Polityka 1 kor 2.indd

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej
techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
SYSTEM PODATKOWY OD DOCHODÓW OSOBISTYCH
NA RZECZ RODZIN Z NIEPEŁNOSPRAWNYMI DZIEĆMI
DEBATA PUBLICZNA IPiSS
Bożena Kołaczek
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
Roli systemu podatkowego od dochodów osobistych w kształtowaniu sytuacji ekonomicznej rodzin
z niepełnosprawnym dzieckiem poświęcona była kolejna debata publiczna Instytutu z cyklu Prawno-instytucjonalne rozwiązania na rzecz rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi, zorganizowana przez IPiSS 20 października
2010 r. w Warszawie.
Debatę otworzyła prof. nadzw. Bożena Balcerzak-Paradowska, dyrektor Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, która powitała referentów oraz przybyłych
gości – przedstawicieli Ministerstwa Finansów, Głównego
Urzędu Statystycznego, stowarzyszeń rodziców dzieci niepełnosprawnych, organizacji pozarządowych działających na rzecz rodzin z niepełnosprawnymi dziećmi
oraz samorządu terytorialnego.
Zakres podmiotowy i przedmiotowy ulg podatkowych w świetle przepisów prawnych przedstawiła dr Bożena Kołaczek (IPiSS). Pierwsza to „ulga na dziecko”,
w tym na dziecko niepełnosprawne, czyli odliczenie
od podatku dochodowego z tytułu wychowywania
dziecka. Prawo do ulgi przysługuje podatnikowi podatku dochodowego od osób fizycznych uzyskującemu
dochody opodatkowane na zasadach ogólnych przy
zastosowaniu skali podatkowej. Wyłączeni z systemu
ulg rodzinnych są rolnicy indywidualni. Odliczenia ma
prawo dokonać podatnik, który:
– sprawuje w stosunku do dziecka władzę rodzicielską lub
– pełni funkcję opiekuna prawnego albo
– pełni funkcję rodziny zastępczej bądź
– podatnik, na którym ciąży obowiązek alimentacyjny.
Ulga z tytułu wychowywania dziecka przysługuje na
dziecko małoletnie, na pełnoletnie dziecko otrzymujące zasiłek pielęgnacyjny lub rentę socjalną, na pełnoletnie dziecko do ukończenia 25. roku życia uczące się
i nieosiągające dochodów, z wyjątkiem renty rodzinnej.
Kwota odliczenia w roku podatkowym 2009 wynosiła
92,67 zł miesięcznie, czyli 1112,04 zł rocznie na każde
dziecko. Kwota ta stanowi dwukrotność kwoty zmniejszającej podatek w pierwszej skali podatkowej, czyli
tzw. kwotę wolną od podatku. Z omawianego odliczenia
mogą skorzystać oboje małżonkowie (rodzice dziecka)
łącznie.
Drugi rodzaj ulgi dotyczy tylko rodziców dzieci niepełnosprawnych. Są to ulgi podatkowe na cele rehabilitacyjne, do których uprawnieni są płacący podatek od
dochodów osobistych (pracownicy, pracujący na własny rachunek, pracodawcy, emeryci, renciści, zasiłkobiorcy z Funduszu Pracy i z pomocy społecznej; wyłączeni
z systemu ulg rehabilitacyjnych są rolnicy indywidualni).
Zakres podmiotowy tego typu ulgi obejmuje osoby niepełnosprawne jako podatników oraz podatników, na
których utrzymaniu pozostają osoby niepełnosprawne.
Warunkiem niezbędnym skorzystania z preferencji podatkowych jest posiadanie przez osobę, której dotyczy
wydatek, orzeczenia o niepełnosprawności.
W odniesieniu do dzieci niepełnosprawnych uprawnienie to przysługuje więc na niepełnosprawne dziecko
(własne, przysposobione, obce przyjęte na wychowanie,
pasierbowi) posiadające orzeczenie o niepełnosprawności (o rodzaju schorzenia i stanie zdrowia w przypadku
dziecka do 16. roku życia) i uczące się do 24. roku życia.
