terminologia j zykoznawcza

TERMINOLOGIA
J ZYKOZNAWCZA
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXII, zeszyt 8 –
2014
KAJA GOSTKOWSKA *
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU –
NA PRZYKADZIE TERMINÓW UYWANYCH
PRZEZ DE SAUSSURE’A I ICH POLSKICH ODPOWIEDNIKÓW
LINGUISTIC TERMS IMPRISONED IN A SYSTEM:
ANALYSIS BASED ON TERMS USED BY DE SAUSSURE
AND THEIR POLISH EQUIVALENTS
Abstract
Ferdinand de Saussure is considered as the father of contemporary lingustics. Without questioning this statement I would like to concentrate on terms related to his theory and their Polish equivalents. In the first place the extratextual context in which the saussurean terms appear will be
described. Secondly I will examine more precisely the ways the French terminology related to de
Saussure’s theory is translated/introduced into Polish. The article is therefore an attempt to investigate the specificity of linguistics terms and the major obstacles that appear when translating
those terms in a foreign language.
Key words: terminology, linguistics, de Saussure, translation.
0. WPROWADZENIE
W ostatnich kilkunastu latach mo
na zauwa
y w badaniach terminologicznych rosnce zró
nicowanie przyjmowanych uj metodologicznych.
Dr KAJA GOSTKOWSKA – Instytut Filologii Romaskiej Uniwersytetu Wrocawskiego; adres
do korespondencji – e-mail: [email protected]
Przedmiotem doktoratu Autorki bya analiza porównawcza polskiej i francuskiej terminologii
in
ynierii biomedycznej. Zainteresowania naukowe obejmuj jzykoznawstwo, terminologi,
przekad oraz problematyk interdyscyplinarnoci we wspóczesnych dziedzinach nauki.
50
KAJA GOSTKOWSKA
Co wicej, przedmiotem bada nie s ju
jedynie terminologie u
ywane
w naukach cisych, w medycynie czy w prawie, ale równie
terminy stosowane w dziedzinach humanistycznych. Liczba prac powiconych tym
ostatnim jest jednak ograniczona. Je
eli chodzi o jzykoznawstwo, coraz
wicej miejsca powica si roli terminów u
ywanych w poszczególnych
kierunkach badawczych oraz zagadnieniu ich przekadu. Nale
y w tym miejscu wymieni chocia
by monografi Zofii Kozowskiej powicon przekadowi tekstów jzykoznawczych (Z. Kozowska, 2007), w której jeden z
rozdziaów dotyczy terminów, opracowanie zbiorowe Termin w jzykoznawstwie (2012) czy artyku Stefana Kaufmana (2007), w którym autor pokazuje
– na przykadzie terminu double articulation André Martineta i jego polskiego odpowiednika zaproponowanego przez Leona Zawadowskiego – na
czym mo
e polega trudno w przekadzie terminów jzykoznawczych.
Wspomniane prace udowadniaj, e badanie terminologii jzykoznawczej
otwiera wiele ciekawych obszarów badawczych. Dowodu na to dostarczya
równie
analiza terminów u
ywanych przez Benveniste’a, która pokazaa, e
wród ich polskich odpowiedników panuje du
y niead (K. Gostkowska,
2012). To za wynika z kilku nakadajcych si na siebie czynników, znajdujcych si zarówno po stronie oryginau (m.in. brak jednego dziea, które
w sposób usystematyzowany zbieraoby podstawowe zao
enia caej teorii
Benveniste’a), jak i po stronie przekadów (m.in. fakt, e teoria Benveniste’a
przekazywana jest w sposób wybiórczy i fragmentaryczny, a poszczególni
autorzy wprowadzaj wasne, coraz to nowe odpowiedniki terminów francuskich). Analiza terminologii stosowanej przez Benveniste’a i sposobów jej
przekadu na jzyk polski staa si zacht do przyjrzenia si innej wa
nej
teorii w jzykoznawstwie francuskojzycznym, w jej warstwie terminologicznej. Mowa o strukturalizmie Ferdynanda de Saussure’a. Celem artykuu jest, po pierwsze, zbadanie, w jaki sposób zostay przetumaczone na
jzyk polski podstawowe terminy zwizane z teori de Saussure’a, i po
drugie, sprawdzenie, czy odpowiedniki te przyjy si w wybranych pracach
polskojzycznych, opisujcych gówne zao
enia teorii genewczyka. Wyniki
analizy pozwol pogbi refleksj nad specyfik terminów w jzykoznawstwie i nad mo
liwym ródem trudnoci w ich przekadzie na jzyk obcy.
