docCieślik, J., Kąciak, E. (2012) Internacjonalizacja polskich małych i
download 
Reklamacja Transkrypt
Cieślik, J., Kąciak, E. (2012) Internacjonalizacja polskich małych i
Cieślik, J., Kąciak, E. (2012) Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej [w] Morawski, W. (red.) Powiązania zewnętrzne. Modernizacja Polski, Wolters Kluwer: Warszawa, s. 51-67. Jerzy Cieślik Eugeniusz Kąciak Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej WPROWADZENIE W zachodniej literaturze ekonomicznej panuje pogląd, że transformacja ustrojowa w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, polegająca na radykalnym odejściu od realnego socjalizmu do gospodarki wolnorynkowej w stosunkowo krótkim okresie, stworzyła unikalne „laboratorium badawcze”, pozwalające na testowanie przydatności istniejących koncepcji teoretycznych w ekonomii i naukach o zarządzaniu. W tym kontekście uważa się, że istniejące teorie głównego nurtu, w tym zwłaszcza kierunek neoinstytucjonalny, wychodzą zwycięsko z tej laboratoryjnej próby (Meyer, Peng 2005). Jednak istotnym mankamentem takiego podejścia jest brak uwzględnienia lokalnego kontekstu, ze względu na analizę zachodzących w Europie Środkowo-Wschodniej zjawisk z perspektywy procesów występujących w krajach wysoko rozwiniętych (Tsui 2004; Bruton i in. 2008). Pewnym uzasadnieniem, po pierwsze, było to, że w momencie transformacji znaczenie Europy Środkowo-Wschodniej w gospodarce światowej było marginalne, co z zachodniej perspektywy nie uzasadniało potrzeby pogłębionych analiz oraz tworzenia odrębnych konstrukcji teoretycznych. Po drugie, na początku lat 90. wystąpiła czasowa koincydencja transformacji ustrojowej i tendencji liberalizacyjnych w wielu krajach, określanych umownie jako gospodarki wschodzące. W efekcie, specyfika transformacji ustrojowej nie była przedmiotem bardziej pogłębionej refleksji teoretycznej, ponieważ traktowano ją jako przejaw ogólniejszej tendencji w kierunku liberalizacji gospodarki. Dodatkowo, w początkowym okresie transformacji, badacze napotykali na olbrzymie trudności w dostępie do wiarygodnych danych ilustrujących zjawiska i procesy występujące w przedsiębiorstwach państwowych, które musiały się dostosować do nowych warunków, jak i tych nowo powstałych, jako efekt swoistej rewolucji przedsiębiorczej. Poszukując zjawisk i procesów do analizy w ramach „laboratorium badawczego” w warunkach transformacji ustrojowej, trudno o lepszy przykład niż działalność międzynarodowa prywatnych firm. W sytuacji wcześniejszego, całkowitego zakazu bezpośrednich kontaktów z kontrahentami zagranicznymi, stworzone w 1989 r. warunki swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej objęły także rynki międzynarodowe. Dziesiątki i setki tysięcy nowych prywatnych firm ruszyło na podbój tych rynków bez żadnego doświadczenia, tradycji, przy braku bądź zaledwie podstawowej znajomości języków obcych. Materiał do użytku wewnętrznego autora Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 52 Na temat skali, dynamiki i aspektów jakościowych procesu internacjonalizacji małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej w Polsce wiemy jak dotąd bardzo mało. W niniejszym artykule, w oparciu o przeprowadzone badania empiryczne, prezentujemy główne tendencje w tej dziedzinie, jakie wystąpiły w okresie transformacji ustrojowej w latach 1989–2003, czyli przed przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r., który to rok traktujemy jako cezurę tego okresu. Następnie podejmujemy próbę teoretycznej interpretacji zaobserwowanych zjawisk. W końcowej części przedstawiamy aktualny stan zaawansowania procesu internacjonalizacji oraz współczesne wyzwania, które stoją przed samymi przedsiębiorstwami, jak i instytucjami odpowiedzialnymi za kształtowanie polityki w tej dziedzinie. SKALA I DYNAMIKA PROCESU INTERNACJONALIZACJI W LATACH 1989–2003 Okres 1989–2003 traktujemy jako przedział czasowy, w którym dokonała się zasadnicza transformacja ustrojowa w Polsce, w tym w sferze kontaktów z zagranicą. Od 1 stycznia 1989 r. weszły bowiem w życie kluczowe przepisy dotyczące swobody działalności gospodarczej, w tym angażowanie się w operacje międzynarodowe oraz umożliwiające realizację zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Z kolei rok 2003 służy jako umowna cezura zakończenia procesu transformacji w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. Jakkolwiek proces transformacji ustrojowej, jaki w Europie Środkowo-Wschodniej nastąpił po 1988 r., w sposób nierozerwalny wiąże się z eksplozją przedsiębiorczości, stosunkowo niewiele wiemy o skali i aspektach jakościowych dotyczących sfery międzynarodowej. Poniżej prezentujemy kluczowe ustalenia w tej dziedzinie, a w następnej części podejmujemy próbę interpretacji zaobserwowanych zjawisk na gruncie teorii1. W okresie gospodarki realnego socjalizmu sektor prywatny był poddany różnorodnym restrykcjom, jednak w krajach takich jak Węgry czy Polska był tolerowany, jako marginalne uzupełnienie sektora publicznego. Po 1988 r. Polska nie była więc „przedsiębiorczą pustynią”, ponieważ działało wtedy 586 tys. prywatnych firm. W ujęciu ilościowym jest to ponad 3 razy mniej niż obecnie (1,8 mln), choć te dane nie są w pełni porównywalne (obecnie ponad 70 tys. prywatnych firm zatrudnia 10 i więcej osób, podczas gdy w 1988 r. firmy o takich rozmiarach były rzadkością). Na tym tle regulacje dotyczące aktywności międzynarodowej firm prywatnych były zdecydowanie bardziej restrykcyjne. Obowiązywała w tym zakresie ideologiczna zasada monopolu handlu zagranicznego, wpisana do konstytucji W szerszym ujęciu problematyka ta została przedstawiona w publikacji w języku angielskim (Cieślik, Kąciak 2009). W ramach projektu badawczego został stworzony zbiór danych empirycznych uzyskanych z Centrum Informatyki Handlu Zagranicznego, Centrum Analiz Administracji Celnej oraz Głównego Urzędu Statystycznych. Zbiór ten określamy w dalszej części jako baza danych „Przedsiębiorczość międzynarodowa w Polsce”. 