Chmur ka, ga łąz ka czy drzew ko?

podstawy edukacji
Chmurka, gałązka czy
drzewko?
– nowe strategie pracy z tekstem
Narzędzia TOC to gotowy schemat myślowy pozwalający tworzyć zadania dla dzieci również
na poziomie interpretacji tekstu. Dzięki nim dzieci mogą aktywnie działać, głośno wypowiadać
własne przemyślenia i wnioski, nauczyciele zaś przekazać dowolną treść programową.
Przedstawiamy schemat działania, który jak stabilne rusztowanie pozwala dziecku bezpiecznie
zapisać własne myśli (także w sposób graficzny) bez konieczności wpasowywania się
w wypowiedź oczekiwaną przez nauczyciela. Tak właśnie działają: chmurka, gałąź logiczna
i drzewko ambitnego celu – narzędzia TOC!
na postawione pytanie, lub strategia układania dalszego
ciągu opowiadania bądź też zmiany jego zakończenia przez
dzieci albo mało znana strategia układania planu emocji.
Oto kończy się wachlarz znanych i najczęściej stosowanych strategii pracy nauczyciela z tekstem w klasach I–III.
Agata Urbańska
Konsultant ds. edukacji wczesnoszkolnej w Warmińsko-Mazurskim Ośrodku Doskonalenia
Nauczycieli w Elblągu, trener TOC
C
hmurka, gałąź logiczna i drzewko ambitnego celu to kluczowe narzędzia TOC. Nazwa pochodzi od angielskiego
skrótu Theory Of Constraints i oznacza teorię ograniczeń.
Twórcą jej był fizyk, lider biznesowy i autor 12 bestsellerów
w dziedzinie biznesu, dr Eliyahu M. Goldratt. Okazuje się
jednak, że od biznesu do edukacji nie jest daleko. W 1995
roku powstała Fundacja Teorii Ograniczeń dla Edukacji, metoda znana i stosowana w prawie 30 krajach świata. W Polsce TOC zaprezentowane było po raz pierwszy w 2006 roku
i od tego czasu bardzo dynamicznie się rozwija.
Strategie pracy z tekstem
Najpowszechniejszą strategią pracy z tekstem są oczywiście pytania, które najczęściej zamieszczone są pod tekstem. Ważne jest, aby obejmowały one trzy poziomy rozumienia tekstu według tzw. taksonomii Blooma (poziom
wiedzy, rozumienia, zastosowania). Najczęściej nie wszyscy nauczyciele zauważają te trzy warstwy, czasami ich
analiza zaczyna się i kończy na poziomie konkretnym. Dużo trudniejsze od odpowiedzi na pytania, a przy tym bardziej angażujące uczniów, jest ich konstruowanie. Jeżeli
jeszcze zaproponuje się dzieciom ich atrakcyjną formę, np.
grupowe układanie quizu, lekcja będzie miała zupełnie inny charakter.
Odrębną strategią jest porządkowanie wydarzeń. Tylko
proszę zauważyć, ile działań się pod tą strategią kryje.
Układanie planu, wykonanie ilustracji do kolejnych zdarzeń, nadawanie tytułów następującym po sobie sytuacjom to przecież nic innego jak właśnie porządkowanie wydarzeń.
Jest jeszcze strategia wyszukiwania w tekście jego fragmentów, będących zazwyczaj ilustracją do odpowiedzi
8
Co dzień nowy tekst?
Czy pamiętają Państwo czasy, kiedy na jeden tekst poświęcał nauczyciel dwa, może nawet trzy dni, a każda lektura omawiana była ponad tydzień? Biada temu, kto jej nie
przeczytał! Nie miał biedak szansy „ukryć się” i przeczekać.
Dziś, nie wiedzieć czemu, przyjęto zasadę jednego tekstu
dziennie. Zapomniano o tym, że dzieci lubią wracać do bohaterów lektur, że lubią zatrzymać się na tym, co znają,
a nie dostawać kolejną porcję nowych bohaterów, nowych
sytuacji i zdarzeń. Niektóre dzieci wręcz potrzebują, z terapeutycznego punktu widzenia, kilkakrotnego przeczytania
tego samego tekstu. Oswojenia się z sytuacją, problemem,
wydarzeniem. Przeżycia go i zinterioryzowania. Wydaje się,
że dopiero taka praca z tekstem daje wymierne korzyści.
Po co to wszystko?
Celem pracy z tekstem jest rozwinięcie u dzieci, oprócz
oczywiście sfery poznawczej, umiejętności interpretowania, wnioskowania i przełożenia informacji zawartych
w tekście na doświadczenia osobiste. Wnioskowanie to nic
innego jak logiczne uzasadnienie czy też wyjaśnienie występujących zależności.
Jak jest?
Zadania w teście językowym w badaniach OBUT z 2011
roku, sprawdzające umiejętność czytania w zakresie interpretacji tekstu, obrazują pewne braki w zakresie omawianych umiejętności. Okazuje się, że prawidłowych odpowiedzi w tej dziedzinie udzieliło nieco mniej niż 37%
trzecioklasistów. Jedną z przyczyn stosunkowo niskich umiejętności uczniów w tym obszarze może być brak różnorod-
Ż y c i e S z ko ły n r 1 1 / 2 0 1 2
podstawy edukacji
nych doświadczeń w kontaktach z tekstem. Zadania na poziomie interpretacji tekstu są trudne do przygotowania, jednak umiejętności dzieci, będące rezultatem udziału w takich
doświadczeniach, są nie do przecenienia1.