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
51
1. SKOMPLIKOWANE LOSY DE SAUSSURE’OWSKIEJ TEORII…
A)
… NA GRUNCIE FRANCUSKOJZYCZNYM
Nim przejd do opisu sposobów tumaczenia Saussure’owskich terminów
na jzyk polski, nale
y zda sobie spraw, e funkcjonuj one w do
zo
onym kontekcie pozajzykowym. Jak wiadomo, pierwsze dzieo de
Saussure’a, Cours de linguistique générale [CLG], zostao opublikowane
w trzy lata po jego mierci, w 1916 r. Co wicej, nie zostao ono napisane
przez samego de Saussure’a. Oparte jest na notatkach kilkorga studentów,
którzy w latach 1906-1911 uczszczali na wykady badacza z jzykoznawstwa ogólnego na Uniwersytecie Genewskim. Cao zostaa w znanej nam
formie opracowana i wydana nie przez studentów, a przez kolegów de
Saussure’a, Charles’a Bally’ego i Alberta Sechehaye. Redaktorzy Cours de
linguistique générale, nie majc do dyspozycji praktycznie adnych innych
materiaów poza studenckimi notatkami z wykadów1, zdecydowali si nie
wydawa kursów wiernie wedug notatek studenckich, a spróbowa na ich
podstawie zrekonstruowa teori de Saussure’a. Opublikowane pomiertnie
dzieo przynosi de Saussure’owi wiatowy rozgos. To za sprawia, e jego
teori zaczynaj si interesowa coraz to nowi badacze, podchodzc coraz
bardziej krytycznie do sposobu jej zrekonstruowania w Cours de linguistique
générale. Od lat pidziesitych publikowane s wic nowe, krytyczne
wydania Cours (m.in. woski przekad Tullia de Mauro z obszernymi komentarzami tumacza z 1967 r., przetumaczony nastpnie na jzyk francuski
przez Louis-Jean Calveta, czy krytyczne wydanie Rudolfa Englera, uzupenione o notatki wasne de Saussure’a), a tak
e nowe, dotd nieopublikowane
materiay dotyczce teorii de Saussure’a.
Impulsem do wydania drugiego wa
nego opracowania de Saussure’owskiej teorii staje si odnalezienie w 1996 r. w oran
erii posiadoci de Saussure’a w Genewie rkopisów uwa
anych dotd za ostatecznie zaginione.
I tak, w 2002 r., czyli w prawie sto lat po ukazaniu si Cours de linguistique
générale, opublikowane zostaj Écrits de linguistique générale [ELG]. Jak
sam tytu wskazuje, opracowanie to nie ma charakteru zwartego tekstu, jest
1
Jak podaje Kazimierz Polaski we wstpie do polskiego wydania Kursu jzykoznawstwa
ogólnego, „sam de Saussure nie mia zamiaru pisa tej ksi
ki i nie tylko nie pozostawi po sobie ze
swoich wykadów systematycznych notatek, ale nawet ich planu. W jego biurku znaleziono po jego
mierci jedynie okoo 130 kartek z rozmaitymi notatkami oraz trzy niezupenie zapisane zeszyty
zawierajce ró
ne uwagi o jzykoznawstwie ogólnym, czynione w ró
nym czasie, czsto bez
zwizku z wykadami” (K. Polaski, 2002: 7).
52
KAJA GOSTKOWSKA
zbiorem pism czy nawet krótkich notatek, ale mo
na przypuszcza, e taka
forma monografii odpowiadaaby koncepcji redakcyjnej samego de Saussure’a. Jak zauwa
a Magdalena Danielewiczowa, tumaczka Écrits de linguistique générale: „(…) paradoksalnie, to wanie tej fragmentarycznoci
myl de Saussure’a zawdzicza si wyrazu. Co ciekawe, autor uwa
a, e
punktowo i zwizana z ni mozaikowo prezentacji mo
e da pewn nadwy
k sensu. Ksi
k z jzykoznawstwa ogólnego, nad któr pracowa, zamierza podzieli na malutkie paragrafy (…). Z tych drobnych fragmentów
miaa si potem jak z barwnych szkieek zo
y mozaika, która jako cao,
np. na mocy swej kompozycji, powiedziaaby co wicej ponad to, co byoby
powiedziane za porednictwem poszczególnych elementów wchodzcych
w jej skad” (M. Danielewiczowa, 2004: 12-13).
Wydanie Écrits de linguistique générale jest swojego rodzaju ukoronowaniem odkrywania na nowo teorii de Saussure’a w caym jej bogactwie.
Uzupenieniem pism badacza, zaadaptowanych w mniejszym lub wikszym
stopniu, s liczne opracowania teoretyczne jzykoznawców francuskich,
wród których mo
na by wymieni monografie Michela Arrivé (M. Arrivé,
2007) czy Loïca Depeckera (L. Depecker, 2009).
b) … NA GRUNCIE POLSKOJZYCZNYM
Upowszechnianie myli de Saussure’a na gruncie polskim przebiega równoczenie trzema kanaami: jednym jest przekad, drugi to powoywanie si
przez polskich badaczy na dokonania de Saussure’a we wasnych badaniach,
trzeci za to opisywanie gównych zao
e de Saussure’owskiej teorii w opracowaniach z zakresu jzykoznawstwa ogólnego. Zaznaczam, e w artykule
pokazane zostay terminy u
ywane w przekadach oraz w wybranych pracach z zakresu jzykoznawstwa. Materia ten warto uzupeni w przyszoci
o terminy z tekstów jzykoznawczych czy literaturoznawczych powoujcych si na de Saussure’a.
Jak podaje Polaski, przekady Cours de linguistique générale zaczynaj
si ukazywa od 1928 r. – najpierw w jzyku japoskim, a nastpnie kolejno
w niemieckim (1931), rosyjskim (1933), hiszpaskim (1945), angielskim
(1959). W 1961 r. Cours zostaje przetumaczony na jzyk polski przez
Krystyn Kasprzyk i wydany ze wstpem Witolda Doroszewskiego pod tytuem Kurs jzykoznawstwa ogólnego [KJO-D] (K. Polaski, 2002: 9). Warto
zauwa
y, e tumaczenia na wymienione jzyki s po wielokro wznawiane
i uzupeniane. Nie inaczej jest z tumaczeniem polskim. W 1991 r. Kurs
jzykoznawstwa ogólnego [KJO-P] ukazuje si powtórnie, równie
w tuma-
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
53
czeniu Kasprzyk, tym razem jednak ze wstpem i komentarzami Kazimierza
Polaskiego, w których autor bierze pod uwag m.in. wspomniane ju
wydania krytyczne Tullia de Mauro czy Englera.
