329. 1939, 14–19 września. Dziennik bojowy I Korpusu Armijnego

Wybrane materiały niemieckie dotyczące walk
o Pragę we wrześniu 1939 r.87
329.
1939, 14–19 września. Dziennik bojowy I Korpusu Armijnego88
[…]
14 IX
Meldunek poranny do dowództwa 3 Armii89
Przez cały miniony wieczór do około godz. 24.00 nieprzyjaciel atakuje 61 Dywizję.
162 pp został odrzucony do linii kolejowej, a 151 pp utrzymał swoją pozycję. 11 Dywizja nie
mogła nacierać, ale odparła ataki nieprzyjaciela.
Około godz. 9.00 został zrzucony meldunek lotniczy, mówiący o tym, że posuwa się
długa kolumna nieprzyjacielska z początkiem w Garwolinie, a końcem w Kołbieli90. Istnieje
przypuszczenie, iż nieprzyjaciel rozpoznał lukę między 11 Dywizją a [Wisłą91. Chciał zaatakować południowe skrzydło korpusu, aby móc za nim przeprowadzić w sposób niezakłó87 Teksty przetłumaczył mgr Jan Bańbor przy współpracy pani Barbary Thun i Andrzeja Wesołowskiego.
88 Podstawą tłumaczenia był destrukt dokumentu. Jeśli w trakcie tłumaczenia udało się odtworzyć treść zniszczonych fragmentów, zostało to zaznaczone nawiasami kwadratowymi.
89 Pominięto informacje o przypisanych do danego fragmentu dziennika załącznikach, zamieszczonych w odrębnej tece,
z których załączono tylko najistotniejsze, odnoszące się do działań w rejonie Pragi.
90 Z opisu wynika, że chodzi o oddziały wycofujące się z Warszawy.
91 Prawdopodobnie chodzi o lukę między 11 a 61 DP.
442
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
cony odmarsz na południowy wschód. Prawdopodobnie rejon na wschód od Warszawy jest
wolny od większych związków operacyjnych]92.
O godz. 1.15 szef Oddziału Operacyjnego dowództwa 3 Armii przekazał informację
o nieprzyjacielu i rozkaz o podporządkowaniu 217 Dywizji II Korpusowi Armijnemu od
godz. 6.00.
Godz. 6.30. DPanc „Kempf” nie odnotowała w nocy i rano żadnego ataku nieprzyjaciela.
Godz. 9.15. Jednostki, które przeszły do odwodu (1 BKaw, 9 baon km), 61 i 11 Dywizja
meldują, że mają przed sobą jedynie słabego nieprzyjaciela.
Godz. 9.45. Dywizja pancerna melduje zamiar kierowania się na Garwolin.
Godz. 10.10. Cały oddział „Wagner” został podciągnięty przez Siennicę – Kołbiel i rozwiązany.
Wszystkie jednostki powracają do swoich macierzystych oddziałów: do I baonu
10 ppanc i 3 kompanii 9 baonu km (odwód dowództwa korpusu armijnego).
Godz. 10.40. DPanc „Kempf” melduje zamiar oczyszczenia dróg zaopatrzeniowych
z [oddziałów] nieprzyjaciela.
Załączone radiotelegramy świadczą o zamiarze dowództwa 3 Armii i I KA podciągnięcia dywizji pancernej na lewe skrzydło korpusu93. Pozostaje niejasne, dlaczego dywizja
pancerna na to nie reaguje.
Godz. 11.00. W I KA melduje się dowódca 2 kompanii 505 baonu saperów. Jest przydzielony do DPanc „Kempf”. [Ponieważ jednak jej położenie nie jest na razie dokładnie
znane, kompania pozostaje w składzie I KA i zostaje użyta do pilnych prac drogowych,
w szczególności do budowy mostów]94.
Godz. 12.15. Drogą telefoniczną wychodzi rozkaz o rozwiązaniu oddziału „Wagner”.
Godz. 12.20. Radiotelegram z II KA orientuje I KA o tamtejszej sytuacji.
Około godz. 13.00 BKaw i 1 baon 10 ppanc otrzymują rozkaz rozpoznania nieprzyjaciela znajdującego się w sektorze Narew – Warszawa – Wisła.
Godz. 14.30. Rozkaz korpusu do natarcia. Cel: Wisła. [Nadany] telefonicznie do
11 Dywizji, do wszystkich pozostałych jednostek przez radio.
Od godz. 10.00 istniała bezpośrednia łączność radiowa z DPanc „Kempf”. Do jej nawiązania doszło przypadkowo.
Lotnik ustalił ostatnie miejsce postoju dywizji pancernej. Był to Żelechów.
Meldunek lotniczy o dywizji pancernej z godz. 10.00 nadchodzi do I KA o godz. 14.00.
O godz. 19.00 nadchodzi meldunek z 9 baonu km.
Dywizja Pancerna „Kempf” miała znaczne trudności z zaopatrzeniem, którego dostawy były często przerywane. Kwatermistrz dywizji (Ib), który dotarł do kwatery głównej
dywizji w Dobrem, aby dowiedzieć się o miejscu jej postoju, podał, że w nocy z 13 na 14 IX
jego wydział 95 został zaatakowany przez polską kawalerię i poniósł znaczne straty. Ponadto
podał, że polska kawaleria zniszczyła kolumnę amunicji artyleryjskiej.
92 Fragment nadpalony, tekst słabo czytelny.
93 Telegramów nie załączono.
94 Fragment nadpalony, tekst słabo czytelny.
95 Chodzi o tyły DPanc „Kempf ”.
443
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Przed południem dywizja pancerna zwróciła się z prośbą o przejęcie przez 1 Dywizję
ubezpieczenia jej drogi zaopatrzenia. Ze względu na położenie 1 Dywizji przekazanie tego zadania stało się nieaktualne, ponieważ przebieg frontu 1 Dywizji rozwiązał tę sprawę.
Radiotelegram dowództwa 3 Armii w tej sprawie dotarł do I KA o godz. 18.25.
O godz. 16.15 dywizja pancerna natrafiła na nowego nieprzyjaciela, co spowodowało
zmianę jej działania. Dywizja przystąpiła do oczyszczania swojej drogi zaopatrzeniowej,
przegrupowując jednostki w kierunku północno-wschodnim za frontem 1 Dywizji, przez
co przeciwnik zyskał możliwość odwrotu w kierunku południowo-zachodnim.
Troska dywizji pancernej o swoje drogi zaopatrzeniowe jest zrozumiała, nie zmienia to
jednak faktu, że nie działała ona zgodnie z zamiarem korpusu.
Przypuszczalnie na jej pozostanie na miejscu mógł wpłynąć meldunek zrzucony przez
lotnika około godz. 14.30.
O godz. 17.00 dowództwo 3 Armii zostało zorientowane o sytuacji i położeniu 61 i 11
Dywizji. Czołowa linia przebiega mniej więcej przez Chobot – Duchnów (około 15 km na
zachód od Mińska Mazowieckiego).