1 Materiał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej wszystkich europejskich krajów realnego socjalizmu, poza Jugosławią (Cieślik 1987: 128–133). W praktyce oznaczało to, że wszystkie przedsiębiorstwa, także państwowe, miały obowiązek realizacji transakcji z podmiotami zagranicznymi za pośrednictwem wyspecjalizowanych państwowych central handlu zagranicznego (CHZ). Z zasady monopolu handlu zagranicznego wywodzono też potrzebę maksymalnego ograniczenia aktywności firm zagranicznych w formie inwestycji bezpośrednich w krajach realnego socjalizmu. Mimo że w latach 70. i 80. podejmowane były różnorodne inicjatywy liberalizacyjne, stopniowo umożliwiające przedsiębiorstwom bezpośrednie kontakty z zagranicą, pod koniec 1988 r. Polska była niewątpliwie „pustynią przedsiębiorczości międzynarodowej”. W 38-milionowym kraju, na koniec 1988 r., podmiotów uprawnionych do kontaktów z zagranicą było tylko 767 (tabela 1). Do tego trzeba dodać ponad 7-tysięczną grupę tzw. producentów eksportowych. Były to najczęściej duże i średnie przedsiębiorstwa przemysłowe, które uczestniczyły aktywnie w realizacji kontraktów, a niekiedy także w negocjacjach, rzecz jasna cały czas pozostając pod kuratelą branżowej centrali handlu zagranicznego. Podobnie ograniczona była liczba podmiotów kontrolowanych przez kapitał zagraniczny. Ich łączny udział w handlu zagranicznym był zresztą marginalny – gros obrotów towarowych (ponad 95%) było realizowanych przez kilkadziesiąt państwowych central handlu zagranicznego (CHZ). Jak wynika z danych w tabeli 1, w przybliżeniu, liczba prywatnych eksporterów była 87 razy większa w 2003 r. w porównaniu do 1988 r., w sytuacji gdy całkowita liczba firm prywatnych w analogicznym okresie zwiększyła się tylko 3 razy. Tak więc eksplozja przedsiębiorczości międzynarodowej miała zdecydowanie większy zasięg w porównaniu do inicjatyw przedsiębiorczych podejmowanych na rynku krajowym. Zasadnicze zmiany ilościowe i jakościowe nastąpiły w grupie firm eksporterów. Eksplozja przedsiębiorczości międzynarodowej po 1989 r. była udziałem ok. 158 tys. podmiotów działających w obrocie towarowym (bez usług), a więc nieco poniżej 5% firm zarejestrowanych w tym okresie. W zdecydowanej większości było to zaangażowanie incydentalne, na bardzo ograniczoną skalę. Na koniec 2003 r. czynnych eksporterów towarowych było ok. 50 tys. Jeśli dodamy do tego eksporterów realizujących sprzedaż przez krajowych pośredników i tych aktywnych w sferze usług, łączną grupę eksporterów można oszacować na 100 tys. podmiotów, co stanowiło prawie 6% populacji aktywnych firm w 2003 r. Eksplozja przedsiębiorczości międzynarodowej firm krajowych nie dokonywała się jednak w próżni. Zarówno wielkie firmy międzynarodowe, jak i mniejsze firmy zagraniczne, skorzystały z nowych regulacji, uruchamiając oddziały i filie na rynku polskim. Nie zawsze były to przedsięwzięcia udane: spośród 48 tys. zarejestrowanych podmiotów z udziałem zagranicznym w 2003 r. pozostało mniej niż 1/3 (15,4 tys.). Jednocześnie filie zagranicznych koncernów, wbrew początkowym obawom, że skoncentrują się na dostawach w kraju, bardzo silnie zaangażowały się w działalność eksportową. Diagram 1 ilustruje skalę zmian ilościowych i jakościowych, jakie wystąpiły w ciągu badanych 15 lat. Zgodnie z oczekiwaniami przedsiębiorstwa Materiał do użytku wewnętrznego autora 53 54 Materiał do użytku wewnętrznego autora 586,5 Oprócz już istniejącego sektora drobnej wytwórczości b) sektor prywatny z epoki realnego socjalizmu, w latach 1989–2003 zostało zarejestrowanych 2,8 mln nowych podmiotów, co daje łącznie liczbę 3,4 mln zarejestrowanych podmiotów. Z tej liczby przetrwało ok. 50%. II. Firmy z kapitałem 0,895 zagranicznym 0,090 Łącznie w okresie 1989–2003 zostało zarejestrowanych 0,040 48 tys. firm z udziałem zagranicznych. Wiele z nich nie roz0,765 poczęło działalności bądź zostało zlikwidowanych. Do końca 2003 r. przetrwało mniej niż 1/3 zarejestrowanych podmiotów. 599,5 III. Eksporterzy bezpośredni 0,767 0,217 Łącznie w okresie 1989–2003 zaangażowało się w działal- a) publiczne 0,062 ność eksportową 158,3 tys. podmiotów gospodarczych. b) prywatne sprzed 1989 r. Z tej liczby do końca 2003 przetrwała mniej niż 1/3. c) nowe prywatne 0,155 d) z kapitałem zagranicznym 0,480 0,070 7,245 (tys.) Okres transformacji ustrojowej 1989–2003 2003 I. Podmioty krajowe 598,6 12,1 Większość przedsiębiorstw państwowych została sprywa- a) publiczne tyzowana, skomercjalizowana lub podległa likwidacji. Podmioty te lub ich aktywa zasiliły prywatny sektor krajowy bądź sektor kontrolowany przez kapitał zagraniczny. Źródło: Baza danych „Przedsiębiorczość międzynarodowa w Polsce”. Razem I + II III. Eksporterzy bezpośredni a) firmy publiczne b) CHZ c) pozostałe publiczne d) prywatne krajowe e) z kapitałem zagranicznym IV. Eksporterzy pośredni II. Firmy z kapitałem zagranicznym a) przedstawicielstwa b) joint ventures c) firmy polonijne b) sektor prywatny 1988 I. Podmioty krajowe a) publiczne 1726,5 50,0 1,2 1,2 40,5 7,1 15,4 1705,6 (tys.) 1711,1 5,5 Tabela 1. Liczba podmiotów gospodarczych aktywnych w 1988 r.; podmioty powstałe między 1989 a 2003 r.; liczba podmiotów na koniec 2003 r. Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej publiczne straciły na znaczeniu w obszarze eksportu. Natomiast jeśli chodzi o firmy prywatne funkcjonujące przed 1988 r., ich udział w eksporcie towarowym pozostał na niezmienionym poziomie (4%). Dwie najbardziej dynamiczne grupy to, po pierwsze, firmy prywatne powstałe po wprowadzeniu systemu gospodarki rynkowej. W 2003 r. stanowiły one 81% wszystkich eksporterów, dając 32% eksportu towarowego. Druga, stosunkowo nieliczna na tle podmiotów krajowych, grupa eksporterów kontrolowanych przez kapitał zagraniczny (7,1%) dostarczyła w 2003 r. aż 54% polskiego eksportu towarowego. Diagram 1. Struktura podmiotowa eksportu towarowego Polski w 1988 r. i w 2003 r. Liczba eksporterów (liczby w nawiasach) w poszczególnych grupach i ich procentowy udział w wolumenie obrotów Liczba eksporterów (50000) 10% (1200) publiczne 4% (1200) prywatne utworzone przed 1989 r. nowe prywatne utworzone po 1989 r. 32% (40500) firmy z udziaáem zagranicznym Liczba eksporterów (767) 4% (480) 54% (7100) 95% (217) 1% (70) 1988 r. 2003 r. Źródło: Baza danych „Przedsiębiorczość międzynarodowa w Polsce”. Co ciekawe, wśród nowo powstałych firm prywatnych w przemyśle przetwórczym, te z nich, które decydowały się na operacje eksportowe, robiły to bardzo szybko po uruchomieniu (tabela 2): prawie 60% w roku uruchomienia lub w pierwszym roku działalności, a dalsze 35% w drugim lub trzecim roku działalności. Natomiast zjawisko opóźnionej internacjonalizacji, po kilku latach działania na rynku krajowym, wystąpiło w marginalnej skali – poniżej 5% wszystkich eksporterów. Materiał do użytku wewnętrznego autora 55 Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 56 Tabela 2. Firmy prywatne utworzone w Polsce w latach 1989–2003, podejmujące działalność eksportową w przemyśle przetwórczym Rok założenia Liczba firm Eksporterzy natychmiastowi* Eksporterzy szybcy Eksporterzy opóźnieni Razem % ogólnej liczby eksporterów Eksporterzy natychmiastowi Eksporterzy szybcy Eksporterzy opóźnieni Razem % wolumenu eksportu** Eksporterzy natychmiastowi Eksporterzy szybcy Eksporterzy opóźnieni Razem 1989–1992 1993–1999 2000–2003 1989–2003 941 3361 2987 7289 5480 1795 1759 9034 2296 277 n.a 2573 8717 5433 4746 18.896 12,9 46,1 41,0 100,0 60,7 19,9 19,5 100,0 89,2 10,8 b.d. 100,0 46,1 28,8 25,1 100,0 57,6 39,5 2,9 100,0 61,8 31,9 6,3 100,0 59,9 35,3 4,8 100,0 Eksporterzy natychmiastowi – podejmujący działalność w roku 0 lub pierwszym pełnym roku prowadzenia działalności, eksporterzy szybcy – w drugim lub trzecim roku, eksporterzy opóźnieni – w czwartym lub w kolejnych latach. ** Dane dotyczące obrotów były dostępne tylko od 1993 r. * Źródło: Baza danych „Przedsiębiorczość międzynarodowa w Polsce”. PRÓBA INTERPRETACJI SPECYFICZNYCH CECH PROCESU INTERNACJONALIZACJI PRZEDSIĘBIORSTW W WARUNKACH TRANSFORMACJI USTROJOWEJ Zidentyfikowane, w wyniku przeprowadzonych badań empirycznych, zjawiska i tendencje wymagają pogłębionej interpretacji na gruncie teorii przedsiębiorczości i zarządzania międzynarodowego. W szczególności dotyczy to odpowiedzi na następujące kluczowe pytania badawcze: 1. Dlaczego prywatne firmy funkcjonujące w warunkach realnego socjalizmu odegrały potem marginalną rolę w warunkach gospodarki rynkowej, zwłaszcza w procesie internacjonalizacji, oddając inicjatywę firmom nowo powstałym? 2. Dlaczego nowe firmy prywatne, które zdecydowały się na podjęcie działalności eksportowej, zazwyczaj robiły to bardzo krótko po rozpoczęciu działalności gospodarczej? 3. Dlaczego zjawisko opóźnionej internacjonalizacji (podjęcie eksportu po dłuższym okresie koncentracji działania na rynku krajowym) występowało stosunkowo rzadko? Zachodni badacze są zgodni co do tego, że tzw. teorie głównego nurtu w naukach o zarządzaniu, w tym zwłaszcza nowa ekonomia instytucjonalna, Materiał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej pozwalają zinterpretować procesy społeczno-gospodarcze (w tym w sferze umiędzynarodowienia), w krajach przechodzących transformację ustrojową. Jak dotąd jednak ich uwaga koncentrowała się głównie na aktywności inwestycyjnej wielkich korporacji transnarodowych na tych rynkach, marginesowo traktując zmiany zachodzące w sektorze krajowych firm prywatnych (Meyer, Peng 2005). Dobrym przykładem może być kwestia firm prywatnych funkcjonujących w okresie realnego socjalizmu. Badacze zachodni podejmują tę problematykę w kategoriach „szarej strefy” (np. Peng 2001), nie biorąc pod uwagę znaczącego, zalegalizowanego sektora prywatnego w Polsce i na Węgrzech. Wracając do pierwszego pytania badawczego, niewątpliwie intrygujący jest fakt, że prywatne firmy, które dawały sobie radę w niezwykle trudnych warunkach realnego socjalizmu, w przeważającej masie nie stały się liderami gospodarki wolnorynkowej, dając się zdominować nie tylko firmom z udziałem zagranicznym, ale także nowo powstałym firmom prywatnym. Zjawisko to da się uzasadnić na gruncie nowej ekonomii instytucjonalnej, która akcentuje znaczenie reguł formalnych i nieformalnych kształtujących warunki dla prowadzenia działalności gospodarczej. Otóż prywatny biznes w dobie realnego socjalizmu był niejako wmontowany w system „gospodarki niedoborów” (Kornai 1985). W tych warunkach strategia przeżycia sektora prywatnego opierała się na kilku prostych regułach. Po pierwsze, kluczem do sukcesu było załatwienie