roku powołał Komisję Kruszcową, której celem było znalezienia
kruszcu, niezbędnego do utrzymania mennicy i po ponad dwudziestu latach panowania z mennicy wyszły monety z „MIEDZI KRAIOWEY”, wydobytej w Miedzianej
Górze pod Kielcami…
27
ZESPÓŁ MUZYCZNY
„CHRZAN”
Chrzan to zespół trzech młodych wrocławian łączących folkowe melodie, jazzowe
rytmy i brzmienie akustycznych instrumentów, takich jak gitara klasyczna, skrzypce
i różnorodne perkusjonalia.
Początki zespołu sięgają 2010 roku, gdy niezależnie od siebie poznali się wszyscy członkowie zespołu. W następnych latach kilkakrotnie grywali razem, lecz trwała współpraca nawiązała się dopiero w połowie 2013 roku, gdy perkusista Dawid Piątkowski
oficjalnie dołączył do grupy. Zespół ma za sobą występy na międzynarodowych festiwalach i na salach koncertowych w kraju jak i zagranicą. Występowali m.in. w murach dawnego klasztoru cystersów w Lubiążu, pod murami goerlitzkiej katedry czy na
wrocławskim Ostrowie Tumskim.
Igor Niwiński - autor poetyckich tekstów, wokalista, skrzypek i kompozytor. Jest
studentem Politechniki Wrocławskiej oraz uczniem Państwowej Szkoły Muzycznej
II stopnia im. Ryszarda Bukowskiego we Wrocławiu. Jest laureatem Złotego Tukana
Przeglądu Piosenki Aktorskiej 2010.
Adrian Szwed - gitarzysta, kompozytor i producent muzyczny, uczeń PSM II st. im.
Ryszarda Bukowskiego we Wrocławiu. Wielokrotny uczestnik międzynarodowych
warsztatów muzycznych Lanterna Futuri w niemieckim Grosshennersdorfie.
Dawid Piątkowski - perkusista, uczęszczał do Wrocławskiej Szkoły Jazzu i Muzyki
Rozrywkowej, perkusista zespołu uwielbieniowego „Wrocław Dla Jezusa”. Student
Politechniki Wrocławskiej na Wydziale Elektroniki.
28
29
RESTAURACJA „BRAJT”
Uczestników konferencji zapraszamy serdecznie na uroczystą kolację, która odbędzie
się 14 maja o godz. 20.00 w klimatycznej restauracji „Brajt” zlokalizowanej na wrocławski Starym Mieście. Pragniemy ugościć Państwa w miejscu znanym z wyjątkowo
smacznych dań i atmosfery sprzyjającej spotkaniom towarzyskim.
Prosimy o potwierdzenie udziału w kolacji.
Wrocław, ul. Odrzańska 18/19
30

Sekretarz Konferencji:
Justyna Szwed
[email protected]

DANE DO FAKTUR:
Uniwersytet Wrocławski, pl. Uniwersytecki 1,
50-137 Wrocław
NIP 896-000-54-08
RYNEK
1. MIEJSCE KONFERENCJI:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich „OSSOLINEUM”
Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17
2. NOCLEGI:
Muzeum Miejskie Wrocławia, Arsenał, ul. A. Cieszyńskiego 9
3. NOCLEGI:
Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Więzienna 6
4. Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego
ul. Szewska 48
5. RESTAURACJA „BRAJT”:
ul. Odrzańska 18/19