Ukazanie si w 2002 r. Écrits de linguistique générale nie pozostaje bez
odpowiedzi na gruncie polskojzycznym – ju
w 2004 r., czyli dwa lata po
opublikowaniu oryginau, wychodz Szkice z jzykoznawstwa ogólnego,
przeo
one, opatrzone wstpem i komentarzami przez Magdalen Danielewiczow [SJO].
Przeledzenie losów de Saussore’owskich publikacji w jzyku oryginau
czy te
w jzykach docelowych pokazuje, jak ewoluowao nasze rozumienie
jego teorii, jak odkrywanie kolejnych rkopisów czy ukazywanie si kolejnych przekadów2 rzucao nowe wiato na zawarte w niej hipotezy i twierdzenia. Równoczenie dowodzi to faktu, e myl de Saussure’a pozostaje
wci
aktualna, stanowi równie
niewyczerpane ródo inspiracji dla kolejnych pokole naukowców (nie tylko jzykoznawców!). Co wicej, przedstawiony powy
ej krótki rys ukazujcych si tumacze na jzyki obce udowadnia, jak du
a mo
e by rola przekadu w popularyzacji teorii naukowych
na wiecie. Zwizek midzy zapotrzebowaniem na przekad a rozwojem
danej teorii wydaje si zreszt obustronny: gdyby nie przekad, de Saussure’owska teoria nie cieszyaby si zapewne tak szerokim zainteresowaniem
w naukach humanistycznych, a jednoczenie gdyby nie rosnce wci
zainteresowanie, nie ukazaoby si tyle przekadów i ich kolejnych wznowie.
2. DE SAUSSURE’OWSKA TERMINOLOGIA
W ORYGINALE I W PRZEKADZIE
Jak zauwa
a Tullio de Mauro we wstpie do francuskiego wydania Kursu
z 1967 r., de Saussure posugiwa si nie tylko terminami przez siebie stworzonymi, ale równie
terminami ju
istniejcymi, te ostatnie jednak zostay
przeze dookrelone i zdefiniowane (T. de Mauro, 1973: IV). W drugiej
czci artykuu przyjrz si zatem, jak wyglda sytuacja terminologiczna w
tekstach przedstawiajcych teori de Saussure’a. W tym celu przeanalizuj
i porównam odpowiedniki terminologiczne stosowane przez obie tumaczki
2
Jak zauwa
a Anna Skubaczewska-Pniewska, wymieniajc kolejne tumaczenia Cours na
ró
ne jzyki, „najwa
niejsze i tak pozostan pierwsze wydania, bo to one ksztatoway wpywowe interpretacje tej ksi
ki. Waciwie ka
dy przekad jest sam w sobie jej interpretacj”
(A. Skubaczewska-Pniewska, 2013: 72).
54
KAJA GOSTKOWSKA
oraz przez redaktora drugiego wydania Kursu, a nastpnie sprawdz, czy
w wybranych opracowaniach z zakresu jzykoznawstwa ogólnego u
ywane
s te same terminy co w tumaczeniach. Na koniec spróbuj si zastanowi,
z czego mog wynika zaobserwowane ró
nice w terminologii stosowanej
przez poszczególnych autorów.
A)
PORÓWNANIE PRZEKADÓW
Je
eli przyjrze si trzem 3 przekadom prac de Saussure’a, uwag zwracaj liczne wystpujce w nich ró
nice terminologiczne. Rzecz jasna, pewna
grupa terminów tumaczona jest w identyczny sposób we wszystkich trzech
przekadach (lub w dwóch, jak w przypadku kilku terminów, które nie
pojawiy si w oryginale Szkiców):
Tabela 1. Porównanie przekadów – ten sam odpowiednik
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
concept
pojęcie
pojęcie
pojęcie
diachronie,
linguistique diachronique
diachronia,
diachroniczne
langue
język
język
język
linguistique externe
językoznawstwo zewnętrzne
językoznawstwo zewnętrzne
–
linguistique interne
językoznawstwo wewnętrzne
językoznawstwo wewnętrzne
–
mutabilité (de la langue),
immutabilité
zmienność,
niezmienność
zmienność,
niezmienność
zmienność języka
rapports syntagmatiques
związki syntagmatyczne
związki syntagmatyczne
–
signe linguistique
znak językowy
znak językowy
znak
synchronie,
linguistique synchronique
synchronia,
językoznawstwo synchroniczne
synchronia,
językoznawstwo synchroniczne
synchronia
système (de la langue),
système linguistique
system, system językowy
system (językowy)
system języka
valeur linguistique, valeur
wartość językowa
wartość językowa
wartość
3
językoznawstwo diachronia,
językoznawstwo diachroniczne
diachronia
Ze wzgldu na zmiany (zreszt gównie o charakterze terminologicznym) wprowadzone
w Kursie jzykoznawstwa ogólnego pod redakcj Polaskiego traktuj to wydanie jako odrbny
przekad, nieto
samy z pierwszym wydaniem Kursu z przedmow Doroszewskiego.
55
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
S jednak i takie, które w zale
noci od przekadu zyskuj inny odpowiednik polski. Wród tych terminów szczególn uwag zwracaj termin
parole, oddany na trzy ró
ne sposoby, oraz terminy signifié i signifiant, wobec których autorki przekadu oraz redaktor przyjmuj odmienne strategie.
Tumaczki podejmuj prób przetumaczenia obu terminów na jzyk polski,
w niektórych kontekstach zachowujc jednak równie
termin oryginalny.