dostępu do dóbr rzadkich, takich jak reglamentowane surowce i materiały, w tym z importu. Po drugie, nie było potrzeby koncentracji działań na sprzedaży i marketingu, ponieważ na wygłodzonym rynku oferta sektora prywatnego sprzedawała się bez większych problemów. W strategii przetrwania kluczową rolę odgrywała także „ograniczona widoczność”. Wobec okresowych nawrotów ideologicznie argumentowanych restrykcji w stosunku do „prywaciarzy”, ci ostatni nabyli szczególną umiejętność ukrywania stanu posiadania, by nie drażnić zarówno rządzących, jak i szerokich warstw społecznych, przywiązanych do idei egalitaryzmu. Powyższe nawyki funkcjonowania, doświadczenia i umiejętności biznesowe z okresu realnego socjalizmu okazały się zupełnie nieprzydatne w warunkach gospodarki wolnorynkowej, a wręcz stanowiły barierę dla kontynuacji działalności w tym okresie. Dobrze ilustruje powyższą tezę wypowiedź przedsiębiorcy uzyskana w ramach badań prowadzonych przez Osborna i Słomczyńskiego (2005: 88): „W 1989 r. Polska zmieniła się w taki sposób, że aby kontynuować mój rentowny biznes musiałem zaczynać od nowa. Ten sam biznes w nowym otoczeniu stał się nowym rodzajem aktywności”. Rzecz jasna, tylko nieliczna grupa spośród prawie 600 tys. prywatnych podmiotów, funkcjonujących przed 1989 r., była gotowa na tak radykalną zmianę. Jeśli chodzi o trzecie pytanie badawcze dotyczące stosunkowo rzadkich sytuacji opóźnionej internacjonalizacji, w tym przypadku również możemy wykorzystać dorobek nowej ekonomii instytucjonalnej, akcentującej znaczenie stabilnych reguł i zasad dla efektywnego prowadzenia działalności gospodarczej. Mimo wprowadzenia podstawowych mechanizmów gospodarki rynkowej, warunki regulacyjne dla prowadzenia działalności gospodarczej w pierwszym okresie transformacji były nadal niestabilne. Firmy, którym udało się przetrwać Materiał do użytku wewnętrznego autora 57 Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 58 najtrudniejszy okres funkcjonowania na rynku krajowym, w dalszym ciągu funkcjonowały przy braku poczucia stabilności. Podstawowa wątpliwość co do przydatności koncepcji neoinstytucjonalnych dotyczy drugiego pytania badawczego, dotyczącego angażowania się w operacje eksportowe, przez młode firmy powstające w wyniku transformacji ustrojowej, krótko po uruchomieniu działalności gospodarczej. Zjawisko to pozostaje niewątpliwie w sprzeczności z ustaleniami głównych teorii podstawowego nurtu nowej ekonomii instytucjonalnej. W pierwszym etapie transformacji stosowne regulacje dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej były wyjątkowo niestabilne, zwłaszcza w sferze obrotów z zagranicą. Jeśli weźmiemy pod uwagę brak wcześniejszych doświadczeń w kontaktach międzynarodowych, mało rozpowszechnioną znajomość języków obcych (zwłaszcza zachodnich), można było oczekiwać początkowej koncentracji na rynku krajowym, a dopiero w dalszym etapie podejmowanie sprzedaży eksportowej. Zdaniem autorów, dla wyjaśnienia powyższej sprzeczności, w analizie procesu internacjonalizacji konieczne jest włączenie alternatywnych koncepcji, które pozwalałyby uwzględnić szerszy kontekst transformacji ustrojowej, w tym zwłaszcza uwarunkowania psychologiczne i społeczno-kulturowe. Taka alternatywna koncepcja polega na rozwinięciu sformułowanej przez Alberta Shapero na gruncie psychologii społecznej teorii zdarzenia przedsiębiorczego (Shapero, Sokol 1982). Została ona przedstawiona przez autorów w oddzielnym opracowaniu (Cieślik, Kąciak 2009). Inny obiecujący nurt poszukiwań w tej dziedzinie wiąże się ze skutkami „historycznej koincydencji” procesu transformacji ustrojowej oraz przełomowych zmian we współczesnej gospodarce na przełomie XX i XXI w., w wyniku wdrożenia na szeroką skalę nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, a zwłaszcza internetu. W wyniku tych zmian, po 1990 r., sektor small businessu w krajach wysoko rozwiniętych uległ zasadniczym przeobrażeniom. W jego ramach wyodrębnił się segment ambitnej, dynamicznej przedsiębiorczości. Niektóre początkujące „garażowe” firmy z tej grupy spowodowały fundamentalne zmiany w funkcjonowaniu wielu kluczowych branż oraz całej gospodarki i szybko przeistoczyły się w wielkie koncerny o globalnym zasięgu. Sztandarowe przykłady w tej grupie to rzecz jasna Microsoft, Dell, Apple czy Google. Jednak zasięg segmentu ambitnej przedsiębiorczości jest szerszy, gdyż obejmuje także firmy, które jakkolwiek nie osiągnęły tak spektakularnych sukcesów i rozmiarów, dynamicznie się rozwijają, pozostając jednocześnie w głównym nurcie postępu techniczno-organizacyjnego. To je zdecydowanie odróżnia od tradycyjnego sektora small businessu, który generalnie pozostaje na uboczu zasadniczych przeobrażeń w gospodarce (Cieślik 2008). Powyższe tendencje ujawniły się ze szczególną siłą w sferze operacji międzynarodowych, podejmowanych przez małe początkujące firmy. W teorii przedsiębiorczości, w odniesieniu do początkowej fazy rozwoju firmy, kluczową rolę odgrywa koncepcja „fundamentalnej słabości nowicjusza” (Stinchcombe 1965). Wyjaśnia ona, dlaczego początkującej firmie bardzo trudno zaistnieć i utrzymać się na rynku. Nie tylko ze względu na nieufność klientów, ale także Materiał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej na brak nawiązanych podstawowych więzi z pozostałymi uczestnikami gry rynkowej – dostawcami surowców i materiałów, usługodawcami, jednostkami otoczenia biznesowego, a także z konkurencją. Nowy podmiot wchodzący na rynek musi nie tylko odnaleźć swoje miejsce, ale