historia jednego obiektu

HISTORIA JEDNEGO OBIEKTU
Tematem pracy jest przeszłość i teraźniejszość dworku w Raciborowicach w gminie
Białopole.
Jest to budynek o długiej historii, ponieważ jego powstanie datuje się na II połowę
XIX wieku. Mimo to wiadomości o jego przeszłości są bardzo skąpe. Nawet
w wydawnictwach poświęconych zabytkom powiatu chełmskiego rzadko można znaleźć
informacje na jego temat. Podstawowe wiadomości na temat dworku można uzyskać
w Wojewódzkiej Służbie Ochrony Zabytków (delegatura w Chełmie).
Dotyczą one jednak głównie samego budynku, a przecież jego historię tworzyli
również ludzie, którzy w nim mieszkali. Rodziny Wydżgów i Kastorych były nierozłączną
częścią jego historii. Bardzo trudno dziś odtworzyć fakty z przed 60-70 lat. Jedynym źródłem
informacji na ten temat są świadkowie tamtych wydarzeń, których jest coraz mniej i których
wspomnienia są coraz bardziej zatarte.
Dlatego należy chronić przed całkowitym zapomnieniem historię dworku, wydarzeń
i ludzi z nim związanych.
„(…) Gdy patrzymy w ten dom, który minął a trwa, badamy te wszystkie
sprawy
człowiecze, które minąwszy trwają, a zniknąwszy –są (…)”.
Z. Starowejska – Marstinowa: Dom, Kraków 1959, s. 336
Dworek położony jest w miejscowości Raciborowice w gminie Białopole, przy trasie
Chełm-Hrubieszów.
Jest to budynek parterowy, murowany z cegły, wzniesiony na planie wydłużonego
prostokąta. Pokryty jest dwuspadowym dachem z blachy obok znajdują się inne zabudowania
dworskie: budynek mieszkalny (obecnie chlewnia), i tzw. dom czerwony .
1
Dworek otacza w części zachowany zespół parkowy składający się głównie ze świerków
i grabów. Tuż obok rośnie najstarsze drzewo- pomnik przyrody, jest to okazały jesion
w obwodzie 3,2m.
Powstanie dworu datuje
się na drugą połowę XIX w.
i
związany
jest
ziemiańską
która
z
rodziną
Wydżgów,
majątek
Raciborowice,
Kurmanów i Zaniże posiadała już
w XVIII w. W 1805 roku
majątek ten odziedziczył po ojcu
Pawle syn Wincenty. Po nim,
na mocy testamentu z 1853 roku
całość dóbr przejął Bogusław
Wydżga, a następnie jego dzieci:
Józef,
Kazimiera,
Helena
i Karol. Józef scalił ponownie
majątek przejmując i kupując
części
należące
Kazimiery
i
do
brata
siostry
Karola,
by potem przekazać go synowi
Józefowi Marianowi Tomaszowi
Wydżga.1
Prawdopodobnie w tym
czasie powstał zespół dworsko
parkowy w Raciborowicach.
Niektórzy najstarsi mieszkańcy zapamiętali Wydżgę jako dobrego gospodarza,
który udzielał się społecznie m.in. organizując wiejskie dożynki- święto plonów. Wspominają
również, że w jego domu „ za carskich czasów” prowadzona była „nielegalna” szkoła,
w której chłopskie dzieci uczyły się ojczystego języka. Przychodziły do dwory
pod pretekstem zabawy. Dom ten był więc miejscem tajnego nauczania. Około 1928 roku
dwór zakupił Władysław Kastory, który zamieszkał tam z żoną Heleną i gromadką dzieci
( wcześniej był na praktyce u Wydżgi).2 Dla licznej rodziny Dom okazał się za mały. Kastory
przebudował go, dodając boczne oficyny połączone z budynkiem dworu w jeden kompleks
2
na planie litery „L”.3 Do wewnątrz prowadził hol, była kuchnia, oddzielna jadalnia i kilka
pokoi. Meble były solidne, wykonane z drewna. W saloniku stał duży stół, fortepian, był też
kominek z zielonych kafli.
Przed budynkiem na dużym klombie rosły kwiaty, zieleń tworzyły również krzewy
magnolii, świerki srebrzyste i płacząca morwa. Nieopodal był owocowy sad i ogród
warzywny. Główny wjazd do dworu tworzyła grabowa aleja.4
Kastory był dobrym gospodarzem i człowiekiem, pomagał biednym chłopom,
którym udzielał pożyczek , zajmował się sprawami wiejskimi ( był prezesem Spółdzielni
Spożywców w Raciborowicach).5
Dom towarzyszył rodzinie Kastorych w dobrych chwilach, kiedy zapełniony
domownikami tętnił życiem oraz był świadkiem smutnych, tragicznych wydarzeń. W 1934
roku pani domu - Helena została zamordowana przez swojego pracownika - „pisarza dworu”.
Do dziś przez mieszkańców wsi opowiadana jest ta historia. Pani Helena przyłapała pisarza
na kradzieży mleka. Było to już
nie
pierwszy
raz,
więc postanowiła go zwolnić
z pracy i kazała mu „wynosić się
z pałacu”. Do awantury doszło
w pobliżu domu. W jej trakcie
pisarz zdjął z szyi szal i udusił
swoją
panią,
a
ciało
ukrył
pogrążył
się
w zaroślach.6
Dom
w
żałobie.