Polaski natomiast, wskazujc na widoczne w polskiej literaturze jzykoznawczej trudnoci w tumaczeniu tych terminów na polski, decyduje si na
pozostawienie ich „w brzmieniu francuskim” (KJO-P: 89).
Tabela 2. Porównanie przekadów – ró
ne odpowiedniki
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
arbitraire du signe
dowolność znaku,
dowolny charakter znaku
dowolność znaku, dowolny charakter znaku
* Polański w przypisie dodaje w nawiasie odpowiednik arbitralność i takiego terminu –
a nie terminu dowolność – używa we wstępie.
arbitralny
caractère linéaire
charakter liniowy
charakter linearny
–
langage,
faits de langage
mowa,
fakty mowy
mowa,
Fakty mowy
język, mowa,
fakt językowy
Parole
mowa jednostkowa
mówienie
wypowiedź
4
Signifiant
element znaczący (signifiant),
element znaczący
signifiant
* Termin ten zostaje opatrzony komentarzem
Polańskiego (podobnie jak signifié).
oznaczający,
znaczący (signifiant)
Signifié
element znaczony (signifié),
element znaczony
signifié
* Termin ten zostaje opatrzony komentarzem
Polańskiego (podobnie jak signifiant).
znaczony, znaczony
(signifié)
Alicia Martorell przypomina za Schleiermacherem czsty dylemat tumacza, czy powinien on przybli
y czytelników do tekstu ródowego, czy te
przybli
y tekst do czytelników docelowych. Z tak sytuacj mamy do czynienia gównie wtedy, gdy dystans midzy tekstem ródowym a tekstem
4
„«Signifié» i «signifiant» to terminy ukute przez de Saussure’a (...). W jzykoznawstwie polskim byy oddawane rozmaicie: «oznaczajce» i «oznaczane» (zob. np. T. Milewski (…)), «element
znaczcy» i «element znaczony» (zob. np. F. de Saussure, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, Warszawa 1961, s. 79), «strona oznaczajca» i «strona oznaczana» (A. Heinz, Dzieje jzykoznawstwa
w zarysie, 1978, s. 236). Ze wzgldu na trudnoci w tumaczeniu pozostawiono te terminy w niniejszym przekadzie w brzmieniu francuskim” (KJO-P: 89).
56
KAJA GOSTKOWSKA
docelowym jest zbyt du
y (A. Martorell, 2008: 48). W przypadku drugiego
wydania Kursu jego redaktor decyduje si bezsprzecznie na przybli
enie
tekstu do czytelników. Polaski zamieszcza kilka wasnych komentarzy dotyczcych terminów, których znaczenie i rozumienie zmienio si od czasów
wykadów de Saussure’a, nie ingerujc przy tym bezporednio w tekst tumaczenia. Komentarze te maj za zadanie uaktualni stosowan przez Kasprzyk terminologi, wyjaniaj z jednej strony, jak de Saussure rozumia
niektóre z terminów, uczulaj te
, by nie przykada do nich obecnej miary.
Polaski systematycznie objania wic terminy, które wychodz stopniowo
z u
ycia, a w tekcie tumaczenia nadal si pojawiaj, a tak
e terminy, które
nadal funkcjonuj, ale w de Saussure’owskim oryginale u
yte s w innym
znaczeniu.
Tabela 3. Porównanie przekadów – komentarze redaktora
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
phonème
fonem
fonem5
* Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego.
fonem
phonologie
fonologia
fonologia6
fonologia
* W przypisie do terminu fonologia Polański wyjaśnia, na czym polegało
de Saussure’owskie rozróżnienie między fonetyką a fonologią.
rapports
związki
związki asocjacyjne7
5
–
„Z tej definicji wyranie wynika, e de Saussure fonem rozumia w sensie fonetycznym, nie
fonologicznym z punktu widzenia dzisiejszych rozró
nie terminologicznych. Ta definicja cznie
z niewaciwym u
yciem w kilku miejscach terminu ‘fonem’ przez redaktorów Kursu staa si
przyczyn szeregu bdnych interpretacji teorii de Saussure’a (…)” (KJO-P: 67).
6
„Dzi u
ycie terminów ‘fonetyka’ i ‘fonologia’ jest inne. (…) To, co de Saussure nazywa
fonologi, odpowiada czciowo dzisiejszej fonetyce, natomiast jego fonetyka nie ma dokadnego
odpowiednika terminologicznego we wspóczesnym jzykoznawstwie i gdybymy chcieli znale
dla niej jaki ekwiwalent, musielibymy si uciec do wyra
enia opisowego typu ‘fonetyka historyczna’ ” (KJO-P: 59-60).
7
„Rozró
nienie midzy tymi dwoma rodzajami zwizków czy stosunków odegrao bardzo wa
n rol w nowszych dziejach jzykoznawstwa i nie stracio nic ze swojej aktualnoci do dnia
dzisiejszego, z tym
e zamiast terminu ‘zwizki asocjacyjne’ czy ‘stosunki asocjacyjne’ (franc.
‘rapports associatifs’) u
ywany jest dzisiaj raczej termin ‘zwizki (stosunki) paradygmatyczne’,
natomiast termin ‘zwizki (stosunki) syntagmatyczne’ pozosta bez zmian. Termin ‘stosunki asocjacyjne’ strukturalici uznali za niewygodny ze wzgldu na zwizek z psychologi, od której chcieli
uwolni jzykoznawstwo. Termin ‘stosunki paradygmatyczne’ wydaje si odpowiedniejszy, albowiem najbardziej typowym przykadem tych stosunków s formy paradygmatyczne poszczególnych
wyrazów” (KJO-P: 147).
