Rezerwat przyrody otwarte ksiegi

dr Anna Traut-Seliga
Rezerwaty przyrody
Otwarte księgi przyrody
Rezerwat przyrody to druga co do rangi forma ochrony przyrody na świecie. W Polsce jest obecnie ponad
1400 rezerwatów, o łącznej powierzchni ok. 15 tys. ha, co stanowi w przybliŜeniu 0,6% powierzchni
naszego kraju. Rezerwat przyrody jest bardzo uniwersalną formą ochrony, czytelną i podobnie
postrzeganą na całym świecie.
Zgodnie z art. 13 ust. 1 Ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, rezerwat przyrody jest to forma
ochrony przyrody „obejmująca obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy,
ostoje i siedliska przyrodnicze, a takŜe siedliska roślin, zwierząt i grzybów oraz twory i składniki przyrody
nieoŜywionej, wyróŜniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami
krajobrazowymi”. MoŜna więc powiedzieć, iŜ ochroną rezerwatową obejmuje się prawdziwe „perełki” polskiej
przyrody. Opiekę i nadzór nad polskimi rezerwatami sprawują właściwi terytorialnie regionalni dyrektorzy ochrony
środowiska (RDOŚ). Oni teŜ podejmują decyzje dotyczące zmiany obszaru rezerwatów, a nawet ich likwidacji (po
zasięgnięciu opinii Regionalnej Rady Ochrony Przyrody) – o ile nastąpiła bezpowrotna utrata wartości
przyrodniczych, dla których ochrony dany rezerwat został utworzony (art. 13 ust. 3 ustawy).
Przed rezerwatem Dziki Kąt, Puszcza Romincka
Szczegółowy podział
W Polsce przywiązuje się duŜą wagę do ochrony rezerwatowej. Pierwszy w Europie rezerwat przyrody powstał
właśnie u nas – jest to rezerwat „Pamiątka Pieniacka”, który utworzono w 1890 r. Dziś wyróŜnić moŜna wiele
rodzajów rezerwatów. Ich podział zawarto w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 30 marca 2005 r. w sprawie
rodzajów, typów i podtypów rezerwatów przyrody (DzU nr 60, poz. 533). Pomaga to w doborze metod i działań na
rzecz przedmiotów ochrony (tych tworów przyrody, dla których ochrony powołano dany rezerwat) w kaŜdym
rezerwacie. Ponadto obiekty te dzielą się na ścisłe i częściowe. RóŜnica między nimi nie polega na randze, a
raczej na moŜliwości doboru potencjalnych działań ochronnych na rzecz przyrody objętej ochroną w danym
rezerwacie. Ochroną ścisłą moŜna objąć ekosystem pierwotny lub naturalny, dojrzały, stary, w fazie klimaksu
(czyli taki, który po latach działania naturalnych procesów osiągnął swoją ostateczną formę) albo w sposób
spontaniczny do takiego klimaksu dąŜący. W takim rezerwacie ochroną obejmujemy naturalne procesy i ich
efekty. Przykładem mogą być lasy grądowe, łęgowe czy olsy.
Zupełnie inne jest spojrzenie na ochronę cennych ekosystemów półnaturalnych, takich jak łąki i pastwiska.
Objęcie ich ochroną ścisłą w krótkim czasie doprowadziłoby do ich zaniku. Wyobraźmy sobie łąkę, pełną tak
pięknych i rzadkich roślin jak kosaciec syberyjski (Iris sibirica), mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus),
goździk pyszny (Dianthus superbus), goryczka wąskolistna (Gentiana pneumonanthe) czy starodub łąkowy
(Ostericum palustre). Takie bogactwo rzadkich i ginących roślin skłania do objęcia tej przykładowej łąki ochroną
rezerwatową. JeŜeli jednak byłaby to ochrona ścisła, przedmiot ochrony w tym rezerwacie wkrótce by zniknął!
Ochrona ścisła wyklucza bowiem wszelką ingerencję człowieka – mowa o zakazie nie tylko zrywania, deptania
czy wypalania łąk, ale równieŜ koszenia i/lub wypasania, co jest z kolei podstawą i warunkiem niezbędnym dla
istnienia ekosystemów łąkowych. Jednym słowem, rezerwat dla ochrony łąk – tak, ale częściowy, dopuszczający
działalność człowieka – w tym koszenie (np. łąk świeŜych i trzęślicowych) lub wypasanie (łąk wilgotnych i
podmokłych oraz pastwisk).
NaleŜy zatem dokładnie poznać dany teren, zanim obejmiemy go ochroną rezerwatową. Do waŜnych dla danego
rezerwatu typów ekosystemów trzeba dopasować właściwe formy i metody ochrony.