Od godz. 15.00 wysunięte stanowisko dowodzenia znajduje się na zachodnim skraju
Mińska Mazowieckiego. Znajdują się tam: dowódca korpusu, szef sztabu i część Oddziału
Rozpoznawczego.
O godz. 17.15 dowódca Grupy Armii „Północ”, generał pułkownik von Bock przybył na
stanowisko dowodzenia w Dobrem i został wprowadzony w sytuację. Dowódca grupy armii polecił, aby I KA bezwzględnie przebijał się do Wisły i ją zablokował.
Około godz. 20.00 1 BKaw, 9 baon km, 61 i 11 Dywizja otrzymały rozkaz do kontynuowania uderzenia o świcie.
Około godz. 23.00 z dowództwa 3 Armii przekazano telefonicznie następujące rozkazy:
1. rozkaz o wyłączeniu baonu km i ponownym podporządkowaniu go armii,
2. rozkaz armii nr 16 na 15 IX,
3. załącznik do rozkazu operacyjnego nr 16.
Na podstawie tych rozkazów I KA wydał między godz. 23.45 i 0.15 rozkazy dla:
–– 9 baonu km,
–– 1 BKaw,
–– wzmocnionego I baonu 151 pp (odwód korpusu).
O godz. 19.00 wysłano meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
15 IX
Godz. 7.00. Meldunek poranny do dowództwa 3 Armii.
Godz. 7.30. Zajęto wysunięte stanowisko dowodzenia w Dębem Wielkim. Znajdują
się tam: dowódca korpusu, szef sztabu i oddziału rozpoznawczego. Około godz. 9.00 szef
sztabu dzwoni do oddziału operacyjnego w Dobrem i orientuje go o położeniu na froncie.
61 Dywizja czołówkami osiąga linię po obu stronach Woli Grzybowskiej. Nie padł żaden
strzał. Prawie w tym samym czasie 1 BKaw melduje osiągnięcie linii Struga – Zielonka.
9 baon km kontynuował natarcie przez całą noc i osiągnął o godz. 2.00 zachodni skraj
m. Turów.
Ponieważ sąsiednie jednostki (z lewej i prawej strony) nie nawiązały styczności z baonem km, nie zostały poinformowane o jego marszu. Doszło do tego, że jednostki te wzięły
444
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
baon km w Turowie za nieprzyjaciela i ostrzelały go ogniem artyleryjskim (prawdopodobnie 61 Dywizja).
Do około godz. 7.00 1 BKaw nie miała żadnej łączności z 217 Dywizją.
Około godz. 10.00 dywizja pancerna wysyła radiotelegram przez dowództwo korpusu
do zadań specjalnych, co pokazuje, że bezpośrednia łączność radiowa dywizji pancernej
została ponownie zerwana z nieznanych przyczyn.
Ponieważ przez cały dzień nie ma także żadnej bezpośredniej łączności z dywizją pancerną, dowództwo I KA decyduje się o godz. 16.00 na wysłanie samolotu rozpoznawczego
w celu znalezienia miejsca postoju dywizji i ponownego dostarczenia jej poprzez zrzut lotniczy elementów ruchu radiowego i rozkazów.
Dowództwo I KA nie zna jeszcze rezultatu tych działań, kiedy około godz. 17.00 nadchodzi rozkaz mówiący, że DPanc „Kempf” zostaje ponownie podporządkowana korpusowi „Wodrig”. Istniał zamiar podciągnięcia dywizji pancernej na Kołbiel.
O godz. 11.00 nadchodzi rozkaz telefoniczny z dowództwa 3 Armii, kierujący kompanie km kal. 20 mm 11 i 161 dywizjonu przeciwpancernego do Bornego Sulinowa (poligon
wojskowy). Rozkaz ten przekazano telefonicznie do 11 i 61 Dywizji.
O godz. 7.55 z wysuniętego stanowiska dowodzenia wychodzi rozkaz do I baonu
10 ppanc, zgodnie z którym baon, wyprzedzając piechotę, ma zająć mosty na Wiśle.
Przebieg uderzenia I baonu 10 ppanc jest przedstawiony w meldunkach nr 1–10.
O godz. 12.00 wychodzi rozkaz zakazujący wchodzenia do dzielnicy Praga nawet siłami głównymi oddziałów.
Godz. 11.30. Zorientowanie w sytuacji dowództwa korpusu do zadań specjalnych.
Godz. 11.40. Odwód korpusu osiąga Stanisławów.
Godz. 13.55. Nadchodzi meldunek sytuacyjny z II KA.
Godz. 14.15. Zorientowanie II KA o położeniu I KA.
Godz. 17.30. Przeniesienie kwatery głównej korpusu z Dobrego do Sulejówka. Dzień
kończy się następującą sytuacją:
Nieprzyjaciel broni się zawzięcie na linii około 500 m od wschodniego skraju Pragi.
Liczne zapory i silny ogień całej broni utrudniają pułkom posuwanie się do przodu. Na
terenach leśnych i w miejscowościach w rejonie Praga – Otwock – Żwir, znajduje się olbrzymia masa rozproszonych jednostek polskich, dokonujących częstych napadów na pojedynczych żołnierzy, a nawet kolumny, w wyniku czego powstają straty. Wieczorem korpus
osiągnął linię Drewnica – Ząbki, Kawęczyn – Las – Gocławek.
Pozostałe informacje – patrz meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii z godz. 19.45.
16 IX
O godz. 1.35 telefonicznie przekazano z dowództwa 3 Armii rozkaz operacyjny nr 17.
Na jego postawie o godz. 2.00 wydano rozkaz korpusu do uderzenia na Pragę.
Ponieważ rozkaz ten dotarłby do 1 BKaw za późno, został nadany przez radio.
O godz. 1.00 wychodzi rozkaz specjalny dla I baonu 10 ppanc (cel – patrz poniżej).
Godz. 2.10 2 kompania 505 baonu saperów otrzymuje rozkaz odmaszerowania do
Siedlec i dołączenia tam do macierzystego związku DPanc „Kempf”.
445
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
O godz. 2.15 radiotelegram do II KA z prośbą o zajęcie fortu XIII96.
O godz. 4.00 nadchodzi rozkaz z dowództwa 3 Armii, który informuje, że do Warszawy
zostanie wysłany parlamentariusz w celu poddania miasta.
Te nowe wytyczne wymagały podjęcia następujących działań:
1) poinformowania oddziałów, że na razie zabronione jest podejmowanie wszelkich
działań zaczepnych i prowadzenie ognia. Rozkaz został przekazany wojskom telefonicznie,
względnie przez radio lub przez oficera;
2) na parlamentariusza został wyznaczony major Kiewitz, dowódca I baonu 151 pp.
Melduje się on około godz. 8.00 w dowództwie I KA. Do jazdy do linii nieprzyjaciela dano
mu do dyspozycji czołg, pomalowany z przodu na biało, z białą flagą, tłumacza i trębacza.