57
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
associatifs
asocjacyjne
* W przypisie Polański wprowadza termin związki paradygmatyczne.
sémiologie
semiologia
semiologia8
* Termin ten zostaje opatrzony komentarzem Polańskiego.
semiologia
Ostatnie dwa przykady to terminy, których forma ró
ni si w zale
noci
od tekstu oryginalnego. Nie powinny wic dziwi ró
nice w przekadach.
Tabela 4. Porównanie przekadów – ró
nice w tekstach oryginalnych
oryginał
[CLG] / [ELG]
chaîne acoustique [CLG],
chaîne sonore [ELG]
image acoustique [CLG] / figure vocale [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
łańcuch akustyczny
przekład 2
[KJO-P]
ciąg akustyczny
przekład 3
[SJO]
łańcuch dźwiękowy
obraz akustyczny
obraz akustyczny
figura dźwiękowa
Porównanie trzech przekadów prac de Saussure’a pokazao nie tylko ró
ne strategie przyjte przez tumaczy, ale przede wszystkim ukazao podstawowy problem, z którym musi si zmierzy ka
dy tumacz tekstów jzykoznawczych. Problemem tym jest ewoluowanie znacze w obrbie terminologii jzykoznawczej. Rodzi si wic pytanie, w jak du
ym stopniu tumacz
powinien bra te zmiany pod uwag. Najlepsz ilustracj tego dylematu jest
termin wypowied
, u
yty jako odpowiednik terminu parole, cho wspóczesnemu czytelnikowi mo
e si on kojarzy z teoriami jzykoznawczymi, które
przyszy po de Saussurze.
B)
PRZEKADY A OPRACOWANIA JZYKOZNAWCZE
Jak wida w powy
szym porównaniu, sytuacji terminologicznej w przekadach de Saussure’a daleko do uporzdkowania i jednolitoci. W kolejnej
czci artykuu przyjrz si zatem, czy w opracowaniach jzykoznawczych
ich autorzy korzystali z terminologii zaproponowanej w tumaczeniach, czy
te
tworzyli wasne, kolejne odpowiedniki. Wybraam w tym celu kilka
opracowa z zakresu jzykoznawstwa ogólnego, z okresu obejmujcego
wszystkie trzy przekady.
Podobnie jak w przypadku samych tylko przekadów, tak i tu funkcjonuje
ujednolicona grupa kilku terminów, które maj po jednym tylko odpowiedniku w jzyku polskim:
8
„Dzi bardziej rozpowszechniona jest nazwa ‘semiotyka’ (…)” (KJO-P: 44).
58
KAJA GOSTKOWSKA
Tabela 5. Przekady a opracowania jzykoznawcze – ten sam odpowiednik
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
opracowania językoznawcze
concept
pojęcie
pojęcie
pojęcie
pojęcie [HA; PK; IP; LC]
diachronie,
linguistique diachronique
diachronia,
językoznawstwo
diachroniczne
diachronia,
Językoznawstwo
diachroniczne
diachronia
diachronia, językoznawstwo diachroniczne [GHP; HA; MT; PK; IP;
GR; PS]
linguistique externe
językoznawstwo
zewnętrzne
językoznawstwo
zewnętrzne
–
językoznawstwo zewnętrzne [PK;
IP; GR; PS]
linguistique interne
językoznawstwo
wewnętrzne
językoznawstwo
wewnętrzne
–
językoznawstwo wewnętrzne [PK;
IP; GR; PS]
mutabilité (de la langue), zmienność,
immutabilité
niezmienność
zmienność,
niezmienność
zmienność
języka
niezmienność znaku (językowego)
[GHP; PK; IP; PS]
zmienność (znaku językowego) [IP]
phonème
fonem
fonem
fonem
fonem [GHP; MT; FA; PS]
phonologie
fonologia
fonologia
fonologia
fonologia [GHP]
rapports syntagmatiques związki syntagmatyczne związki
syntagmatyczne
–
stosunki / relacje / związki syntagmatyczne [GHP; HA; PK; LC; PS]
sémiologie
semiologia
semiologia
semiologia
semiologia [GHP; MT; FA; IP]
signe linguistique
znak językowy
znak językowy
znak
znak językowy [GHP; FA; IP]
synchronie,
linguistique
synchronique
synchronia,
językoznawstwo
synchroniczne
synchronia,
językoznawstwo
synchroniczne
synchronia
synchronia, językoznawstwo synchroniczne [GHP; HA; MT; PK; IP;
GR; PS]
système (de la langue), system, system językowy system (językowy)
système linguistique
system
języka
system językowy [GHP]
system [FA; PS]
valeur linguistique, valeur
wartość
wartość językowa [IP]
wartość językowa
wartość językowa
Dla sporej grupy terminów funkcjonuje jednak wicej ni
jeden odpowiednik. Co ciekawe, w kilku przypadkach terminy u
yte w opracowaniach
wyprzedzaj terminy u
yte w drugim chronologicznie przekadzie Kursu.
Tak jest w przypadku chocia
by terminów arbitraire du signe czy rapports
associatifs. Nie powinno to zreszt dziwi – taka sytuacja wiadczy o tym,
e polska terminologia jzykoznawcza zmieniaa si pod wpywem nowych
teorii i nurtów w jzykoznawstwie. Polaski w przypisach do drugiego wydania Kursu wzi wic pod uwag zmiany terminologiczne, które zaszy
w okresie dzielcym oba wydania tego dziea i które si utrwaliy w ró
nych
opracowaniach jzykoznawczych.