w mniejszym lub większym stopniu naruszyć istniejącą strukturę, w tym żywotne interesy jej uczestników. Otóż – jak pokazują praktyczne doświadczenia – potwierdzone ustaleniami na gruncie teorii, wdrożenie technologii ICT i wykorzystanie na szeroką skalę internetu w zasadniczy sposób obniża poziom „fundamentalnej słabości nowicjusza” (Morse, Fowler, Lawrence 2007). Co więcej, efekt ten jest szczególnie wyraźny w przypadku operacji międzynarodowych podejmowanych przez mniejsze, początkujące firmy. Internet jest bowiem szczególnie dogodnym narzędziem do budowania różnorodnych więzi rynkowych. W przypadku operacji międzynarodowych, technologie ICT mogą się przyczynić do znacznego obniżenia dodatkowych kosztów, jakie zagraniczny dostawca musi ponieść (np. transport, cło, dodatkowe koszty administracyjne), które nie są udziałem lokalnej konkurencji. W niektórych dziedzinach, np. świadczenie usług informatycznych, outsourcing funkcji call center, koszty te pozostają tak zminimalizowane, że stają się nieistotne. W literaturze przedmiotu istnieje zgodność co do tego, że małe początkujące firmy mogą odnosić znaczące korzyści z zastosowania internetu w celu zbierania informacji rynkowych, promocji oraz utrzymywaniu relacji z klientami (Loane, Bell, Deans 2007). Profesjonalnie zaprojektowana strona internetowa początkującej firmy może ułatwić pokonanie bariery zaufania, tak istotnej w relacjach międzynarodowych, stanowiącej zresztą kluczowy element „fundamentalnej słabości nowicjusza”. Szeroki dostęp do informacji o zagranicznych rynkach, klientach za pośrednictwem internetu może w zasadniczy sposób obniżyć poziom „dystansu percepcyjnego”. Yamin i Sinkovist (2006) wskazują uwagę na niebezpieczeństwo „wirtualnej pułapki” polegającej na nadmiernym poleganiu na źródłach internetowych i lekceważeniu innych, bardziej wiarygodnych metod zdobywania informacji. W jaki sposób powyższe zmiany wpłynęły na działalność w ogóle, a w tym na działalność międzynarodową przez nowo powstające firmy w krajach przechodzących proces transformacji ustrojowej? Po pierwsze, powstające po zmianie ustroju firmy prywatne rozpoczynały funkcjonowanie w nowej erze zdominowanej przez komputery i internet. W przeciwieństwie do ich odpowiedników w krajach wysoko rozwiniętych nie miały one zakorzenionych nawyków funkcjonowania w epoce przedinternetowej, a więc były bardziej otwarte na wykorzystywanie nowych technik, także dla rozwijania operacji międzynarodowych. Były one jednak zbyt słabe pod względem technologicznym i organizacyjnym, by dołączyć do ścisłej czołówki światowej dynamicznych przedsiębiorstw nowej generacji, choć w wymiarze krajowym czy regionalnym można wskazać na przypadki spektakularnych sukcesów firm z regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Z drugiej strony rewolucja ICT, a zwłaszcza upowszechnienie internetu, odegrało kolosalną rolę w działalności eksportowej firm, funkcjonujących na Materiał do użytku wewnętrznego autora 59 Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 60 niewielką skalę, w ramach tradycyjnego sektora small businessu. Eksport czy szerzej operacje międzynarodowe przestały być czymś szczególnym, dostępnym tylko dla elity przedsiębiorstw. Stąd próby wychodzenia na rynki zagraniczne mogą być podejmowane przez słabo przygotowanych eksporterów, często w sposób incydentalny, bez klarownej wizji rozwoju. W efekcie, w obszarze transakcji z zagranicą obserwujemy podobne zjawiska jak na rynku wewnętrznym: zdecydowana większość firm rozpoczynających działalność jest z góry nastawiona na niewielki poziom obrotów, zasilając tym samym tradycyjny sektor small businessu. Zjawisko znaczącej liczby marginalnych eksporterów należy również wiązać z postępującą integracją, co prowadzi do stopniowego zaniku różnic w działalności na rynku krajowym i międzynarodowym. Przeprowadzone badania empiryczne dotyczące całej populacji krajowych eksporterów w przemyśle przetwórczym w latach 1993–2003 w pełni potwierdziły zjawisko „eksportowego small businessu” w naszym kraju. Otóż zdecydowana większość eksporterów nie wychodzi poza marginalny poziom obrotów. W analizie przyjęto indykatywny pułap sprzedaży eksportowej – 80 tys. zł, który przy nawet bardzo wysokiej rentowności eksportu nie pozwalał na uzyskiwanie dochodów powyżej średniej krajowej. Okazuje się, że spośród 158,3 tys. podmiotów, które mniej lub bardziej sporadycznie realizowały eksport w latach 1993–2003, ponad 61% nigdy nie przekroczyło wspomnianego pułapu 80 tys. zł rocznej sprzedaży eksportowej. W ostatnim, przed przystąpieniem do Unii Europejskiej (2003), roku kalendarzowym marginalni eksporterzy stanowili ponad 46% spośród 50 tys. eksportujących firm. Analizując kategorię „eksportowego small businessu”, warto odnieść się do kluczowych problemów, z jakimi borykają się tradycyjni mali przedsiębiorcy na rynku krajowym. Chodzi tu o tzw. przeżywalność młodych firm, a także zjawisko nieregularnego poziomu obrotów, zwłaszcza jeśli pozostaje on stosunkowo niski. Przeprowadzone badania pokazały, że wśród eksporterów są to zagrożenia bardzo realne i zależą w dużym stopniu od uzyskanego poziomu obrotów. W tym celu z populacji eksporterów wyeliminowaliśmy omawianą wcześniej kategorię eksporterów marginalnych (obroty roczne poniżej 80 tys. zł), zaś pozostałych podzieliliśmy na dwie grupy: mikroeksporterów i większych eksporterów, stosując kryterium wielkości rocznych obrotów 800 tys. zł. Jest to tzw. próg podstawowy stosowany w statystyce handlu