Poza tym otrzymał samochód osobowy, którym, gdyby został uznany przez Polaków za
parlamentariusza, mógł jechać dalej do śródmieścia. Instrukcja dla parlamentariusza97.
Upoważnienie dla mjr. Kiewitza.
Jednocześnie na falach rozgłośni warszawskiej nadano przez radiostację wezwanie do
dowódcy wojsk polskich w Warszawie w języku niemieckim i polskim.
O godz. 8.00 wychodzi drogą telefoniczną i przez radio rozkaz do wszystkich jednostek
wojskowych o podjęciu przygotowań zaczepnych w taki sposób, aby natarcie można było
rozpocząć w każdym momencie.
O godz. 6.30 przekazano meldunek poranny do dowództwa 3 Armii98.
Około godz. 10.00 tłumacz informuje dowództwo I KA, że podsłuchał z rozgłośni warszawskiej zakończenie przemówienia radiowego komendanta miasta Warszawy, w którym
wzywał on ludność cywilną do otwartej walki z wojskami niemieckimi. Przemówienie to
zostało natychmiast przekazane dalej drogą radiową do dowództwa 3 Armii.
Około godz. 8.00 oficer łącznikowy przekazuje I KA rozkaz operacyjny nr 17.
Około godz. 11.00 11 Dywizja melduje, że parlamentariusz o godz. 10.10 przekroczył
czołową linię własnych wojsk.
Około godz. 13.00 w drodze powrotnej parlamentariusz przekracza znowu linię własnych wojsk. Około godz. 13.30 przybywa do Sulejówka.
Dowódca wojsk polskich w Warszawie odrzucił propozycję kapitulacji. Wynik rozmów
został natychmiast przekazany do dowództwa 3 Armii.
O godz. 14.00 nadchodzi rozkaz dowództwa 3 Armii. Dzisiaj natarcie nie nastąpi.
Rozkaz ten został przekazany telefonicznie o godz. 14.15 do 11 i 61 Dywizji.
O godz. 15.00 odwód korpusu otrzymuje rozkaz przesunięcia się ze Stanisławowa do
Okuniewa. W tym samym czasie 1 BKaw melduje liczbę wziętych do niewoli.
Przez całe popołudnie oddziały na wysuniętej linii szczegółowo rozpoznają linie nieprzyjaciela. Wyniki są gromadzone i zestawiane w dowództwie I KA.
Około godz. 19.00 wyniki rozpoznania przekazano telefonicznie do dowództwa 3 Armii.
Mniej więcej w tym samym czasie nadchodzi sprawozdanie dowódcy saperów I KA
w sprawie dalszego użycia saperów korpusu.
96 Była to jedynie nazwa zwyczajowa, bo fort XIII został zburzony w 1909 r.
97 Opublikowana w tym tomie.
98 Treść meldunku opublikowano w zbiorze Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Warszawa 1968, s.
570–1. Podano w nim, że przednia linia niemiecka przebiega: Ząbki–Antoninów–kościół Grochów–Gocław wschodni–wodociąg. Informowano też, że przeciwnik w ciągu nocy dokonał wypadów rozpoznawczych i prowadził intensywne rozpoznanie.
446
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
O godz. 20.00 wychodzi meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii99.
O godz. 20.15. dowódca 11 baonu rozpoznawczego, mjr Källner, otrzymuje rozkaz korpusu do oczyszczenia Otwocka.
O godz. 23.35 nadchodzi z dowództwa 3 Armii szczególnie pilny radiotelegram z godz.
20.15 z rozkazem nierozpoczynania zamierzonego na rano 17 IX uderzenia na Pragę.
17 IX
O sytuacji w nocy – patrz meldunek poranny z godz. 7.00 do dowództwa 3 Armii100.
O godz. 8.45 1 BKaw melduje, że w nocy z 16 na 17 IX około godz. 24.00 i 3.00 odparła
polskie ataki.
O godz. 8.25101 osiągnęła ona wyznaczony rejon (wokół Wołomina).
Około godz. 9.00 dowódca korpusu i szef oddziału operacyjnego udali się do 61 Dywizji,
23 pp i II dyonu 11 paplot.
Około godz. 11.00 nadchodzi z dowództwa 3 Armii rozkaz operacyjny nr 18.
Około godz. 16.00 do szefa Oddziału Operacyjnego I KA dzwoni szef sztabu 3 Armii
i informuje go, że o godz. 22.00 na wysuniętą linię niemiecką przybędą dwaj polscy parlamentariusze.
Około godz. 19.30 przekazano z dowództwa 3 Armii odpis rozkazów Grupy Armii
„Północ” (Oddział Operacyjny 0304/34 tajne i 0305/39 tajne). Rozkazy te, uzupełnione,
nadchodzą także w formie pisemnej około godz. 22.30.
Do przyjęcia parlamentariuszy na wysuniętej linii wyznaczony został szef Oddziału
Operacyjnego, pierwszy oficer łącznikowy (O1) i tłumacz. Odjazd trzema samochodami
około godz. 21.15102. W tym samym okresie w szkole w Sulejówku rozpoczęto przygotowania do przyjęcia polskich parlamentariuszy.
Warunki, które miały być przedłożone parlamentariuszom – patrz załącznik103.
Przebieg specjalnego zadania dotyczącego przyjęcia parlamentariuszy – patrz meldunek ppłk. Szt. Gen. [Wolfganga] Buchera104.
18 IX
O godz. 0.00 nadchodzi z dowództwa 3 Armii rozkaz do wznowienia działań bojowych
przez I KA.
Godz. 0.15. Rozkaz z dowództwa 3 Armii do kontynuowania przygotowań do natarcia
na Pragę.
O godz. 0.20 fonogram, że jednostki 32 pp zostały ponoć ostrzelane przez 44 pp105.
99 Informował o odparciu w godzinach wieczornych tego dnia polskiego natarcia z Grochowa w sile 2 batalionów.
100 Opublikowany w wydawnictwie Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Warszawa 1968, s. 570–571.
Informował o polskich wypadach rozpoznawczych z Pragi oraz przebiegu pierwszej linii korpusu: Ząbki – Antoninów – kościół Grochów – wschodni Gocław – Wał Miedzeszyński.
101 W oryginale mowa o godz. 18.25, co wydaje się pomyłką.
102 Udali się oni w rejon Grochowa, gdzie spodziewano się polskich parlamentariuszy, mających przybyć rzekomo o 22.
Jednak w miejscu, gdzie to miało nastąpić utrzymywał się silny polski ogień.
103 Załącznika nie zamieszczono.
104 Patrz niżej. Ppłk Sztabu Generalnego Wolfgang Bucher był Ia I KA.
105 Tak w oryginale. Prawdopodobnie chodzi o 23 pp (11 DP). 32 pp (24 DP), należący do 8 Armii, znajdował się w tym czasie
w innym rejonie i nie miał styczności z 11 DP.
447
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Godz. 7.00. Meldunek poranny do dowództwa 3 Armii106.
Około godz. 10.00 I KA otrzymuje odpis rozkazu, na mocy którego III dyon 111 paplot
zostaje wyłączony ze składu I KA.