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
59
Tabela 6. Przekady a opracowania jzykoznawcze – terminy w przekadzie wzorowane
na terminach z opracowa
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 1
[KJO-D]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
arbitraire du
signe
dowolność
znaku,
dowolny
charakter
znaku
dowolność znaku, dowolny charakter znaku arbitralny
* Polański w przypisie dodaje w nawiasie odpowiednik arbitralność i takiego terminu
– a nie terminu dowolność – używa we
wstępie.
– arbitralność (znaków) językowych [GHP; HA; PK]
– konwencjonalność [FA],
umowność [FA], arbitralność
[FA]
– arbitralność, dowolność [IP;
PS]
rapports
associatifs
związki
asocjacyjne
związki asocjacyjne
* W przypisie Polański wprowadza termin
związki paradygmatyczne.
– stosunki / relacje paradygmatyczne [GHP9; HA; LC]
– relacje / związki / stosunki
asocjacyjne [HA; PK; PS]
-
opracowania językoznawcze
W przypadku terminów kluczowych dla teorii de Saussure’a autorzy czsto w pierwszej kolejnoci podaj odpowiednik polski wraz z jego francuskim
oryginaem, by nastpnie posugiwa si ju
tylko jednym z terminów (polskim lub francuskim). Warto zwróci uwag, e pewna niekonsekwencja
terminologiczna panuje zarówno po stronie przekadów, jak i opracowa.
Mo
na wic przypuszcza, e przekady nie speniaj roli normalizacyjnej,
je
eli chodzi o terminologi stosowan w opisywanej dziedzinie wiedzy,
terminy w nich u
ywane nie zawsze przyjmuj si w literaturze przedmiotu.
Tabela 7. Przekady a opracowania jzykoznawcze – termin rodzimy lub termin
w oryginalnym brzmieniu
oryginał
[CLG] / [ELG]
przekład 2
[KJO-P]
przekład 3
[SJO]
opracowania językoznawcze
image acoustique
obraz akustyczny
[CLG] / figure vocale
[ELG]
obraz akustyczny
figura dźwiękowa
– wyobrażenie dźwiękowe (słuchowe)
[GHP]
– wyobrażenie dźwięku [HA], wyobrażenie akustyczne [HA]
– przedstawienie dźwiękowe [PK; LC]
– obraz akustyczny [IP]
langage,
faits de langage
mowa,
fakty mowy
język, mowa,
fakt językowy
– mowa [GHP; MT; IP]
– mowa (langage) [HA; MT; FA; PK; IP;
9
przekład 1
[KJO-D]
mowa,
fakty mowy
Autorzy stosuj ten termin jako odpowiednik dla zwizków asocjacyjnych. W hale powiconym stosunkom syntagmatycznym pisz: „Przeciwiestwem stosunków syntagmatycznych s stosunki asocjacyjne, czyli paradygmatyczne” (GHP: 556-557).
60
KAJA GOSTKOWSKA
LC; PS]
– langage [GR:]10
langue
język
Parole
język
język
– język [GHP; MT; IP]
– system (langue) [HA] i langue (język,
system) [GR]
– język (langue) [HA; MT; FA; PK; LC; PS]
– langue (język) [IP]
– langue [GR]
mowa jednostkowa mówienie
wypowiedź
– mówienie [GHP; MT; IP]
– mówienie (parole) [HA, MT; FA; PK; LC;
PS]
– tekst (parole) [HA]
– parole (mówienie) [IP; GR]
– parole (użycie systemu) [GR]
– parole [GR]
signifiant
element znaczący
(signifiant),
element znaczący
signifiant
oznaczający,
– strona znacząca (signifiant) [GHP; LC]
znaczący (signifiant) – strona oznaczająca / signifiant [HA]
– signifiant, strona formalna (znacząca)
znaku językowego [PK]
– signifiant / element znaczący [IP]
– signifiant / strona znacząca [PS]
Signifié
element znaczony
(signifié),
element znaczony
signifié
znaczony, znaczony – strona oznaczana (signifié) [GHP; LC]
(signifié)
– strona oznaczana / signifié [HA; PS]
– strona oznaczana (pojęciowa) znaku
językowego [PK]
– signifié / element znaczony [IP]
3. PODSUMOWANIE
Analizowane w tym artykule terminy wprowadzone do jzykoznawstwa
przez de Saussure’a w oryginale pojawiaj si w specyficznym kontekcie:
funkcjonuj one w dwóch tekstach, które, po pierwsze, nie zostay zredagowane przez samego autora, a po drugie, ukazay si w odstpie prawie caego
wieku. Kontekst ten znalaz swoje odzwierciedlenie w polskich tumaczeniach: ró
nice terminologiczne midzy trzema przekadami wynikaj wic,
z jednej strony, z ró
nic w tekstach wyjciowych, z drugiej za – z rozwoju
polskiej terminologii jzykoznawczej. Wprowadzone przez de Saussure’a
terminy w ogólnej terminologii jzykoznawczej yj wasnym yciem, ich
10
Grzegorczykowa zauwa
a, e dla okrelenia tego typu zjawisk nie ma „w jzyku polskim (…)
odrbnego terminu, u
ywa si wieloznacznego okrelenia jzyk” (GR: 52).