Warto zapamiętać fakt, iŜ ścisły rezerwat przyrody, wg wytycznych Światowej Unii Ochrony Przyrody, jest
sanktuarium przyrody – formą ochrony kategorii I – waŜniejszą niŜ park narodowy (kategoria II). Rezerwat
częściowy stanowi natomiast formę ochrony kategorii IV.
Rezerwat Babsk, Nadleśnictwo Skierniewice
Szansa czy obciąŜenie?
Jakie korzyści moŜe mieć lokalna społeczność z rezerwatów na swoim terenie? A moŜe jest to tylko przeszkoda
na drodze do rozwoju społeczno-ekonomicznego gminy? Jak zwykle – wszystko zaleŜy od danej lokalnej
społeczności i jej nastawienia. Dla jednych będzie to szansa, dla innych – obciąŜenie.
Rzeczywiście – rezerwaty przyrody są „twardą” formą ochrony. Dla kaŜdego potencjalnego rezerwatu tworzy się
dokumentację projektową, która szczegółowo opisuje jego walory, a takŜe zagroŜenia i perspektywy ochrony,
propozycje działań ochronnych oraz zakazów, jakie powinny w danym rezerwacie obowiązywać. Dokumentacja
projektowa rezerwatu musi równieŜ zawierać przyszłą nazwę, przebieg granic, powierzchnię oraz typ rezerwatu.
KaŜdy rezerwat musi mieć takŜe swój plan ochrony, który jest ustanawiany przez RDOŚ na 20 lat (po 10 latach
zapisy planu ochrony i wytyczne konserwatorskiej ochrony przyrody są weryfikowane i – w razie potrzeby –
zmieniane). Wiele rezerwatów przyrody ma równieŜ opiekunów społecznych – są to osoby prywatne mieszkające
w pobliŜu, lokalne i regionalne organizacje pozarządowe, młodzieŜ szkolna itp.
W wielu rezerwatach przyrody lub na ich obrzeŜach istnieją ścieŜki dydaktyczne i ekologiczne, pozwalające na
prowadzenie w oparciu o walory tamtejszej przyrody edukacji ekologicznej, warsztatów przyrodniczych itp.
Najczęściej skutkuje to duŜym zainteresowaniem odwiedzających, co moŜe mieć negatywny wpływ na przedmioty
ochrony rezerwatu, o ile nie zachowa się zasad bezpieczeństwa. Dlatego na wszelkie działania w rezerwacie
naleŜy uzyskać zgodę właściwego terytorialnie RDOŚ-u, który kontroluje ilość osób odwiedzających
przedmiotowy rezerwat w danym czasie.
Inne rodzaje działalności w rezerwatach mogą wiązać się z ochroną przedmiotów ochrony i będą to np. wycinka
drzew obcych gatunków, takich jak dąb czerwony (Quercus rubra), klon jesionolistny (Acer negundo) i robinia
akacjowa (Robinia pseudoacacia), koszenie i wypas łąk, wieszanie budek lęgowych dla ptaków i budek dla
nietoperzy, podsadzanie gatunków roślin właściwych dla siedliska, pielęgnacja zadrzewień itp. Tego typu zadania
muszą być zgodne z planem ochrony dla danego rezerwatu i bezpośrednio wynikać z jego zapisów.
Realizacja zapisów planu ochrony rezerwatu to pole do popisu dla lokalnych społeczności. Ale ich rola
rozpoczyna się duŜo wcześniej – juŜ podczas projektowania rezerwatu i tworzenia dla niego planu ochrony.
Obecnie, gdy uspołecznienie ochrony przyrody odgrywa tak znaczącą rolę, plan ochrony musi być tworzony z
uwzględnieniem wiedzy i moŜliwości lokalnych społeczności. Ich przedstawiciele powinni uczestniczyć w pracach
nad planem ochrony, a takŜe być brani pod uwagę przy planowaniu i realizacji zapisu planu ochrony. Uchwalenie
planu ochrony dla rezerwatu wymaga uzyskania opinii lokalnych samorządów i mieszkańców. Realizacja zadań
zapisanych w planie ochrony moŜe być źródłem zarobków dla wykonujących te zadania przedstawicieli lokalnych
społeczności. RównieŜ niektóre elementy monitoringu przyrody mogą być przez nich wykonywane, po
przeszkoleniu przez ekspertów. ZaangaŜowanie mieszkańców okolic rezerwatu w działania na rzecz zachowania
jego walorów skutkuje wzmoŜonym lokalnym patriotyzmem oraz dbałością o prawidłowe wykonywanie ochrony w
granicach rezerwatu i jego otuliny.