Przy tym odliczenie z tytułu ponoszenia wydatków na cele
rehabilitacyjne przysługuje podatnikowi na dziecko nie-
Polityka Społeczna nr 1/2011
pełnosprawne spełniające powyższe kryteria pod warunkiem, że dochody dziecka nie przekroczyły w 2009 r.
9120 zł (np. z tytułu renty socjalnej lub renty rodzinnej).
Zakres przedmiotowy ulgi rehabilitacyjnej odliczanej od dochodu to wydatki na cele rehabilitacyjne oraz
związane z ułatwianiem czynności życiowych, odliczane w dwojaki sposób:
1) w określonej ustawowo kwocie (ustanowiono limit odliczeń), a przeznaczone na:
a) zakup leków – odliczeniu podlega kwota różnicy
między wydatkami faktycznie poniesionymi a ustawową kwotą miesięcznie równą 100 zł w latach 2004–
–2010;
b) opłacenie przewodników przez osoby niewidome – do odliczenia maksymalna kwota 2280 zł w 2009 r.,
a we wcześniejszych latach – 2500 zł;
c) utrzymanie psa przewodnika osób niewidomych
– do odliczenia kwota maksymalna jak w punkcie b);
d) opłaty za przewóz samochodem osobowym na
zabiegi – do odliczenia kwota jak wyżej;
2) w wysokości faktycznie poniesionej, a przeznaczonej na:
a) usługi opiekuńcze dla dzieci o znacznym stopniu
niepełnosprawności;
b) opiekę pielęgniarską w domu nad dzieckiem
przewlekle chorym, niemogącym się poruszać;
c) adaptację i wyposażenie mieszkania stosownie
do potrzeb niepełnosprawnego dziecka;
d) przystosowanie pojazdu osobowego potrzebnego do dowożenia dziecka na zabiegi rehabilitacyjne;
e) zakup i naprawę sprzętu niezbędnego w rehabilitacji i ułatwiającego wykonywanie czynności życiowych;
f) dojazd i pobyt na turnusie rehabilitacyjnym, leczeniu sanatoryjnym, na koloniach i obozach;
g) zakup książek i materiałów szkoleniowych dla
niepełnosprawnego dziecka.
System podatkowy nie wpływa bezpośrednio na
bieżące dochody rodzin, ale na te odroczone w czasie. Najpierw zatem trzeba ponieść określone wydatki
jednorazowo lub systematycznie w danym roku podatkowym, a potem nabywa się prawo do odliczenia
ich od podaku bądź od dochodu będącego podstawą
naliczenia należnego podatku.
Zdaniem prelegentki, ulga na dziecko odliczana z podatku, w tym na dziecko niepełnosprawne, stanowi istotny element uzupełniający wspieranie dochodów rodziny
osoby/osób pracujących i wychowujących dzieci. Zakres przedmiotowy ulgi rehabilitacyjnej w Polsce jest
bardzo szeroki, ale najpierw rodzina musi ponieść określone wydatki. Powstaje pytanie: co z najbiedniejszymi?
Co z tymi, którzy osiągają za małe dochody i płacą za
małe podatki, by skorzystać w pełni z ulgi prorodzinnej
czy rehabilitacyjnej?
Problematyka ulg rodzinnych i rehabilitacyjnych została pogłębiona w wystąpieniu dotyczącym interpretacji
podstaw prawnych systemu podatkowego. Iwona Molenda-Detyna (Ministerstwo Finansów) zwróciła uwagę,
że z ulgi rehabilitacyjnej może korzystać podatnik utrzymujący osobę niepełnosprawną przez całe jej życie, poczynając od okresu dzieciństwa (nieletniości). Na podkreślenie zasługuje przy tym fakt, że w odniesieniu do
wydatków limitowanych (określony górny pułap) podatnik nie musi posiadać dowodu poniesienia wydatków
37
(wystarczy orzeczenie o rodzaju schorzenia, np. w odniesieniu do dziecka niewidomego), co jest warunkiem
niezbędnym w przypadku wydatków nielimitowanych
(faktycznie poniesionych).