Mąż
postanowił
uczcić pamięć żony i w miejscu, gdzie zginęła postawił w 1939 roku kapliczkę. Widnieje
na niej napis: „Dla uczczenia pamięci najlepszej żony i matki świętej pamięci Heleny
z Krzyszkowskich Kastory’owej. Kapliczkę tę postawiono w 5 rocznicę śmierci w 1939
roku”.
Następną panią domu została druga żona Władysława- cioteczna siostra zmarłej żony,
z którą Kastory miał 3 dzieci.7
Wkrótce wybuchła wojna. Kastory, oficer rezerwy został zmobilizowany do wojska.
Po kampanii wrześniowej wrócił do domu, lecz nie zaprzestał swojej niepodległościowej
działalności. Właśnie rozwijała się na terenie gminy Białopole konspiracyjna siatka ZWZ.
Do
działalności
konspiracyjnej
włączył
się
3
Władysław
Kastory.
Był
bliskim
współpracownikiem Stanisława Jastalskiego „Orszy”- nauczyciela z Teratyna, który w 1940
roku próbował scalić placówki ZWZ w gminach Uchanie, Białopole i Dubienka.8 Jego Dom
mógł więc być niejednokrotnie miejscem tajnych spotkań polskich konspiratorów.
Jednak złe fatum nie opuściło tej rodziny. W 1942 roku wydarzyła się kolejna tragedia
- Władysław Kastory zginął kilkaset metrów od domu, zamordowany przez ukraińskich
nacjonalistów. Jego grób znajduje się na cmentarzu w Buśnie.
Dom wkrótce opustoszał, rodzina Kastorych wyjechała do Warszawy.9
W 1944 roku w wyniku reformy rolnej zespół dworski przeszedł na własność Skarbu
Państwa. Następnie przekazany został Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w Raciborowicach
na stałe użytkowanie na mocy decyzji Powiatowej Rady Narodowej w Hrubieszowie z dnia
20 września 1965 roku.10
Dwór i budynki dworskie zostały przeznaczone na biura i mieszkania pracowników
RSP. Dokonano wielu zmian. Adaptowano na biura i mieszkania wnętrze dworku (zmienił się
układ pomieszczeń). Zniszczono i rozebrano również łącznik między dworem a „domem
czerwonym”, wycięto krzewy i drzewa rosnące koło budynku. Likwidacji uległa znaczna
część zabudowań gospodarczych. Na ich miejscu wystawiono budynki RSP.11 Zachowały się
obiekty z XIX wieku: dwór, „dom czerwony”, spichlerz, dwa budynki dworskie mieszkalne,
budynek gospodarczy.12
Obecnie dworek nie znajduje się w najlepszym stanie. Jak stwierdza protokół
Państwowej Służby Ochrony Zabytków z kontroli obiektu (1991), budynek wymaga remontu.
Jest zawilgocony i zagrzybiony. Elewacja i schody zewnętrzne wymagają bezwzględnego
odnowienia.13
W związku z trudną sytuacją finansową spółdzielni, mało prawdopodobne jest to,
iż dworek wróci do swej świetności. W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem byłoby
przeznaczenie tego zabytkowego obiektu na potrzeby całej społeczności wiejskiej, urządzenie
w nim wiejskiego domu kultury lub biblioteki, tak, żeby jego gospodarzami poczuli się
wszyscy mieszkańcy oraz władze gminy.
Tymczasem powracają tu dawni jego gospodarze - synowie Kastorego. Odwiedzają
czasami dom, w którym się wychowali i z którym wiążą się ich wspomnienia.14
„ Dziś w tych dworach światła zgasły,
a pozostaną tylko rany.
Gospodarze odeszli od dworów w dal nieznaną(…)
Chcieliby choć na chwilę wrócić do swej ziemi,
wniknąć w nią, pić jej woń.
4
Wszak mają na to prawo, wszak to ich ziemia Ojcowa (…)
Niech pajęczyna niepamięci nie zasnuwa tych ziem,
tęskniących a mocnych”.15
Mateusz Bodziacki
1
Szpona J., Łojek J.: Raciborowice gmina Białopole województwo chełmskie, ewidencja parku, maszynopis
w WOSOZLDCh, Zamość 1988r.
2
Relacja ustna pana Kazimierza Miącza (zamieszkały w Raciborowicach)
3
Szponar J., Łojek J., op. cit.
4
Relacja ustna pana Kazimierza Miącza
5
Relacja ustna pana Bolesława Bodziackiego (zamieszkały w Raciborowicach)
6
Relacja ustna pana Antoniego Kołodziejczyka (zamieszkały w Raciborowicach)
7
Relacja ustna pana Kazimierza Miącza
8
Jaroszyński W., Kłębukowski B., Tokarczuk E.: Łuny nad Huczwą i Bugiem. Walki oddziałów AK i BCh w
obwodzie Hrubieszowskim w latach 1939-1944. Zamość 1992, s. 51
9
Relacja ustna pana Bolesława Bodziackiego
10
PSOZ w Chełmie: Protokół z kontroli obiektów zabytkowych zabytkowych gminie Białopole z dnia
3.04.1991r. (akta gminy Białopole)
11
Szponar J., Łojek J., op. cit.
12
PSOZ w Chełmie: Gina Białopole. Wykaz obiektów zabytkowych znajdujących się w ewidencji województwa
chełmskiego.
13
PSOZ w Chełmie: Protokół
14
Relacja ustna pana Kazimierza Miącza
15
Ziemianie. Pomiędzy rzeczywistością a wspomnieniem. Kraków 1998r., s. 169
5