zagranicznego. Firma, która przekroczy ten próg, automatycznie jest zobowiązana do składania deklaracji INTRASTAT (od 2009 r. próg podstawowy został podwyższony do 1 mln zł)2. Jak ilustrują dane przedstawione w tabeli 3, spośród podmiotów inicjujących eksport w okresie 1994–1998, spora grupa nie utrzymała statusu eksportera po pięciu latach, a wśród tych, którym się to udało, wiele podmiotów realizowało dostawy eksportowe w sposób nieregularny (lata realizacji transakcji eksportowych przeplatały się z latami bez eksportu). Więksi eksporterzy mieli przy tym zdecydowanie większe szanse na przeżycie i regularność obrotów (72,1%) niż mikroeksporterzy (41,3%). W pewnym sensie próg można przyrównać do pułapu 9 pracujących, identyfikujących mikroprzedsiębiorców, którzy także mają ograniczony obowiązek przekazywania danych, w porównaniu do większych podmiotów. 2 Materiał do użytku wewnętrznego autora 5540 3023 8563 Eksporterzy razem*** (liczba) 2056 646 2702 Nie przeżyło 3484 2377 5861 2288 2179 4467 Status t + 5 W tym Przeżyło regularni 1196 198 1394 W tym nieregularni Utrzymanie statusu eksportera w piątym roku po rozpoczęciu eksportu. Kontynuacja zaangażowania eksportowego we wszystkich pięciu latach po rozpoczęciu eksportu. *** Eksporterzy rozpoczynający transakcje eksportowe w latach 1994–1998. **** Osiągający roczne obroty w eksporcie do 800 tys. zł. ***** Osiągający roczne obroty w eksporcie powyżej 800 tys. zł. Źródło: Baza danych „Przedsiębiorczość międzynarodowa w Polsce”. ** * Mikroeksporterzy**** Więksi eksporterzy***** Razem Kategoria 37,1% 21,4% 31,6% Nie przeżyło 62,9% 78,6% 68,4% 41,3% 72,1% 52,2% Jako % RAZEM W tym Przeżyło regularni 21,6% 6,5% 16,3% W tym nieregularni Tabela 3. Przeżywalność* eksporterów i regularność** operacji eksportowych krajowych przedsiębiorstw w przemyśle przetwórczym w okresie 5 lat od inicjacji eksportu w latach 1994–2003 (liczba eksporterów i procent ogółem) Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej 61 Materiał do użytku wewnętrznego autora Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 62 Przedstawione wyżej tendencje, dotyczące fazy inicjacji eksportu, wskazują na szczególne dylematy, przed jakimi stoją agendy odpowiedzialne za wdrażanie instrumentów wsparcia dla polskich eksporterów. Z jednej strony, powszechne zjawisko wczesnej internacjonalizacji wskazuje na potrzebę „zarażania” bakcylem eksportu, i szerzej internacjonalizacji kandydatów na przedsiębiorców bądź tych, którzy właśnie rozpoczynają działalność gospodarczą. Biorąc pod uwagę fakt, że rocznie rozpoczyna w Polsce działalność kilkaset tysięcy firm, z konieczności muszą to być działania o niskich kosztach jednostkowych, głównie o charakterze promocyjnym i edukacyjnym. Z drugiej strony, istnieje konieczność selekcji firm, które podjęły operacje eksportowe, z punktu widzenia objęcia ich bardziej zaawansowanymi formami wsparcia. Taka selekcja powinna wyłonić firmy o orientacji dynamicznej, a więc takie, które planują przyspieszony rozwój, zaś eksport traktują jako dźwignię do osiągnięcia tego celu. W innym wypadku grozi nam rozproszenie wysiłków i objęcie wsparciem eksporterów prowadzących operacje na niewielką skalę, bez ambicji rozwojowych. Ich działania nie przełożą się bowiem na oczekiwany efekt makroekonomiczny, jakim powinien być znaczący przyrost polskiego eksportu w najbliższych latach. AKTUALNY POZIOM INTERNACJONALIZACJI POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW – PODSUMOWANIE Ogólna liczba polskich firm zaangażowanych aktualnie w operacje międzynarodowe jest trudna do oszacowania, bowiem obecnie podmioty prowadzące działalność eksportowo-importową na niewielką skalę w ramach Unii Europejskiej nie muszą przekazywać stosownych danych do systemu statystycznego. Biorąc za punkt wyjścia rok 2003 (ostatni, w którym obowiązywała pełna rejestracja statystyczna obrotów towarowych z zagranicą), wtedy eksportem i/lub importem zajmowało się bezpośrednio 103,7 tys. podmiotów gospodarczych. Do tego należy dodać pośredni eksport towarowy, a także trudną do oszacowania liczbę eksporterów i importerów usług, nieobjętych statystyką handlu zagranicznego. W przybliżeniu można ocenić, że liczba przedsiębiorstw polskich posiadających kontakty gospodarcze z zagranicą przekracza aktualnie 200 tys. Bardziej precyzyjnie można oszacować procentowy udział eksporterów w grupie firm z wyłączeniem mikroprzedsiębiorstw, a więc podmiotów o liczbie pracujących 10 i więcej osób. Według GUS takich podmiotów, prowadzących jednocześnie księgi rachunkowe, było w 2008 r. 53,1 tys., z czego 14,7 tys. było zaangażowane w działalność eksportową (27,7%). Zdecydowanie większy, bo 54% udział eksporterów w całej populacji, obserwujemy w przemyśle przetwórczym (GUS 2009: 92–102). W nawiązaniu do wcześniejszych rozważań przedstawionych w pkt 2 na temat dynamiki procesu internacjonalizacji w warunkach transformacji ustrojowej, spróbujmy podsumować efekty tych zmian po 20 latach od rozpoczęcia transformacji w 1989 r. Jeśli chodzi o liczbę zaangażowanych podmiotów, największe zmiany nastąpiły niewątpliwie w sektorze małych i średnich przedsięMateriał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej biorstw (MŚP). Z kolei w ujęciu wartościowym najbardziej spektakularna zmiana wiąże się ze stworzeniem, praktycznie od zera, bardzo znaczącego, nowoczesnego sektora gospodarki, kontrolowanego przez kapitał zagraniczny. Rolę poszczególnych sektorów ilustrują dane zawarte w tabeli 4. Zostały one odpowiednio przetworzone, by