Oczywiście, bliskość rezerwatu przyrody często wyklucza pewne rodzaje działalności gospodarczej w jego
okolicy. Jednak nie moŜna autorytatywnie stwierdzać, co moŜna robić nieopodal granic danego rezerwatu, a
czego nie, bez sporządzenia wymaganego prawem raportu oddziaływania na środowisko. Warto pamiętać, iŜ to
wszystko, co dzieje się w rezerwacie przyrody i w jego otulinie, opisuje i uściśla plan ochrony rezerwatu przyrody.
W dole ostoja zwierzyny - rezerwat Kopanicha, Puszcza Bolimowska
Blisko natury
NaleŜy przypomnieć, iŜ obecność rezerwatów przyrody na danym terenie ma wpływ na liczne dokumenty
związane z zagospodarowaniem przestrzennym. Wśród nich są projekty studium uwarunkowań i kierunków
zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, plany
zagospodarowania przestrzennego województw i wiele innych. Dokumenty te w fazie projektu w części
dotyczącej rezerwatów i ich otulin muszą być uzgadniane z właściwym terytorialnie RDOŚ-em (art. 13 ust. 3a
ustawy). To samo dotyczy planów urządzania lasu dla poszczególnych nadleśnictw (art. 13 ust. 3b). Oznacza to
ni mniej, ni więcej, iŜ wszelkie plany, których realizacja moŜe mieć negatywny wpływ na przyrodę w rezerwatach,
muszą być uzgadniane z RDOŚ-em.
Dla lokalnych społeczności nie bez znaczenia jest fakt, iŜ sąsiedztwo rezerwatu przyrody wpływa na wzrost
wartości posiadanej nieruchomości. Informacje z biur obrotu nieruchomościami pokazują, iŜ osoby sprzedające
działki w okolicy rezerwatów przyrody podają ten fakt jako atut danej lokalizacji. Równie istotna jest informacja, iŜ
mieszkańcy duŜych miast, szukający domu czy działki na wsi, często kierują się obecnością rezerwatu przyrody w
okolicy lub wręcz w bezpośredniej bliskości planowanego miejsca zamieszkania. Dzieje się tak przypuszczalnie
dlatego, Ŝe rezerwaty mają pozytywny wpływ na krajobraz i bardzo często są jego waŜnym elementem, a nawet
krajobrazową dominantą. Ich obecność skutkuje konkretnymi moŜliwościami zagospodarowania przestrzennego –
nowi osadnicy liczą na to, iŜ w okolicy rezerwatu przyrody nie powstaną Ŝadne uciąŜliwe zakłady przemysłowe,
Ŝwirownie itp.
Faktem jest, iŜ bardzo często w oparciu o walory przyrodnicze i krajobrazowe rezerwatów przyrody powstają
gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, ekomuzea, regionalne centra edukacji ekologicznej, ścieŜki
dydaktyczne, szlaki turystyczne itp. W rezerwatach przyrody i ich otulinach moŜe funkcjonować turystyka
kwalifikowana, w tym m.in. birdwatching (np. w rezerwacie Kępa) czy kajakarstwo (np. w rezerwacie Rzeka
Rawka).
Rezerwaty mogą stać się pretekstem do zawiązania lokalnego stowarzyszenia lub działalności społecznej w
ramach juŜ istniejących stowarzyszeń. Niektóre lokalne społeczności na kanwie swoich rezerwatów przyrody
wymyśliły i wprowadziły lokalne święta, uroczystości czy coroczne wydarzenia, np. Dni Karpia (rezerwat Stawy
Milickie), Piknik Świętojański (rezerwat Rzeka Rawka), Ogólnopolski Spływ Kajakowy Rawką (to juŜ 35 lat!) czy
Majówkę z Ptakami (rezerwat Stawy Przemkowskie).
NaleŜy zatem stwierdzić, iŜ lokalne społeczności, szukające swojej toŜsamości, mogą znaleźć w pobliskich
rezerwatach przyrody oparcie i uzasadnienie licznych lokalnych tradycji i obchodów. JuŜ dziś wiele gmin na
swoich stronach internetowych szczyci się posiadaniem w swoich granicach rezerwatów przyrody.
Działania związane z ochroną przyrody mają duŜe znaczenie wychowawcze, edukacyjne i popularyzatorskie.
Rezerwaty przyrody to otwarte księgi przyrody, z których moŜna czerpać pełną garścią na rzecz patriotyzmu
lokalnego, rozwoju samorządności, społeczeństwa obywatelskiego, a takŜe rozwoju regionalnego w duchu
zrównowaŜonego rozwoju.
dr Anna Traut-Seliga, Państwowa WyŜsza Szkoła Zawodowa w Skierniewicach
Tytuł i śródtytuły od redakcji
Artykuł pochodzi z miesięcznika „Przegląd Komunalny”, Numer 4/2011 (235)