Ze względu na dość często występujące samotne
wychowywanie niepełnosprawnego dziecka/dzieci przez
jednego z rodziców, istotna jest możliwość podzielenia
na pół dochodu do opodatkowania i odliczenia od podatku ulgi prorodzinnej na dziecko. Taka podwójna preferencja podatkowa dla osoby samotnie wychowującej
dziecko jest korzystna również dla małżonków, zwłaszcza jeśli jedno z nich nie pracuje, co w odniesieniu do
rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem dotyczy głównie
matki.
Ogólną statystykę dotyczącą korzystania z ulg podatkowych omówiła Renata Stola (Ministerstwo Finansów). Spośród około 25 mln podatników podatku dochodowego od osób fizycznych, w 2009 r. z ulgi rehabilitacyjnej skorzystało 1,494 mln. Przeciętna kwota
odliczenia od dochodu wynosiła 2 tys. zł. Z ulgi z tytułu
wychowywania dziecka skorzystało natomiast 4,3 mln
podatników, a przeciętna kwota odliczenia od podatku
sięgała 1299 zł. Około 300 tys. podatników (1,2% ogółu)
przeznaczyło ułamek swego podatku na rzecz organizacji pożytku publicznego, działających przede wszystkim
na rzecz osób niepełnosprawnych, w tym rodzin z niepełnosprawnymi dziećmi.
Referentka podkreśliła, że preferencyjne opodatkowanie osób samotnie wychowujących dzieci oznacza,
że podatnik zyskuje kwotę wolną od podatku i obniża
swoją progresję podatkową. (Bliższe informacje na temat zakresu korzystania z ulg podatkowych można
znaleźć na stronach internetowych Ministerstwa Finansów). Żeby skorzystać z odliczeń od dochodu z tytułu
rehabilitacji dziecka, trzeba osiągać dochody w wysokości: przynajmniej 9120 zł rocznie w przypadku osób
samotnych i odpowiednio 18 tys. zł w przypadku małżonków (2 x 9 tys. zł). Żeby małżonkowie mogli odliczyć
ulgę z tytułu wychowywania jednego dziecka, powinni
osiągać minimalnie dochody w wysokości 21 tys. rocznie (1700 zł brutto miesięcznie), a z tytułu wychowywania dwójki dzieci – co najmniej 43 tys. zł rocznie (3,6 tys.
brutto miesięcznie). W przypadku osoby samotnie wychowującej jedno dziecko odliczenie ulgi prorodzinnej
jest możliwe przy dochodzie co najmniej 28 tys. rocznie,
a wychowującej dwoje dzieci – co najmniej 40 tys. zł.
Osiągane przez rodziny z dziećmi niepełnosprawnymi
przeciętnie niskie dochody ograniczają możliwość skorzystania z przysługujących ulg.
Znaczeniu ulg podatkowych w kształtowaniu sytuacji rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem z perspektywy organizacji pozarządowych działających na rzecz
rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi była poświęcona
druga część debaty.
Grażyna Wiącek (prezes Mazowieckiego Stowarzyszenia na rzecz Dzieci i Młodzieży z Mózgowym Porażeniem Dziecięcym) przedstawiła charakterystykę społeczną członków stowarzyszenia, czyli rodziców dzieci
niepełnosprawnych. Połowę z nich stanowią rodziny
pełne, drugą zaś samotne matki i samotni ojcowie z niepełnosprawnym dzieckiem. Część osób nie pracuje,
a głównym źródłem utrzymania pozostaje świadczenie
pielęgnacyjne, w związku z czym osoby te nie mogą
skorzystać z odliczenia ulg podatkowych z tytułu wychowywania dziecka i rehabilitacji. Spośród 31 rodzin tylko
siedem wykorzystuje ulgi rehabilitacyjne na dzieci niepełnosprawne w postaci odliczenia ponoszonych wydatków na dowóz dzieci na rehabilitację. Pod opieką rodziców-członków Stowarzyszenia pozostają dzieci z porażeniem mózgowym w wieku od dwóch do dwudziestu
czterech lat.