uwzględnić także powiązania kapitałowe między podmiotami posiadającymi odrębną osobowość prawną, które to powiązania mają wpływ na zaliczenie poszczególnych firm do określonego sektora3. Polskie małe i średnie przedsiębiorstwa niewątpliwie odgrywają istotne znaczenie w zatrudnieniu, natomiast w eksporcie (mimo znacznej liczby eksporterów) ich udział jest niewielki4. Z kolei sektor kontrolowany przez kapitał zagraniczny, jakkolwiek skromny w ujęciu ilościowym, odgrywa decydującą rolę w polskim eksporcie. Proeksportowa orientacja firm z udziałem zagranicznym jest o tyle interesująca, że Polska, jeśli mierzyć liczbą ludności, jest jednym z największych rynków europejskich i naturalna byłaby ich koncentracja na sprzedaży krajowej. Z drugiej strony zaangażowanie eksportowe polskich filii zagranicznych przedsiębiorstw (globalnych korporacji, ale także podmiotów o mniejszym potencjale i skali działania) nie była przedmiotem szczególnych zabiegów oraz stosowania instrumentów polityki proeksportowej, jak to ma miejsce w wielu krajach słabo rozwiniętych. Tabela 4. Znaczenie poszczególnych sektorów gospodarki Polski w sprzedaży, eksporcie i zatrudnieniu w 2008 r. Sektor kontrolowany przez kapitał krajowy Liczba firm (tys.) Liczba eksporterów (tys.) Przychody netto ze sprzedaży (mld) w tym eksport (mld) Liczba zatrudnionych (tys.) Liczba pracujących (tys.) Sektor kontrolowany przez kapitał zagraniczny RAZEM MŚP Firmy duże krajowe Razem sektor krajowy 1839,2 110,0 1457,0 2,3 1,1 701,6 1841,5 111,1 2158,7 21,1 8,9 933,0 1862,5 120,0 3091,7 66,6 3604,5 6043,6 98,3 1789,7 1918,7 164,9 5394,2 7962,3 235,2 1479,6 1531,7 400,1 6873,8 9494,0 3 Podstawowe nieporozumienie w dyskusji na temat roli małych i średnich przedsiębiorstw wynika z faktu, że do analizy bierze się pod uwagę parametry ekonomiczne (zatrudnienie) przedsiębiorstw publikowane przez GUS. Tymczasem, jeśli między np. dwoma firmami występują powiązania kapitałowe, to przy kontroli większościowej, o zaliczeniu danej jednostki do grupy firm małych, średnich czy dużych, decyduje suma parametrów ekonomicznych wspomnianych firm. Z tego względu w tabeli 4 wydzielone zostały firmy z udziałem zagranicznym, bo nie wiemy faktycznie, czy mieszczą się w grupie MŚP. 4 Jeśli uwzględnić powiązania kapitałowe między firmami krajowymi, to okaże się, że udział MŚP jest jeszcze skromniejszy, gdyż część z nich znajdzie się, zgodnie z obowiązującą definicją, w grupie firm dużych. Materiał do użytku wewnętrznego autora 63 Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 64 jako % RAZEM Liczba firm Liczba eksporterów Przychody netto ze sprzedaży w tym eksport Liczba zatrudnionych Liczba pracujących* 98,7 91,7 47,1 16,7 52,4 63,7 0,1 0,9 22,7 24,6 26,0 20,2 98,9 92,6 69,8 41,2 78,5 83,9 1,1 7,4 30,2 58,8 21,5 16,1 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 * Kategoria pracujących obejmuje oprócz pracowników najemnych także właścicieli firm i zatrudnionych w nich członków rodzin. Źródło: obliczenia i własne szacunki na podstawie danych GUS. Jak kształtuje się pozycja Polski na tle pozostałych krajów Unii Europejskiej, jeśli chodzi o procentowy udział eksporterów w ogólnej liczbie przedsiębiorstw należących do sektora MŚP? Interesujące w tym kontekście mogą być wyniki najnowszych badań empirycznych, przeprowadzonych na zlecenie Komisji Europejskiej, a dotyczących aktywności europejskich MŚP w sferze międzynarodowej w latach 2006–2008 (tabela 1). W tym badaniu 29% polskich MŚP deklarowało zaangażowanie w eksporcie, wobec średniej europejskiej na poziomie 25%5. Trzeba przy tym brać pod uwagę fakt, że Polska należy do dużych rynków europejskich, gdzie – w przeciwieństwie do bardzo małych krajów – nie występuje naturalna presja do wychodzenia na rynki międzynarodowe. W imporcie jesteśmy w pobliżu średniej europejskiej, natomiast jeśli chodzi o procentowy udział polskich MŚP realizujących zaawansowane formy internacjonalizacji (zagraniczne inwestycje bezpośrednie, kooperacja czy subcontracting międzynarodowy), to pozostajemy nadal „pod kreską”. Tak więc, w wyniku zasadniczych przeobrażeń w okresie transformacji ustrojowej, w ujęciu ilościowym poziom internacjonalizacji sektora MŚP w Polsce jest zbliżony do poziomu występującego w rozwiniętych krajach europejskich o podobnych rozmiarach. Skoro więc osiągnęliśmy podstawowe nasycenie ilością podmiotów zaangażowanych w działalność eksportową, obecnie należałoby się skupić na aspektach jakościowych internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw. Równocześnie, po siedmiu latach funkcjonowania w ramach Unii Europejskiej, specyficzne uwarunkowania procesu transformacji ustrojowej wydają się tracić na znaczeniu. W większym stopniu natomiast polskie przedsiębiorstwa w swoich decyzjach i działaniach na rynkach międzynarodowych upodobniają się do swoich zachodnich odpowiedników. W efekcie, także 5 Trzeba ostrożnie podchodzić do cytowanych szacunków proporcji eksporterów w całej populacji MŚP, na co zresztą zwracają uwagę autorzy badań. Chodzi o to, że aktywność eksportowa na bardzo niskim poziomie nie jest rejestrowana statystycznie i stąd możliwość błędu w szacunkach. Podstawowe różnice mogą też dotyczyć udziału marginalnych eksporterów, które to zjawisko omawialiśmy w pkt 3. Z pewnością jest ono powszechne w krajach europejskich, natomiast nie mamy możliwości oszacowania udziału tej grupy w całej populacji eksporterów. Można jednak oczekiwać, że w krajach takich jak Niemcy znacznie większy odsetek niż w Polsce stanowią