Mniej więcej w tym samym czasie odebrano fonogram z dowództwa 3 Armii ustalający znaki rozpoznawcze wojsk niemieckich dla samolotów rosyjskich. Rozkaz ten został natychmiast przesłany w dół do szczebla kompanii.
O godz. 14.00 nadchodzi meldunek dowódcy saperów I KA o budowie mostów polowych koło Pułtuska i budowie drogi Wyszków – Mińsk Mazowiecki.
Utworzono sztab oficera saperów I KA.
Mniej więcej w tym samym czasie nadchodzi meldunek polskiego lekarza o śmierci
sierżanta niemieckiego.
16 IX o godz. 20.00 mjr [Hans] Källner, dowódca 11 baonu rozpoznawczego, otrzymał
z I KA rozkaz oczyszczenia miejscowości Otwock i wzięcia 100 zakładników, ponieważ ponoć w Otwocku cywile napadli na dwóch sierżantów niemieckich i śmiertelnie ich zranili.
Jednak, jak obecnie się okazało, rozegrała się tam potyczka trwająca około 20 minut,
przy czym ranni zostali dwaj niemieccy sierżanci, których osoby cywilne zawiozły do sanatorium, gdzie zmarli.
Po zapoznaniu się z faktycznym stanem rzeczy zwolniono 100 zakładników.
Podczas operacji „Källner” okazało się jednak, że w Otwocku i na północny zachód od
niego znajdowali się jeszcze nie tylko pojedynczy rozbitkowie, lecz także oddziały zdolne
do walki. Dlatego też o godz. 22.10 nakazano specjalną akcję oczyszczającą.
O godz. 19.00 przesłano meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
O godz. 23.00 przesłano do I baonu 10 ppanc rozkaz nakazujący osiągnięcie gotowości
w dniu 19 IX o godz. 6.00 i przejście pod rozkazy wzmocnionego 23 pp.
19 IX
O godz. 5.25 wychodzi tajny rozkaz dowódcy armii o przygotowaniu uderzenia na Pragę.
Godz. 7.00. Meldunek poranny do dowództwa 3 Armii107.
O godz. 9.00 w kwaterze głównej korpusu odbywa się odprawa, w której uczestniczą:
szef sztabu, szef Oddziału Operacyjnego, kwatermistrz, intendent korpusu, naczelny lekarz
korpusu, szef sądownictwa.
1) Raport szefa sztabu o sytuacji sanitarno-medycznej i wyżywieniu ludności cywilnej
w obszarze tyłowym korpusu.
2) Raport nadradcy sądu wojennego Müllera-Heinemanna. Propozycja: użycie komisarzy cywilnych (starostów) z kompetencjami władzy policyjnej.
3) Raport radcy intendentury dr. Dreya:
Jeńcy wojenni zbiorą z pól wokół Mińska Mazowieckiego kartofle i [inne] warzywa,
które cywilnym transportem będą dostarczone w rejon zagrożony108 w Otwocku i na północny zachód od niego, gdzie znajdują się sanatoria przeciwgruźlicze itp.
106 Mowa w nim o trwającym do godz. 4.00 dnia 18 IX ogniu polskiej artylerii (wykryto stanowiska 6 baterii) i o odparciu
polskiego natarcia, które wyszło 17 IX po godz. 20.40.
107 Informował on, że nieprzyjaciel przed frontem korpusu prowadził w ciągu nocy słabą działalność ogniową, zachowując
się ogólnie spokojnie.
108 Dosłownie: rejon klęski żywiołowej (das Notstandgebiet).
448
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
4) Propozycja starszego lekarza sztabowego, dr. [Edgara] Forstera109:
a) ustalenie, czy i jakie choroby zakaźne panują w sanatorium w wymienionej okolicy;
b) zarekwirowanie wszystkich leków w aptekach itp. w okolicy.
Godz. 10.00 narada z trzema przedstawicielami ludności cywilnej (burmistrz, komendant Straży Obywatelskiej Otwocka, lekarz).
1) Dowódca korpusu informuje przez tłumacza o zamiarach administracji wojskowej:
a) ostrzeżenie przed napadami ze strony ludności,
b) groźba aresztowania zakładników, z zaznaczeniem, że wyznaczeni już zakładnicy zostaną zwolnieni, jeśli okaże się, że ludność cywilna nie uczestniczyła
w walkach,
c) zaopatrzenie ludności cywilnej pod względem lekarskim i żywnościowym,
d) nowo wyznaczony przez I KA burmistrz otrzymuje do administrowania następujący rejon: Wisła – droga: Gocław – Anin – Zakręt – droga Zakręt – Ostrów,
droga Ostrów – Karczew.
2) Propozycja burmistrza:
–– utworzenie nowej Straży Obywatelskiej, gdyż w składzie dotychczasowej znajdowały się osoby niegodne. Dotychczasowy szef lekarzy sanatorium został z powrotem
wprowadzony na urząd i przejął opiekę medyczną na całym obszarze.
–– Komendant Straży Obywatelskiej Otwocka zażąda od wszystkich znajdujących się
tam żołnierzy oddania broni, która następnie zostanie przekazana [władzom niemieckim].
–– Komisarzom wydane zostaną legitymacje, stwierdzające ich urzędową działalność.
Poza tym dla ludności zostanie wydrukowane obwieszczenie w obu językach, które komendant Straży Obywatelskiej przekaże do wywieszenia.
O godz. 12.00 szef sztabu dowództwa 3 Armii organizuje w kwaterze głównej I KA
poufną naradę dotyczącą kontynuowania uderzenia na Warszawę. Uczestniczą w niej: szefowie sztabów I KA i II KA, korpusu do zadań specjalnych, dowódca I KA i szef oddziału
operacyjnego I KA.
Po południu podróż dowódcy korpusu i szefa Oddziału Operacyjnego w teren, przede
wszystkim do dobrych punktów obserwacyjnych.
Godz. 17.00. Nadchodzi radiotelegram z dowództwa KA do zadań specjalnych.
Akcja oczyszczająca (załącznik 208110), nakazana poprzedniego dnia o godz. 22.30, była prowadzona od godz. 8.00.
Ponieważ nie udało się uruchomić lekkiej radiostacji, przydzielonej do sztabu wzmocnionego 23 pp na czas akcji, nie nawiązano łączności z pułkiem. Z tej przyczyny do dowództwa I KA nie nadchodzą żadne meldunki.
Dopiero koło godz. 16.00 szef Oddziału Rozpoznania (Ic) I KA, który chciał udać się do
23 pp w celu przesłuchania jeńców, dzwoni od szefa Oddziału Personalnego (Ib) 11 Dywizji
z Wiązowny i informuje, że nie znalazł sztabu pułku, a podczas akcji oczyszczającej doszło
do ciężkich walk. Polacy strzelają nawet z artylerii.