38
Pomoc Stowarzyszenia obejmuje swym zasięgiem
Mińsk Mazowiecki i okoliczne gminy. Formy pomocy
to zapewnienie dzieciom świetlicy, klubu aktywności,
ośrodka szkolno-wychowawczego, szkoły specjalnej.
Brak jest natomiast przedszkola. Bardzo mało dzieci
wyjeżdża na turnusy rehabilitacyjne mimo korzystania
z dofinansowania z PFRON-u, bowiem odpłatność własna za pobyt dziecka i opiekuna na turnusie pozostaje
zbyt dużym obciążeniem finansowym dla rodzin.
Członkowie Stowarzyszenia oceniają swoją sytuację jako bardzo trudną, a świadczenie pielęgnacyjne
uważają za niskie. Usługi rehabilitacyjne i terapeutyczne nie są dostępne ze względu na ich zbytnie rozdrobnienie i rozproszenie.
Anna Olesiejuk (wiceprezes Polskiej Fundacji Pomocy Dzieciom Niedosłyszącym ECHO) zaprezentowała formy pomocy fundacji na rzecz swoich podopiecznych, czyli 250 rodzin z dziećmi niesłyszącymi
i niedosłyszącymi. Jest to przede wszystkim pomoc
w uzyskaniu dostępu do rehabilitacji.
Referentka podkreśliła, że rodzaj niepełnosprawności dzieci, czyli niedosłuch, powoduje znaczące wydatki w zapewnieniu funkcjonowania dzieci, tymczasem
ustanowione są limity dofinansowania aparatów słuchowych i ich oprzyrządowania. Wydatki na utrzymanie
urządzeń pomocniczych zapewniających komunikację
dziecku nie są refundowane. W grupie rodzin objętej
wsparciem Fundacji tylko 43 matki pracują zawodowo;
rodziny te są zagrożone ubóstwem.
W trzeciej części debaty padło wiele pytań skierowanych przede wszystkim do przedstawicielek Ministerstwa
Finansów, a dotyczących korzystania z ulg rehabilitacyjnych przez rodziców dzieci niepełnosprawnych, sposobu
udowadniania poniesionych wydatków, zaliczania wydatków poniesionych w związku z leczeniem dziecka do wydatków rehabilitacyjnych, dostępu i dofinansowania usług
rehabilitacyjnych, kierunków zmian w polskim systemie
podatkowym, doświadczeń innych krajów w stosowaniu
ulg podatkowych przez rodziców dzieci z niepełnosprawnością.
Spotkanie podsumowała prof. nadzw. B. Balcerzak-Paradowska, podkreślając poruszone w czasie debaty
zagadnienia, m.in.:
– brak spójności w systemie pomocy na rzecz rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi i wyłączenie rolników indywidualnych z systemu ulg w podatku od dochodów (tymczasem rolnicy należą do grupy biednych
wymagających wsparcia);
– niemożność skorzystania przez część rodzin z ulg
podatkowych ze względu na niskie dochody, choć polski system podatkowy jest dość rozbudowany, jeśli
chodzi o zakres przedmiotowy;
– rozmieszczenie terytorialne placówek usług rehabilitacyjnych i innych oraz utrudniony dostęp do nich ze
względu na zbyt duże rozproszenie;
– mniejsze szanse organizacji pozarządowych działających w uboższych środowiskach w otrzymaniu
wsparcia i tym samym napotykanie trudności w realizacji swojej misji wobec rodzin z dziećmi, w tym z dziećmi
niepełnosprawnymi;
– „usocjalnienie” ulg podatkowych, czyli wprowadzenie ulgi prorodzinnej;
– system podatkowy i system świadczeń społecznych oraz wszelkich usług społecznych powinny składać się na aktywną politykę rodzinną;
– uznawanie wciąż nowych grup społecznych za
zagrożone, a następnie uprzywilejowane w programach społecznych.
Wniosek z kolejnej debaty publicznej poświęconej
prawno-instytucjonalnym rozwiązaniom na rzecz rodzin
z dziećmi niepełnosprawnymi to rodzące się wciąż pytanie: komu i w jakim zakresie pomagać?
Polityka Społeczna nr 1/2011