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
61
adunek znaczeniowy z ka
d kolejn prac teoretyczn innych autorów poszerza si (najlepszym tego przykadem jest termin jzyk). Uatwieniem dla
czytelnika (a zarazem i dla tumacza) mo
e by to, e, czytajc prace wybranego autora, czytelnik zawsze przyjmuje okrelon, typow dla danego
teoretyka perspektyw metodologiczn. Innymi sowy: terminy jzykoznawcze nie funkcjonuj w oderwaniu, tylko zawsze w zestawieniu z pozostaymi
terminami stosowanymi przez danego autora. De Saussure’owski langue
nabiera znaczenia dopiero w opozycji do langage i parole11. Terminy u
ywane przez de Saussure’a (czy przez ka
dego innego jzykoznawc) tworz
wic specyficzny system pojciowy, w obrbie którego powinny by interpretowane.
W kontekcie przekadu danej teorii na jzyk obcy wspomniany system
mo
e si jednak okaza swoistym „wizieniem”. Na podstawie powy
szej
analizy wida, e terminy jzykoznawcze mog zosta „uwizione” w systemie terminologicznym, z którego si wywodz (jak signifié i siginifiant),
ale mog te
zosta „uwizione” w systemach stworzonych na potrzeby teorii jzykoznawczych kolejnych autorów (jak w przypadku fonemu, fonologii
czy wypowiedzi). I to wanie ta druga sytuacja zdaje si nie najwicej
konsekwencji dla tumacza, a zarazem i dla czytelników przekadu. Nie jest
to zreszt kazus typowy wycznie dla jzykoznawstwa, ale pojawia si równie
w tekstach z innych dziedzin humanistycznych. Jan Winczorek, analizujc przekady prac Niklasa Luhmanna na jzyk polski, pisze o „dylemacie kontaminacji pojciowej i czystoci jzykowej”: „Niekiedy poprawne
(sownikowo) tumaczenie mo
e, z ró
nych przyczyn, zakóca odbiór idei
autora przez polskie audytorium. Tumacz (…) musi wówczas zdecydowa,
które ze skierowanych wobec siebie oczekiwa normatywnych powinno (do
pewnego stopnia) naruszy: domniemane oczekiwania ze strony audytorium
(norma czystoci jzykowej i norma zrozumiaoci) czy norm nakazujc mu
wiernie oddawa przypuszczalne przekona autora” (J. Winczorek, 2011: 69).
11
O tym, e interpretacja chocia
by tych trzech poj jest trudna ju
po stronie oryginau, pisze
Skubaczewska-Pniewska: De Saussure, opierajc swoj teori na rozró
nieniu langage, langue
i parole, „narazi odbiór swej koncepcji zarówno na wpywy innych znacze tych poj w lingwistyce, jak i na wpywy jzyka potocznego (…)”. Skomplikowana sytuacja po stronie oryginau
komplikuje si jeszcze bardziej po stronie przekadu: „Korzystanie z przekadów sprawia jeszcze
wicej kopotów interpretacyjnych. Nie chodzi tylko o to, e w niektórych jzykach trudno znale
odpowiedniki francuskich poj, ale tak
e o to, e na przykad po angielsku kilka z nich mo
na
odda przy u
yciu sowa language” (A. Skubaczewska-Pniewska, 2013: 71).
62
KAJA GOSTKOWSKA
W powy
szych zestawieniach najbardziej zaskakuje to, e dla terminów
kluczowych dla teorii de Saussure’a (uwa
anego bd co bd za ojca wspóczesnego jzykoznawstwa) funkcjonuje w polskiej literaturze jzykoznawczej a
tyle odpowiedników, które s mniej lub bardziej zró
nicowane formalnie. Na podstawie ró
nic terminologicznych zarówno midzy poszczególnymi przekadami, jak i midzy przekadami a opracowaniami z jzykoznawstwa ogólnego mo
na stwierdzi, e ka
dy autor posuguje si terminami, które uwa
a za suszne czy z ró
nych wzgldów lepsze. Zastanawia
mo
e to, e mimo upywu kilkudziesiciu lat od pierwszego wydania Kursu
w jzyku polskim nie udao si wypracowa spójnej i stosowanej przez
wszystkich terminologii. Martorell zwraca uwag, e przy tumaczeniu tekstu specjalistycznego nale
y pamita o tym, e jzyk specjalistyczny nie
jest jednorodny: mog si na skada jzyk danej dziedziny, jzyki szkó
funkcjonujcych w obrbie tej dziedziny, wreszcie idiolekty poszczególnych
autorów (A. Martorell, 2008: 45). To samo spostrze
enie mo
e dotyczy
samego czytania prac teoretycznych. Powy
sza analiza pokazuje, jak trudno
wypracowa w jzyku obcym spójn terminologi uto
samian z pracami
okrelonego autora. Tym bardziej w jzykoznawstwie (czy w ogóle w naukach humanistycznych), gdzie nie obowizuj adne normy definiowane odgórnie (jak w naukach cisych), a terminy odsyaj najczciej do poj
abstrakcyjnych, których nie da si jednoznacznie zilustrowa.
BIBLIOGRAFIA
I. RÓDA
1. T e k s t y o r y g i n a l n e
(CLG)
(ELG)
Saussure Ferdinand de, 1973, Cours de linguistique générale, publié par Charles Bally
et Albert Sechehaye avec la collaboration de Albert Riedlinger, Édition critique préparée par Tullio de Mauro, Paris, Payot.
Saussure Ferdinand de, 2002, Écrits de linguistique générale, établis et édités par Simon Bouquet et Rudolf Engler avec la collaboration d’Antoinette Weil, Éditions Gallimard.
2. T u m a c z e n i a n a j z y k p o l s k i
(KJO-D) Saussure Ferdinand de, 1961, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. Krystyna Kasprzyk, przedm. Witold Doroszewski, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
(KJO-P) Saussure Ferdinand de, 2002, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. Krystyna Kasprzyk, wstp i przypisy Kazimierz Polaski, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.