109 Szef służby zdrowia (Korps-Arzt) I KA.
110 Nie został załączony.
449
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Dopiero wieczorem 11 Dywizja melduje telefonicznie, że operację zakończono. Zostaje
to zameldowane o godz. 19.30 dowództwu korpusu do zadań specjalnych.
Godz. 19.30 przekazanie meldunku wieczornego do dowództwa 3 Armii111.
Godz. 20.00 wychodzi dyrektywa do walczących wojsk.
Wbrew telefonicznemu meldunkowi dowódcy 23 pp do Oddziału Operacyjnego I KA,
zgodnie z którym akcję oczyszczającą należało uważać za zakończoną [jest ona kontynuowana].
20 IX
O godz. 1.20 nadchodzi fonogram z 11 Dywizji, zawierający następujący radiotelegram
nadany przez 23 pp do 11 Dywizji:
„Resztki nieprzyjaciela przed pułkiem mocno okopane, z powodu ciemności jego
zniszczenie niemożliwe. Atak odbędzie się rano 20 IX II baon 44 pp i I baon 10 ppanc są
luzowane od wieczora 19 IX”.
Godz. 0.25 fonogram z dowództwa 3 Armii, że dyplomaci z Warszawy przekroczyli
front niemiecki.
Rozkaz ten został między godz. 6.50 a 7.00 przekazany do 11, 61 Dywizji i 501 part.
Godz. 7.00 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii112.
W nocy, około godz. 2.00, przybył nowy dowódca artylerii dowództwa I KA, generał
Herzog, Mniej więcej w tym samym czasie kurier – oficer dowództwa 3 Armii – dostarczył
rozkaz operacyjny nr 19.
Dowódcy jednostek wojskowych, które zgodnie z tym rozkazem są podporządkowane
dowództwu I KA, meldują się do godz. 10.00 w dowództwie I KA.
O godz. 10.00 w kwaterze głównej korpusu odbywa się odprawa, w której uczestniczą:
–– ze strony I KA: szef sztabu, szef Oddziału Operacyjnego, oficer łącznikowy lotnictwa
(rozpoznanie), oficer łącznikowy lotnictwa (lotnictwo taktyczne), szef oddziału rozpoznania, dowódca łączności korpusu, pierwszy oficer łącznikowy;
–– szefowie Wydziałów Operacyjnych 11 i 61 Dywizji,
–– dowódca artylerii korpusu i wszyscy dowódcy pułków artylerii I KA oraz
–– dowódcy 1 i 11 dyonu obserwacyjnego.
Przebieg odprawy:
1) odczytanie przez szefa Oddziału Operacyjnego I KA rozkazu operacyjnego nr 19,
2) szef sztabu podaje zamiar I KA wykonania uderzenia na Pragę, główny wysiłek na
odcinku 11 Dywizji.
Użycie czołgów 1 baonu 10 ppanc w sposób zdecentralizowany i przydzielenie do oddziałów szturmowych dywizji.
Utworzenie oddziału szturmowego 41 baonu saperów.
Użycie łączności na początku za pomocą środków własnych.
Żądanie wzmocnienia. Podczas rozpoczęcia uderzenia „otwarta” korespondencja radiowa!
111 Informowano w nim o słabej działalności nieprzyjaciela przed frontem I KA oraz o wzięciu przez 23 pp ok. tysiąca jeńców
i zdobyciu 4 dział, zaznaczając, że akcja ta nie jest jeszcze zakończona.
112 Informował o odparciu polskiego nocnego natarcia na zachód od szosy Praga – Grochów, w czasie którego wróg prawdopodobnie poniósł duże straty. Według zeznań jeńców miała to być próba przebicia się z Pragi na wschód. Podczas oczyszczania
terenu tyłowego 19 IX wzięto ok. 1000 jeńców wojskowych oraz 1000 jeńców cywilnych i zdobyto 5 dział.
450
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
Natychmiastowe użycie samolotów bojowych podczas uderzenia na Pragę.
Rozpoznanie lotnicze (zdjęcia lotnicze) przez 2 eskadrę rozpoznania taktycznego dywizjonu „Tannenberg”.
Rozkaz na 20 IX dotyczący zdemoralizowania113 przeciwnika odnosi się także do 21 IX.
Jednak godzina otwarcia ognia będzie jeszcze podana.
Podanie planu prowadzenia ognia podczas uderzenia.
Wytyczne dotyczące dowodzenia zamierzonym uderzeniem.
Rozkaz o jednolitych sygnałach świetlnych.
Zarządzenie jednolitego oznaczenia punktów tablicy wyznaczonych celów114. Plan rozpoznania. Rezultaty należy meldować po południu.
Wyjaśnienie problemu map i amunicji.
Godz. 11.05. Rozkaz [wysłany na] na lotnisko polowe 2 eskadry rozpoznania taktycznego dywizjonu „Tannenberg” dotyczący wykonania planów Pragi na podstawie zdjęć lotniczych.
Korpus dyplomatyczny z Warszawy także dzisiaj nie przekroczył frontu niemieckiego.
Przerwa w prowadzeniu ognia, nakazana od godz. 10.00, kończy się na rozkaz telefoniczny dowództwa 3 Armii o godz. 14.30.
Godz. 15.00 – 16.30 wyjazd dowódcy korpusu i szefa sztabu w teren.
Meldunek dowódcy 1 baonu 151 pp o akcji oczyszczającej na północny zachód [od]
Otwocka wskazuje, że z walczących pododdziałów, które mają oczyścić ten odcinek, trzeba wydzielić siły do zgromadzenia i natychmiastowego odesłania pozostawionego sprzętu
i broni. Kolejny raz doszło bowiem do tego, że rozproszeni żołnierze i cywile ponownie
uzbroili się w tę broń i prawdopodobnie użyli jej w walce z jednostkami niemieckimi.
O godz. 14.00 nadchodzi telefoniczny rozkaz armii: otworzyć ogień, ponieważ dyplomaci nie przybyli.
Godz. 15.15 ponowna odmowa dowództwa 3 Armii przydzielenia pułku Straży
Granicznej.
Około godz. 15.30 nadchodzi rozkaz armii o wizycie führera w dniu 21 IX w 3 Armii.
Wizyta ta została odwołana o godz. 18.00 fonogramem z dowództwa 3 Armii.
Od godz. 16.00 do godz. 18.00 szefowie wydziałów operacyjnych 11 i 61 Dywizji otrzymali od szefa sztabu I KA ustne wskazówki dotyczące uderzenia na Pragę.
Około godz. 17.00 dowódca 1 baonu 10 ppanc melduje, że baon nie jest aktualnie gotowy do działań. W związku z tym dowódca batalionu został wezwany na godz. 19.00 do
dowódcy I KA w celu ustnego zreferowania [sytuacji].
Godz. 19.30 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii115.
113 Chodziło o stałe nękanie polskiej obrony ogniem artylerii.
114 Dosłownie – przenośnik współrzędnych celów (Die Zielgeviertafel), którym posługiwano się przy kierowaniu ogniem
artylerii.