Narzędzia TOC w służbie dzieci
A gdyby tak istniał gotowy schemat myślowy pozwalający tworzyć zadania dla dzieci również na poziomie interpretacji tekstu? W dodatku zupełnie oddający im aktywność?! Dzieci mogłyby wtedy działać, głośno wypowiadać
własne przemyślenia i wnioski tak, jak to widzą i czują. Nauczyciele z kolei pracując za pomocą tego schematu, mogliby „włożyć” w niego każdą treść programową, a on pozwoliłby dziecku – tak jak stabilne rusztowanie – bezpiecznie zapisać własne myśli (także w sposób graficzny) bez
konieczności wpasowywania się w wypowiedź oczekiwaną
przez nauczyciela.
Tak właśnie działają narzędzia TOC!
Drzewko ambitnego celu do „Kopciuszka”. Ambitny cel ustalony przez dzieci
– ożenić się z Kopciuszkiem
Gałąź logiczna, chmurka, drzewko ambitnego celu
Każde z tych narzędzi ma graficzną postać, aby pomóc
dzieciom zwizualizować własne myślenie.
Gałąź służy do dostrzegania związków logicznych, zależności przyczynowo-skutkowych, przewidywania konsekwencji
własnych zachowań. To właśnie za pomocą tego narzędzia już
najmłodsze dzieci potrafią po jednokrotnym wysłuchaniu tekstu opowiedzieć go, zamykając każdą myśl w jednym zdaniu.
Jakże często zdarza się, że i starsze dzieci mają z tym problem,
no bo jak poradzić sobie z pracą domową, która brzmi: Naucz
się opowiadać czytankę. Od czego zacząć? Na co zwrócić uwa1
B. Murawska, Czytanie tekstu literackiego [w:] Ogólnopolskie Badanie Umiejętności Trzecioklasistów. Raport z badań OBUT 2011, pod red.
A. Pregler, E. Wiatrak, Warszawa 2011, s. 67.
9
Dzieci z I klasy SP nr 16 z Elbląga tworzą gałąź
Ż y c i e S z ko ły n r 1 1 / 2 0 1 2
podstawy edukacji
gę, a co pominąć? Zadanie to często przerasta ucznia. A wystarczy zastosować schemat myślowy: Jeżeli/Kiedy – To.
Chmurka służy do analizy konfliktu rozumianego jako
sprzeczka, kłótnia, dylemat, problem. Należy pamiętać, że
jest konflikt wewnętrzny (dylemat jednej osoby) oraz konflikt zewnętrzny (dwie osoby, dwie grupy). Wszędzie tam,
gdzie mamy do czynienia z relacjami międzyludzkimi, można zastosować chmurkę. Pracując chmurką, najważniejsze
jest pokazanie dzieciom różnicy między żądaniem a potrzebą. Zawsze, gdy czegoś chcę, muszę odpowiedzieć sobie
na pytanie, czego tak naprawdę potrzebuję. Gdy przy tym
jeszcze dzieci wcielają się w role bohaterów, lekcja ogromnie zyskuje na atrakcyjności. Nie ma nic cenniejszego niż
poznanie potrzeb drugiej strony konfliktu, ustalenie wspólnego celu, a następnie szukanie wielu rozwiązań.
Drzewko ambitnego celu to doskonałe narzędzie planistyczne. Można zaplanować np. wigilię, powitanie wiosny
czy ulepienie bałwana. Uczniowie sami ustalają najpierw
wszystkie możliwe przeszkody, a następnie kolejność działań. Potem wystarczy już tylko trzymać się planu i cel zostaje osiągnięty! A przecież każdy bohater może mieć swój
ambitny cel!
Czy działanie jest atrakcyjne?
Oczywiście, że TAK! Dzięki praktycznemu włączeniu w proces edukacyjny narzędzi TOC dzieci z biernych odbiorców stają się czynnymi współtwórcami. Mają wpływ na przebieg zajęć, działają w praktyczny sposób. Nauczyciel nie jest w stanie
konkurować z telewizją i kinem. Może natomiast sprawić, że
tworzenie, nawet na szarym papierze, może być bardziej kuszące niż bycie odbiorcą atrakcyjnie „opakowanych” treści.
Czy warto stosować narzędzia TOC?
Oczywiście, że TAK! Zaangażowanie dzieci jest znacznie
większe, a efekt pracy znacznie lepszy. Nie są potrzebne żadne
dodatkowe środki ani dodatkowy czas. Każdy tekst można
opracować, używając wybranego narzędzia bądź (pracując
w grupach) wszystkich trzech naraz, nawet przez trzy dni! Narzędzia uczą samodzielnego myślenia i nie działają tylko wtedy, gdy ich nie stosujemy! Dają równocześnie szansę na wyrównanie poziomu wynikającego z różnicy wieku rozwojowego
dzieci, gdyż każde z nich, pracując tymi narzędziami, jest w stanie na miarę swoich możliwości całkowicie się zaangażować.
Jest to doskonała propozycja dla nauczycieli pracujących w klasach, w których uczą się jednocześnie dzieci 6- i 7-letnie, oraz
dla klas łączonych, np. I i II, będących coraz częstszym rozwiązaniem stosowanym przez organy prowadzące placówki.
Co o narzędziach TOC myślą dzieci?
Ja lubię gałąź, bo potem umiem opowiedzieć mamie całą
czytankę, którą mieliśmy na lekcji.
Bardzo podoba mi się drzewko ambitnego celu, bo zaplanowaliśmy, jak zrobić bałwana, potem poszliśmy z panią
na dwór i udało nam się ulepić 7 bałwanów.
W chmurce podoba nam się najbardziej słońce rozwiązań. Wtedy się można pogodzić.
Gałąź logiczna do tekstu „Stopka Królowej Jadwigi”
10
Ż y c i e S z ko ły n r 1 1 / 2 0 1 2