41 JACEK MALCZEWSKI Proweniencja Obraz by³ pierwotnie

41 JACEK MALCZEWSKI
(Radom 1854 - Kraków 1929)
PORTRET SYBIRAKA JÓZEFA TISLOWITZA.
SMUTEK. O POWRÓT DO OJCZYZNY, 1918
olej, tektura, 70 x 101 cm
sygn. p.d.: J Malczewski | 1918
Na odwrocie nalepka wystawy Jacka Malczewskiego zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Poznaniu w Barbican Art Gallery
w Londynie w roku 1990.
550 000 z³
estymacja: 600 000 - 800 000
Proweniencja
Obraz by³ pierwotnie w³asnoœci¹ portretowanego, Szymona Tislowitza, a nastêpnie - od ok. 1925 w³asnoœci¹
jego syna, doktora praw Józefa Tislowitza, który w 1939 u¿yczy³ go na krakowsk¹ wystawê Malczewskiego.
Od rodziny Tislowitzów z pocz¹tkiem lat 80. XX wieku ten obraz zakupi³ Miros³aw Gardecki, znany kolekcjoner dzie³ Malczewskiego. W latach 1997/98 dzie³o znalaz³o siê w innej znakomitej prywatnej kolekcji.
Obraz jest portretem dr. Szymona Tislowitza (ok. 1845 - ok. 1925),
Polaka i ¯yda, gor¹cego polskiego patrioty zes³anego za sw¹ dzia³alnoœæ na Syberiê. Dzie³o to znane jest tak¿e jako Smutek i O powrót do ojczyzny. Tym ostatnim tytu³em okreœli³ obraz Marek Rostworowski, autor wystawy „¯ydzi - polscy“. Dostrzeg³ on tak¿e, ¿e
Malczewski przywo³a³ tu - ¿ywe od czasów romantyzmu - analogie
i porównania dziejów Izraela i w¹tku ¯yda Wiecznego Tu³acza z porozbiorowymi losami Polski i Polaków, pozbawionych niepodleg³ego pañstwa, czêsto cierpi¹cych wygnanie, przymusow¹ emigracjê
lub zsy³kê na Sybir. Rostworowski zauwa¿y³ równie¿ odniesienia do
symboliki biblijnej i powi¹zanie treœci obrazu ze s³owami Dawidowego Psalmu 137.
Nad rzekami Babilonu, tam siadaliœmy p³acz¹c i wspominaj¹c Syjon.
Na wierzbach tamtego kraju zawiesiliœmy nasze lutnie.
Bo którzy nas wziêli w niewolê, tam od nas ¿¹dali s³ów pieœni,
ciemiê¿yciele nasi chcieli od nas radoœci:
„Zaœpiewajcie nam któr¹œ z pieœni syjoñskich“.
Jak¿e nam œpiewaæ pieœñ Pañsk¹ na ziemi obcej?
Je¿eli zapomnê ciebie, Jeruzalem, niech uschnie moja prawica.
(Psalm 137, 1-5, przek³ad Czes³awa Mi³osza)
G³ówny bohater obrazu - mê¿czyzna o szlachetnej powierzchownoœci - przedstawiony jest jako tu³acz, z pielgrzymim kijem w d³oni.
Okryty wojskowym rosyjskim szynelem, jaki w obrazach Malczewskiego zwykle nosili sybirscy zes³añcy, gestem przywodz¹cym skojarzenie z modlitw¹, przyciska do piersi okr¹g³¹ czapkê. Jego twarz
wyra¿a smutek, ¿al, têsknotê. To cz³owiek g³êboko zamyœlony, pogr¹¿ony we wspomnieniach i refleksjach. Towarzyszy mu kilka
postaci, równie¿ okrytych szynelami. Ich odwrócone ty³em sylwetki,
pochylone, zatopione w modlitwie i p³aczu, zwrócone s¹ w stronê
rozleg³ego pejza¿u z b³êkitniej¹cymi na dalekim horyzoncie wodami rzeki. Odniesieniem do s³ów Psalmu Dawidowego s¹ te¿ rozwiane, z³ociste i wiotkie ga³¹zki wierzby p³acz¹cej. Wszystko to stwarza
sugestywne wra¿enie nostalgii i ¿alu za utracon¹ Ojczyzn¹. Nastrój
ten wzmacnia jeszcze koloryt obrazu - z³ociste ugry, ró¿owo-fioletowe br¹zy, b³êkit i biel - a tak¿e takie szczegó³y jak œlubna obr¹czka na palcu d³oni bohatera czy w¹t³y ¿ó³ty kwiatek (pierwiosnek?)
w rêku jednego z modl¹cych siê ¯ydów.
W latach I wojny œwiatowej Malczewski niejednokrotnie siêga³ do
symboliki wziêtej b¹dŸ z Nowego Testamentu, b¹dŸ te¿ z ksi¹g starotestamentowych, szczególnie z Ksiêgi Ezechiela. Portret Szymona Tislowitza przywodzi jednak tak¿e inne konotacje i w¹tki. W¹tki
poœwiêcone martyrologii Polaków, sybirskich zes³añców, motywy
znane z wczeœniejszego okresu twórczoœci artysty, z lat 80. i 90.
XIX wieku. Przy tym wszystkim jest to obraz szczególny, wyj¹tkowy
tak¿e ze wzglêdu na polsko-¿ydowsk¹ symbolikê i odniesienia.
Wg tekstu Marka Rostworowskiego z katalogu wystawy 1989
oraz za³¹czonej ekspertyzy Agnieszki £awniczakowej (z 2 II 2002).
Obraz pokazywany na wystawach:
- Kraków 1939;
- Kraków 1989;
- Warszawa 1989/90;
- Londyn 1990;
- Poznañ 1990.
Obraz opisany i reprodukowany:
- Jacek Malczewski 1855-1929, [kat.] Towarzystwo Przyjació³ Sztuk
Piêknych w Krakowie, lipiec-sierpieñ-wrzesieñ 1939, s. 17, nr kat.
157 (pt. Smutek; w³. dra Józefa Tislowitza);
- ¯ydzi - polscy. Katalog; wstêp M. Rostworowski, J. Horn, J. Tomaszewski, Wystawê przygotowali D. Dec, K. Moczulska, M. Rostworowski (autor scenariusza), J. Wa³ek, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kraków czerwiec - sierpieñ 1989, s. 21, 71, nr kat. 689, il.
barwna V (jako: O powrót do ojczyzny, portret Józefa Tislowitza;
w³. Miros³aw Gardecki);
- Malczewski: A Vision of Poland [ katalog oprac. A. £awniczakowa],
Barbican Art Gallery, National Museum, Poznañ, Londyn 1990,
s. 111, nr kat. 86, il. (w³. Miros³aw Gardecki);
- A. £awniczakowa, Jacek Malczewski. Wystawa dzie³ z lat 18901926, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznañ 1990, s.114, nr kat.
86 (w³. Miros³aw Gardecki);
- ¯ydzi w Polsce. Obraz i s³owo, Czêœæ I Obraz, pod redakcj¹ M. Rostworowskiego, Wyd. Interpress, Warszawa 1993; s. 185, nr kat.
228, il. barwna (w³. Miros³aw Gardecki);
- T. Grzybkowska, Œwiat obrazów Jacka Malczewskiego, Warszawa
1996, s. 144, il. 15.