115 Meldowano, że w ciągu dnia notowano jedynie słabą działalność ogniową strony polskiej. Według zeznań jeńców, na odcinku 61 DP miały nacierać dwa bataliony polskiego 28 pp (jeńcy należący prawdopodobnie do 44 DPRez. podawali pokojowe
numery pułków, które mobilizowały oddziały tej dywizji), natarcie jednak załamało się w ogniu niemieckiej broni maszynowej.
Dodatkowo podano, że podczas nocnego natarcia na odcinku 2 pp (11 DP), które miało miejsce poprzedniej nocy, wzięto do
niewoli jeńców z broniących Grochowa oddziałów III/36 pp i 21 pp. Trzej zbiegli z polskich jednostek Volksdeutsche informowali, że duch bojowy w polskich oddziałach jest nadal dobry, a niemiecka akcja ulotkowa nie przynosi efektów.
451
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Godz. 22.30 dowództwo 3 Armii ogłosiło ponownie rozkaz o przejściu dyplomatów
znajdujących się w Warszawie w dniu 21 IX w godzinach 8.00–11.00 i nakazało na ten okres
utrzymanie zawieszenia broni.
Ta przerwa w działaniach bojowych została źle przyjęta nie tylko w sztabie I KA, ale
przede wszystkim przez żołnierzy, gdyż nastąpiła tuż przed zamierzonym uderzeniem na
Pragę i tym sam skróciła i tak bardzo krótki czas na wstrzelanie się w cele w dniu głównego uderzenia.
Pozostała część dnia do wieczora upłynęła na odprawach dotyczących omówienia
szczegółów uderzenia na Pragę.
21 IX
Godz. 7.00 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii116.
O godz. 9.00 wychodzi rozkaz do I baonu 10 ppanc o organizacji zamierzonego uderzenia na Pragę.
Godz. 9.35 szef Oddziału Operacyjnego I KA został wezwany na godz. 13.00 na odprawę przez ppłk. [S.G. Herberta] Wagnera z dowództwa 3 Armii117, na stanowisko dowodzenia II KA w Zagrobach118.
Wyjazd dyplomatów jest ponownie przesunięty na godz. 14.00 – 18.00.
Wcześniej, w godzinach 13.00–13.30, następuje nawała ogniowa całej artylerii na stanowiska polskie.
Godz. 10.30 meldunek dowódcy saperów I KA o rozmieszczeniu kolumny mostowej
koło Wyszkowa.
Godz. 12.00 wydanie rozkazu korpusu do uderzenia na Pragę.
Godz. 12.45 fonogram z dowództwa 3 Armii, że uderzenie na Pragę odbędzie się najwcześniej 23 IX.
Odprawa w Zagrobach w II KA nie przyniosła żadnego rozstrzygnięcia o terminie rozpoczęcia uderzenia na Pragę.
Godz. 21.15 rozkaz telefoniczny dowództwa 3 Armii w sprawie wizyty führera w I KA
w dniu 22 IX.
Rozkaz pisemny do I KA wychodzi 22 IX około godz. 13.00.
Godz. 19.30 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
Na froncie nic się nie wydarzyło; Polacy stracili ponoć ochotę do dalszych prób przebicia się po nieudanych atakach w ostatnich dniach.
22 IX
Godz. 6.30 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii119.
Godz. 10.30 wyjazd dowódcy korpusu, szefa sztabu, szefa Oddziału Operacyjnego,
1 oficera łącznikowego, szefa Oddziału Rozpoznania, adiutanta oraz 4 oficera łącznikowe116 Informował o polskich natarciach nocnych – o 22.00 20 IX w kierunku linii Ząbki – kościół w Grochowie oraz o 21.00
i 3.00 21 IX na stanowiska niemieckie na wschód od linii Witolin – Gocław. Natarcia te załamały się w ogniu ciężkiej broni
piechoty i zaporowym ogniu artylerii.
117 Ia dowództwa 3 Armii.
118 W oryginale: „Saroby”. Obecnie Zegrze Południowe.
119 Opublikowany w zbiorze Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Warszawa 1968, , s. 584–585.
452
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
go do kościoła w Glinkach, dokąd około godz. 12.30 przybywa führer – Naczelny Dowódca
Wehrmachtu.
Na wieży kościoła dowódca korpusu z mapą w ręku zapoznaje go z sytuacją.
Następnie zostaje przeprowadzone uderzenie ogniowe kilku dywizjonów artylerii na
jeden cel na Pradze. Krótko po tym führer odjechał na lotnisko polowe w Wyszkowie.
Około godz. 14.00, gdy sztab korpusu znajduje się ponownie w Sulejówku, dzwoni dowódca 11 Dywizji, informując, że zaraz po odjeździe führera 3 samoloty bombowe zrzuciły
w pobliżu kościoła w Glinkach około 20 bomb. Powtórne sprawdzenie nie potwierdza przypuszczenia 11 Dywizji, że chodziło o samoloty nieprzyjacielskie. Z relacji kilku świadków
jasno wynikało, że chodziło o niemieckie Do 17. Bomby spadły częściowo na wysunięte
stanowiska baterii artylerii korpusu.
O godz. 16.30 dzwonią po kolei szefowie wydziałów operacyjnych 11 i 61 Dywizji i meldują, że około pół godziny wcześniej miał miejsce nalot bombowy – tym razem rozpoznano samoloty niemieckie. Przy tym jedna szczególnie duża bomba, zrzucona przez samolot
nurkowy, wyrządziła znaczne straty w I baonie 2 pp.
Zaraz po tym wysłano pilny radiotelegram do dowódcy lotnictwa w dowództwie
3 Armii o powstrzymanie dalszych nalotów wszelkiego rodzaju.
Raport o stratach zawarto w meldunku wieczornym do dowództwa 3 Armii, przekazany o godz. 19.15120.
Godz. 19.20 rozkaz telefoniczny z dowództwa 3 Armii o powstrzymaniu uderzenia na Pragę.
Godz. 20.10 rozkaz telefoniczny z dowództwa 3 Armii o wyłączeniu części 1 Dywizji
ze składu I KA.
Godz. 24.00 nadchodzi do I KA rozkaz o zmianie powyższego rozkazu.
23 IX
Godz. 7.00 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii121.
Następnie przekazanie rozkazu dowództwa 3 Armii: I baon 10 ppanc stanowi odwód armii.
Godz. 9.00 odprawa u szefa sztabu I KA, w której uczestniczą: szefowie wydziałów operacyjnych 11 i 61 Dywizji, adiutant dowódcy artylerii I KA, dowódca saperów I KA wraz
z adiutantem, dowódca łączności korpusu.
Na podstawie ustaleń odprawy wychodzi o godz. 14.00 rozkaz korpusu o przegrupowaniu do obrony.
Około godz. 13.30 wyjazd dowódcy korpusu, szefa sztabu i szefa Oddziału Operacyjnego
do Strugi, na miejsce śmierci poległego wczoraj generała pułkownika barona von Fritscha,
około 13 km na północny wschód od Pragi.