eksporterzy o znaczących obrotach i utrwalonej pozycji na rynku międzynarodowym. Materiał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej praktyczne instrumenty oraz dobre praktyki w zakresie wspierania internacjonalizacji mogą być z powodzeniem zaadoptowane do warunków naszego kraju. Stąd celowe wydaje się uważne śledzenie nowych rozwiązań w omawianej dziedzinie. Tabela 5. Firmy zaangażowane w operacje międzynarodowe jako procent MŚP w latach 2006–2008 a) Eksport 60% 50% 40% 30% Ğrednia UE 25% 20% 10% 0% EE DK SE CZ SI EL BE NL PT LT MT PL Non SK IT LU ES LV IE UK BG DE FR RO HU AT FI CY EU b) Import 80% 70% 60% 50% 40% Ğrednia UE 29% 30% 20% 10% 0% MT EL CY EE BG LT SI LU HU PT SE SK BE NL IE RO LV Non ES PL DK FI CZ AT IT UK FR DE EU Materiał do użytku wewnętrznego autora 65 Część pierwsza. Ekonomia i zarządzanie 66 c) Zagraniczne inwestycje bezpośrednie, kooperacja, sub-contracting międzynarodowy 60% 50% 40% 30% 20% Ğrednia UE 17% 10% 0% LU SE SK DK EE LV BG FI CZ BE LT RO MT EL NL SI Non IE HU CY DE PT UK AT FR PL ES IT EU Źródło: European Commission (2010: 24–25). BIBLIOGRAFIA Bruton G.D., Ahlstrom D., Obloj K. (2008), Entrepreneurship in Emerging Economies: Where We Are Today and Where Should the Research Go in the Future, Entrepreneurship Theory and Practice, January, s. 1–14 Cieślik J. (1987), Zarys teorii internacjonalizacji przedsiębiorstwa, Szkoła Główna Planowania i Statystyki, Warszawa Cieślik J. (2008), Przedsiębiorstwa dynamiczne, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, nr 2(7), s. 23–32 Cieślik J. (2010), Przedsiębiorczość dla ambitnych. Jak uruchomić własny biznes, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Cieślik J., Kąciak E. (2009), The speed of internationalization of entrepreneurial start ups in a transition environment, Journal of Developmental Entrepreneurship, nr 4, s. 375–392 Daszkiewicz N. (2004), Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej gospodarce, Scientific Publishing Group, Gdańsk Dyduch W. (2008), Pomiar przedsiębiorczości organizacyjnej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice European Commission (2007), Observatory of European SMEs. Analytical Report, Flash Eurobarometer 196 – The Gallup Organization, Brussels European Commission (2010), Internationalization of European SMEs. Final Report, Brussels GUS (2009), Bilansowe wyniki podmiotów gospodarczych w 2008 r., Warszawa Johanson J., Vahlne J.-E. (1977), The Internationalization Process of the Firm – A Model of Knowledge Development and Increasing Foreign Market Commitments, Journal of International Business Studies, nr 8(1), s. 23–32 Materiał do użytku wewnętrznego autora Jerzy Cieślik, Eugeniusz Kąciak, Internacjonalizacja polskich małych i średnich przedsiębiorstw w warunkach transformacji ustrojowej Jones M.V., Coviello N.E. (2005), Internationalisation: Conceptualising an Entrepreneurial Process of Behaviour in Time, Journal of International Business Studies, nr 36(3), s. 284–303 Kornai J. (1985), Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa Kraśnicka T. (red.) (2008), Przedsiębiorczość międzynarodowa. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice Loane S., Bell J., Deans K.R. (2007), Internet adoption by rapidly internationalizing SMEs: A further challenge to staged e-adoption models, International Journal of Entrepreneurship and Small Business, nr 4(3), s. 277–290 McDougall P.P. (1989), Intenational vs. domestic entre preneurship: A comparison of new venture behavior and industry structure in the computer and communications industries, Journal of Business Venturing, nr 4, s. 387–400 McDougall P.P. (2000), International entrepreneurship: the Intersection of two research paths, Academy of Management Journal, nr 5 (43), s. 902–906 McDougall P.P., Oviatt B.M., Shrader R.C. (2003), A comparison of international and domestic new ventures, Journal of International Entrepreneurship, nr 1(1), s. 59–82 Meyer K.E., Peng M.W. (2005), Probing Theoretically into Central and Eastern Europe: Transactions, Resources and Institutions, Journal of International Business Studies, nr 25(6), s. 600–621 Morse E.A., Fowler S.W., Lawrence T.B. (2007), The impact of virtual embeddedness on new venture survival: Overcoming the liabilities of newness, Entrepreneurship Theory and Practice, nr 31(2), s. 139–159 Osborn E., Slomczynski K.M. (2005), Open for Business. The Persistent Entrepreneurial Class in Poland, IFIS Publishers, Warsaw Peng M.W. (2001), How Entrepreneurs Create Wealth in Transition Economies, Academy of Management Executive, nr 15(1), s. 95–96 Schumpeter J. (1960), Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa Shapero A., Sokol L. (1982), The Social Dimensions of Entrepreneurship (w:) Encyclopaedia of Entrepreneurship, red. C.A. Kent, D.L. Sexton, K.H. Vesper, Englewood Cliffs, Prentice–Hall, New York, s. 72–90 Stinchcombe A.L. (1965), Social Structure and Organizations (w:) Handbook of Organizations, red. J.G. March, Rand McNally, Chicago Tsui A.S. (2004), Contributing to Global Management Knowledge: A Case for High Quality Indigenous Research, Asia Pacific Journal of Management, nr 21(4), s. 491–513 Yamin M., Sinkovics R.R. (2006), Online internationalization, psychic distance reduction and the virtuality trap, International Business Review, nr 15, s. 339–360 Zuchella A., Scabini P. (2007), International entrepreneurship. Theoretical foundations and practices, Palgrave Macmillan, Houndmills Materiał do użytku wewnętrznego autora 67
