KWESTIA 16 O prawdzie Ponieważ wiedza ma za przedmiot to, co

Tomasz z Akwinu
Traktat o Bogu
Summa teologii, kwestie 1-16
Przekład i komentarze G. Kurylewicz, Z. Nerczuk, M. Olszewski
Kraków: Znak, 1999
KWESTIA 16
O prawdzie
Ponieważ wiedza ma za przedmiot to, co prawdziwe, to po rozważeniu
wiedzy Boga należy zbadać prawdę.
Artykuł 1
Czy prawda jest tylko w intelekcie?
Wydaje się, że prawda nie jest tylko w intelekcie, lecz raczej w rzeczach.
1. Augustyn w księdze Solilokwiów 1 odrzuca definicję mówiącą, że prawda jest
tym, co się widzi, ponieważ z niej wynika, że kamienie ukryte w najgłębszej
czeluści ziemi nie są prawdziwe, skoro ich nie widać. Odrzuca on także
określenie, że prawdziwe jest to, co spostrzega poznający, który chce i jest
zdolny poznawać, gdyż z tego wynikałoby, że nie byłoby prawdziwe to, czego
nikt nie mógł poznać. Definiuje więc to, co prawdziwe, tak: „prawdziwe jest to,
co jest”. Wobec tego wydaje się, że prawda jest w rzeczach, a nie w intelekcie.
2. To, co jest prawdziwe, jest prawdziwe dzięki prawdzie. Jeśli prawda jest tylko
w intelekcie, prawdziwe jest to jedynie, co jest ujmowane przez intelekt. Jest to
błąd starożytnych filozofów2, którzy twierdzili, że wszystko, co spostrzeżone,
1
2
II, 5.
Demokryt i Protagoras wedle Metafizyki, 1009a8,1011a3,1062M2, i O duszy 404a28.
jest prawdziwe. Z tego ich twierdzenia wynika, że sądy sprzeczne mogą być
zarazem prawdziwe, skoro różni ludzie równocześnie biorą je za prawdziwe.
3. „To, dzięki czemu coś jest, jest w większym stopniu niż samo to coś3, jak
czytamy w I księdze Analityk wtórych, ale „sąd lub zdanie jest prawdziwe bądź
fałszywe dlatego, że rzecz jest albo nie jest jak mówi Filozof w Kategoriach.
Prawda jest zatem bardziej w rzeczach niż w intelekcie.
Ale sprzeciwia się temu (Sed contra est) to, co mówi Filozof w VI
księdze Metafizyki: „prawda i fałsz nie są w rzeczach, ale w intelekcie”4.
Odpowiadam, że (Respondeo dicendum quod) jak dobro oznacza to, do
czego zmierza/pożądanie, tak prawda oznacza to, do czego zmierza intelekt.
Tym zaś, co odróżnia pożądanie od poznania umysłowego lub też
jakiegokolwiek poznania, jest to, że poznanie dokonuje się wówczas, gdy
przedmiot poznania jest w poznającym, natomiast pożądanie wówczas, gdy
pożądający skłania się do samej rzeczy pożądanej. Cel pożądania zatem, czyli
dobro, znajduje się w rzeczy pożądanej, a cel poznania, czyli prawda, znajduje
się w samym intelekcie.
Dobro zatem jest w rzeczy, gdy jest ona związana z pożądaniem, a pojęcie
dobra przechodzi z rzeczy pożądanej na samo pożądanie, które nazywamy
dobrym, gdy jego przedmiotem jest dobro. Podobnie ponieważ prawda jest w
intelekcie zgodnie z tym, że upodabnia się on do formy rzeczy poznawanej w
intelekcie, to pojęcie prawdy musi koniecznie przechodzić z intelektu na rzecz
ujmowaną przez intelekt tak, że rzecz poznawaną przez intelekt nazywamy
prawdziwą, gdy jest ona w pewien sposób związana z intelektem.
3
4
72a29.
4b8.
Rzecz poznana może być związana z jakimś intelektem z istoty, albo
przypadłościowo. Z istoty jest związana z intelektem od którego zależy ze
względu na własne istnienie, a przypadłościowo z intelektem, który ją poznaje.