Przed południem wyjazd: 1 i 4 oficera łącznikowego oraz tłumacza do Równego w celu
odtransportowania stamtąd prywatnej stadniny koni czystej rasy. Znajdują się tam 72 konie, wśród nich cenny materiał hodowlany, który chce sprowadzić niemiecka hodowla koni
czystej rasy. Zarządca wyraził życzenie przejścia z końmi na terytorium niemieckie.
Godz. 11.15 nadchodzą rozkazy z dowództwa 3 Armii, wśród nich rozkaz operacyjny nr 20.
Od godz. 14.30 jest łączność telefoniczna z XIII KA na zachodnim brzegu Wisły.
120 Według tego meldunku wynosiły one 15 zabitych i 12 rannych.
121 Podawał, że liczba jeńców wziętych podczas akcji oczyszczania tyłów korpusu wzrosła do 3 tys.
453
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Godz. 19.30 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
24 IX
Godz. 6.40 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii.
Godz. 9.55 1 BKaw melduje swoje przybycie do m. Rudzienko.
Przed południem podróż dowódcy korpusu i szefa Oddziału Operacyjnego w teren.
Godz. 12.00 11 Dywizja melduje nawiązanie styczności z 1 BKaw (dywizjon kolarzy
koło Karczewa).
Około godz. 12.30 nadchodzi dodatek do rozkazu operacyjnego nr 20 dowództwa 3 Armii.
Około godz. 13.00 nadchodzi do I KA odpis dalekopisu z dowództwa 8 Armii do dowództwa 3 Armii, informujący o zamierzonym uderzeniu 8 Armii na Warszawę.
Około godz. 14.00 dwaj łącznicy na motocyklach, wysłani do Kalinowa (około 4 km
na południowy wschód od stanowiska dowodzenia) zostają ostrzelani przez polskich cywilów. Jeden z nich został śmiertelnie ranny. Ekspedycji karnej wysłanej tam samochodem
ciężarowym udaje się schwycić, z udziałem aresztowanej części ludności, ojca mordercy.
Wieczorem jeden ze sprawców (okazało się, że chodziło o dwie osoby) został aresztowany
i odstawiony do I KA w celu osądzenia.
Ten incydent i groźne zachowanie części cywilów podczas ich aresztowania pokazują,
że zwolnienie wcześniej aresztowanej męskiej ludności cywilnej, zdolnej do noszenia broni,
było przedwczesne. Dlatego też I KA zarządził kroki zabezpieczające, które powinny wykluczyć – według możliwości – podobne napady. (Usunięcie ludności cywilnej z określonej
linii otaczającej rejony, w których znajdują się jednostki wojskowe).
Godz. 19.20 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
Noc na 25 IX przebiega bez szczególnych wydarzeń.
25 IX
Godz. 6.40 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii.
W godzinach 8.20–8.50 ma miejsce ponowny nalot bombowy własnych samolotów bombowych na całym froncie I KA. Na pierwszej linii zrzucono 2-kilogramowe bomby. Na szczęście
obyło się bez strat. Ustalono, że samolot, który spadł w wyniku zapalenia się spowodowanego wybuchem własnej bomby zapalającej, należał do formacji lotniczej 8 Armii. Stąd zakaz przeprowadzania nalotów lotniczych na wschód od Wisły został również przekazany telefonicznie 8 Armii.
Godz. 9.15 wyjazd dowódcy korpusu i szefa sztabu w teren.
O godz. 10.15 stanowisko obserwacyjne 2 baterii 217 pa zameldowało o białej fladze na
kościele z cebulastą wieżą w Warszawie.
Godz. 11.45 stanowisko obserwacyjne 6 baterii 161 pa melduje bardzo wyraźnie widoczne 4 białe flagi, w południowej części Utraty. Meldunek potwierdzony przez stanowisko obserwacyjne 10 baterii 161 pa.
Godz. 10.15 fonogram z dowództwa 3 Armii o wyjściu II dyonu 11 paplot z obszaru I KA.
Godz. 11.00 pułkownik [Walter] Schilling (szef Oddziału Operacyjnego dowództwa
8 Armii) informuje o zamiarach uderzenia na Warszawę i prosi o udzielenie wsparcia.
Godz. 13.00 1 oficer łącznikowy dowództwa 3 Armii przekazuje rozkaz operacyjny
nr 21, dodatek do rozkazu operacyjnego nr 21 i specjalne zarządzenia do rozkazu operacyjnego nr 21.
454
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
Na podstawie tego rozkazu wydany jest o godz. 15.00 rozkaz korpusu na 26 i 27 IX.
Około godz. 16.00 przylatuje samolot z oficerem dowództwa 8 Armii, mającym zapewnić współdziałanie artylerii I KA podczas uderzenia 8 Armii na Warszawę w dniu 26 IX.
Dowódcy artylerii I KA nakazuje się jak najdalej idące spełnienie tego wniosku.
W godz. 16.45–17.00 217 i 11 Dywizje meldują ponowne naloty własnych samolotów
bombowych na pułki, znajdujące się na prawym i lewym skrzydle nad Wisłą. Natychmiast
zostaje wysłana telefoniczna informacja do dowództwa 8 Armii z prośbą o ostateczne przerwanie wszelkich nalotów lotniczych na wschodnim brzegu Wisły.
Godz. 19.45 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
O godz. 23.25 nadchodzi z dowództwa 3 Armii następujący fonogram:
„Z rozkazu führera zawieszenie broni na całym froncie przed Warszawą w dniu 26 IX
od godz. 5.00 do godz. 8.00. Podobne rozkazy wyszły do 8 Armii i Grupy Armii «Południe»”.
Ma panować bezwzględne zawieszenie broni, chyba że Polacy zaatakują.
To ostatnie zdanie uważane jest za rozkaz dowódcy 3 Armii.
Od godz. 23.35 do godz. 24.00 rozkaz ten jest przekazany do 11, 61, 217 Dywizji, 1 BKaw,
dowódcy artylerii I KA.
26 IX
Przekazanie meldunku porannego do dowództwa 3 Armii.
O godz. 7.00 z dowództwa 3 Armii przekazany jest wniosek parlamentariusza polskiego o przedłużenie przerwy w prowadzeniu ognia do godz. 10.00
Ten rozkaz jest również przekazany do jednostek wojskowych, poza XIII KA i 8 Armią.
O godz. 7.35 dowództwo 3 Armii informuje o przedłużeniu zawieszenia broni do
godz. 11.00.
W korpusie panuje wrażenie, że Polacy przez trwające zawieszenie broni, wyproszone w 3 Armii, które w większości wypadków nie miało miejsca z ich strony (patrz wcześniej ogłoszone zawieszenia broni), chcą jedynie zyskać na czasie, umocnić swoje pozycje,
względnie powstrzymać wojska niemieckie.
Ten pogląd został przedstawiony dowództwu 3 Armii.
Godz. 8.15 11 Dywizja melduje o zaatakowaniu 2 pp na szerokim froncie.