[pierwsze wydanie pod redakcj Polaskiego ukazao si w 1991 roku].
TERMINY JZYKOZNAWCZE W WIZIENIU SYSTEMU
(SJO)
63
Saussure Ferdinand de, 2004, Szkice z jzykoznawstwa ogólnego, przek., wstp i red.
nauk. Magdalena Danielewiczowa, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog.
3. P o l s k i e o p r a c o w a n i a j z y k o z n a w c z e
(FA)
(GHP)
(GR)
(HA)
(IP)
(LC)
(MT)
(PK)
(PS)
Furdal Antoni, 1977, Jzykoznawstwo otwarte, Opole, Zakad Narodowy im. Ossoliskich – Wydawnictwo.
Gob Zbigniew, Heinz Adam, Polaski Kazimierz, 1970, Sownik terminologii jzykoznawczej, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Grzegorczykowa Renata, 2007, Wstp do jzykoznawstwa, Warszawa, Pastwowe
Wydawnictwo Naukowe.
Heinz Adam, 1978, Dzieje jzykoznawstwa w zarysie, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Izert Magorzata, Pachociska El
bieta, 1998, Wstp do jzykoznawstwa ogólnego,
Warszawa, Publikacje Instytutu Romanistyki.
Lachur Czesaw, 2004, Zarys jzykoznawstwa ogólnego, Opole, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.
Milewski Tadeusz, 1965, Jzykoznawstwo, Warszawa, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.
Polaski Kazimierz (red.), 1999, Encyklopedia jzykoznawstwa ogólnego, Wrocaw,
Ossolineum.
Paveau Marie-Anne, Sarfati Georges-Élia, 2009, Wielkie teorie jzykoznawcze. Od
jzykoznawstwa historyczno-porównawczego do pragmatyki, przek. Iwona Piechnik,
Kraków, Wydawnictwo Flair.
II. OPRACOWANIA TEORETYCZNE
Arrivé Michel, 2007, À la recherche de Ferdinand de Saussure, Paris, PUF.
Danielewiczowa Magdalena, 2004, „Przedmowa do wydania polskiego. Ferdinand de Saussure –
sia paradoksu”, [in:] Saussure F. de, Szkice z jzykoznawstwa ogólnego, prze. M. Danielewiczowa, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie Dialog, 11-23.
Depecker Loïc, 2009, Comprendre Saussure d’après les manuscrits, Armand Colin.
Gostkowska Kaja, 2012, „Terminy jzykoznawcze w tumaczeniu na jzyk polski. Na przykadzie terminów wprowadzonych przez Émile’a Benveniste’a”, [in:] Termin w jzykoznawstwie,
(éds.) Brzozowska D., Chopicki W., seria „Jzyk a komunikacja” nr 31, Kraków, Wydawnictwo Tertium, 325-335.
Kaufman Stefan, 2007, „L’essence du texte spécialisé au-delà des concepts. Deux termes-clefs de
la linguistique française en traduction polonaise. Leon Zawadowski traduit André Martinet”,
[in:] La traduction de qualité ou l’essence du texte préservée, (éd.) Laurent M., Paris, Editions Numilog, 172-180.
Kozowska Zofia, 2007, O przekadzie tekstu naukowego (na materiale tekstów jzykoznawczych), Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Martorell Alicia, 2008, „Les idées et les mots : la traduction en sciences humaines”, Traduire 217.
„En territoire terminologique”, Paris, Société française des traducteurs, 37-51.
Mauro Tullio de, 1973, „Introduction”, [n:] Saussure F. de, Cours de linguistique générale, publié par Ch. Bally et A. Sechehaye avec la collaboration de A. Riedlinger, Édition critique
préparée par T. de Mauro, Paris, Payot, I-XVIII.
Polaski Kazimierz, 2002, „Wprowadzenie”, [in:] Saussure F. de, Kurs jzykoznawstwa ogólnego, prze. K. Kasprzyk, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 5-22.
64
KAJA GOSTKOWSKA
Skubaczewska-Pniewska Anna, 2013, W wizieniu systemu. Ferdinand de Saussure a teoria literatury, Toru, Wydawnictwo Naukowe UMK.
Termin w jzykoznawstwie, 2012, (éds.) Brzozowska D., Chopicki W., seria „Jzyk a komunikacja” nr 31, Kraków, Wydawnictwo Tertium.
Winczorek Jan, 2011, „Przekady prac Niklasa Luhmanna na jzyk polski”, [in:] Przegld Socjologii Jakociowej, T. VII Nr 2, http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/ archive_pl.php
DW: 05.03.2014.
LES TERMES DE LINGUISTIQUE ENFERMÉS DANS UN SYSTÈME –
SUR L’EXEMPLE DES TERMES UTILISÉS PAR DE SAUSSURE
ET DE LEURS ÉQUIVALENTS POLONAIS
Résumé
Ferdinand de Saussure est considéré comme le père de la linguistique contemporaine. Sans nier
cette constatation il sera question de se pencher sur les termes liés à sa théorie et leurs équivalents
polonais. Après avoir présenté le contexte extratextuel dans lequel apparaissent les termes
saussuriens, j’examinerai plus en détails les façons dont la terminologie française est traduite/
introduite en langue polonaise. Cette analyse sera ainsi l’occasion d’examiner quelle est la
spécificité des termes utilisés en linguistique, et quels peuvent être les obstacles principaux à leur
transmission dans une langue étrangère.
Mots-clés: terminologie, linguistique, de Saussure, traduction.