Na przykład, gdy mówimy, że dom pozostaje z istoty w odniesieniu do intelektu
twórcy, a przypadłościowo do intelektu, od którego nie zależy. Sąd o rzeczy
wydaje się nie ze względu na to, co jest dla niej przypadłościowe, ale przez
wzgląd na to, co przysługuje jej istotowo. Zatem jakąś rzecz określa się jako
prawdziwą pod każdym względem z powodu związku z intelektem, od którego
ona zależy. Toteż rzeczy wytworzone nazywa się prawdziwymi z uwagi na
związek z naszym intelektem. Na przykład prawdziwym nazywa się dom, który
osiągnął podobieństwo formy znajdującej się w umyśle twórcy. Zdanie nazywa
się prawdziwym, gdy jest znakiem prawdziwego poznania. Podobnie rzeczy
naturalne nazywa się prawdziwymi, gdy osiągają podobieństwo form
poznawczych, które są w umyśle boskim. Ten kamień nazywa się prawdziwym,
który osiągnął podobieństwo właściwej natury kamienia zgodne z uprzednim
pojęciem umysłu boskiego. Prawda jest więc zasadniczo w intelekcie, a wtórnie
w rzeczach zgodnie z tym, że pozostają one w odniesieniu do intelektu jako do
ich zasady.
W związku z tym prawdę definiuje się na różne sposoby. Augustyn w
księdze O wierze prawdziwej5 powiada, że prawda jest tym, dzięki czemu
ukazuje się to, co jest. Hilary mówi6, że prawda (objawia się i czyni oczywistym
istnienie. Dotyczy to prawdy ze względu na to, że jest w intelekcie. Prawdy
rzeczy, która odnosi się do intelektu, dotyczy również następująca definicja
Augustyna z księgi O wierze prawdziwej7: „prawda jest najwyższym, wolnym
od wszelkiego niepodobieństwa, podobieństwem zasady”, a także definicja
Anzelma, że „prawda jest słusznością postrzeganą przez sam tylko umysł”8,
5
36.
De Trinitate, 14.
7
36.
8
De veritate, 11.
6
gdyż słuszne jest to, co zgadza się z zasadą, i definicja Awicenny, że „prawdą
każdej rzeczy jest właściwość jej istnienia, które jest w niej niezmiennie”9.
Twierdzenie zaś, że prawda jest zgodnością rzeczy i intelektu, może się odnosić
do obydwu rodzajów prawdy.
Na pierwsze odpowiadam, że (Ad primum dicendum quod) Augustyn
mówi o prawdzie rzeczy i wyłącza z tego pojęcia prawdy odniesienie do
naszego intelektu, bo to, co przypadłościowe, wyklucza się z każdej definicji.
Na drugie odpowiadam, że (Ad secundum dicendum quod) starożytni
filozofowie twierdzili, że gatunki rzeczy naturalnych nie pochodzą z żadnego
intelektu, ale biorą się z przypadku. Ponieważ zauważyli, że to, co prawdziwe
pociąga za sobą odniesienie do intelektu, zmuszeni byli oprzeć prawdę rzeczy na
powiązaniu tych rzeczy z naszym intelektem. Z tego wynikały trudności, z
którymi rozprawia się Filozof w IV księdze Metafizyki10. Trudności takie nie
grożą, jeśli przyjmiemy, że prawda rzeczy polega na ich odniesieniu do
intelektu boskiego.
Na trzecie odpowiadam, że (Ad tertium dicendum quod) chociaż
przyczyną prawdy naszego intelektu jest rzecz, to jednak istota prawdy nie musi
znajdować się najpierw w rzeczy. Podobnie jak istota zdrowia nie znajduje się
wcześniej w lekarstwie niż w zwierzęciu, bo przecież nie zdrowie lekarstwa, ale
jego moc, powoduje zdrowie, ponieważ lekarstwo nie jest jednoznaczną
przyczyną zdrowia. Podobnie zatem istnienie rzeczy, a nie jej prawda, jest
przyczyną prawdy intelektu. Dlatego właśnie Filozof mówi, że sąd czy zdanie
jest prawdziwe „dlatego, że rzecz jest, a nie dlatego, że jest prawdziwa”11.
9
Awicenna, Philosophia prima, VIII, 6.
1009a6; 1011a3.
11
Kategorie, 4b8.
10