Około godz. 10.00 wyjazd dowódcy korpusu i szefa sztabu na stanowisko obserwacyjne
w kościele w Glinkach.
Od godz. 8.00 na zachodnim brzegu Wisły trwa uderzenie lewego sąsiada (8 Armia)
na Warszawę.
Godz. 12.00 rozkaz dowództwa 3 Armii: zawieszenie broni przedłużono do godz. 12.00.
Od godz. 12.00 oddziały szturmowe 217, 61 i 11 Dywizji przy wzmocnionym ogniu artyleryjskim na Pragę realizują operację dla odciążenia uderzenia 8 Armii.
Godz. 12.45 dalsza jazda dowódcy korpusu na stanowisko dowodzenia 44 pp, stamtąd
z powrotem przez 11 Dywizję do kwatery głównej korpusu.
Wszystkie dywizje meldują o natrafieniu przez oddziały szturmowe jedynie na słabe
siły nieprzyjaciela.
Godz. 13.45 do kwatery głównej korpusu przybywa dowódca armii. Jest on poinformowany o sytuacji przez kpt. Webera (szefa Oddziału Rozpoznania). Dowódca armii odjeżdża
po obiedzie około godz. 14.45.
455
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
Około godz. 15.00 wyjazd dowódcy korpusu do 1 BKaw.
O godz. 16.40 217 Dywizja melduje o dwóch parlamentariuszach, którzy chcą prowadzić rokowania dotyczące poddania Warszawy. Na rozkaz dowództwa I KA zostają dostarczeni z zawiązanymi oczami do kwatery głównej korpusu. Przybywają tam około godz. 17.00 i przekazują przybyłemu w tym samym czasie dowódcy korpusu list do
„Głównodowodzącego wojsk niemieckich, operujących w rejonie Warszawy i Pragi”.
Szef sztabu natychmiast udziela odpowiedzi, przetłumaczonej przez tłumacza, przekazanej parlamentariuszom pisemne w obu językach. Poza tym dowódca korpusu wskazuje
parlamentariuszom na to, że w dniu 16 IX wysłał do Warszawy parlamentariusza z pełnomocnictwami do prowadzenia rokowań, który jednak nie został przyjęty przez polskiego
dowódcę.
Ponadto: odpowiedź na pismo dowódcy korpusu może nastąpić o każdej porze, także
nocą.
Około godz. 17.30 obaj parlamentariusze polscy opuszczają kwaterę główną korpusu
i udają się przez 217 Dywizję z powrotem do Warszawy/Pragi.
Godz. 19.30 przekazanie meldunku wieczornego do dowództwa 3 Armii.
W tym samym czasie okazało się, że akcja oddziałów szturmowych przeprowadzona
po południu 26 IX była nadzwyczaj krwawa, w szczególności w 44 pp (11 Dywizja).
Potwierdza to meldunek z godz. 21.30 szefa Wydziału Rozpoznania 11 Dywizji.
Godz. 21.00 dowódca artylerii 8 Armii prosi o wsparcie ogniowe artylerii I KA (ogień
nękający) w rejonie 8 Armii.
27 IX
Godz. 0.50 fonogram od ppłk. Schniewindta z dowództwa 8 Armii, zawierający dyrektywy Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych z godz. 0.15, 27 IX.
Ppłk Schniewindt prosi o przekazanie tego fonogramu do dowództwa 3 Armii.
Dowództwo 3 Armii ponawia ten fonogram o godz. 1.30 wraz z rozkazem, że przygotowanie przeprowadzenia poddania – zgodnie z instrukcją Naczelnego Dowództwa Wojsk
Lądowych – realizuje I KA.
O godz. 6.00 zjawia się na froncie 217 Dywizji polski parlamentariusz122 z zapytaniem,
czy o godz. 7.00 polscy parlamentariusze mogą przekroczyć wysunięte linie w celu poddania miasta Warszawy i prosi o zawieszenie broni na ten okres.
Godz. 7.45 217 Dywizja melduje, że trzej oficerowie polscy jako parlamentariusze przekroczyli czołową linię niemiecką i są w drodze do dowództwa I KA.
Godz. 6.45 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii.
O godz. 8.30 parlamentariusze przybywają do dowództwa I KA.
O godz. 8.40 rozpoczynają się rokowania pod przewodnictwem dowódcy korpusu.
Ze strony polskiej zjawili się: generał dywizji [Tadeusz] Kutrzeba123, pułkownik Szt.
Gen. [Aleksander] Pragłowski124, kapitan Szt. Gen. [Tadeusz] Wojciechowski125.
122 Parlamentariuszem tym był kpt. Juliusz Otto, I adiutant 80 pp (20 DP).
123 Były dowódca Armii „Poznań”. W tym czasie był zastępcą dowódcy Armii „Warszawa”.
124 Szef sztabu Armii „Łódź”, a następnie „Warszawa”.
125 Kpt. dypl. Tadeusz Wojciechowski był oficerem operacyjnym 20 DP. Uniknął niewoli, został rozstrzelany przez Niemców
w styczniu 1943 r. jako szef sztabu Lwowskiego Okręgu AK.
456
Wybra ne m at er i a ł y n iem ie ck ie dot yc z ąc e w a l k o P ragę we w r z e ś n iu 19 3 9 r
Po przekazaniu pełnomocnictwa dowódca korpusu pyta, czy Warszawa kapituluje
bezwarunkowo, co potwierdził generał dywizji. Po tym dowódca korpusu oświadczył, że
szczegóły kapitulacji będą omawiane w dowództwie 8 Armii. Następnie został ustalony
najpóźniejszy termin, do którego po obu stronach mogłoby nastąpić całkowite wstrzymanie ognia. Polacy podali godz. 12.00 jako ostatni termin. Potem strona niemiecka oświadczyła, że jeden oficer delegacji polskiej powinien natychmiast pojechać z powrotem do
Warszawy, aby przekazać polecenie wstrzymania ognia w Warszawie, natomiast pozostali dwaj oficerowie powinni pojechać w towarzystwie szefa sztabu I KA i szefa Oddziału
Rozpoznawczego do dowództwa 8 Armii w celu prowadzenia dalszych rokowań. Zgodzono
się, że należy obrać drogę przez most koło Góry Kalwarii, ponieważ na pytanie dowódcy
korpusu, czy będzie możliwa podróż przez Warszawę126, polski generał dywizji zaprzeczył.
Następnie przyjęto protokół przeprowadzonych rokowań, który o godz. 9.05 został
przeczytany przez wszystkich trzech oficerów polskich i o godz. 9.09 podpisany przez dowódcę I KA i polskiego generała dywizji.
Następnie nastąpił odjazd polskiego kapitana127 przez [odcinek] 217 Dywizji do
Warszawy, zaś polskiego generała i pułkownika do 8 Armii.
Wszyscy trzej oficerowie byli bardzo przygnębieni. Podczas gdy generał dywizji zachował zimną krew, polski pułkownik się rozpłakał.
Po tym dowódca korpusu wyraził kilka słów uznania o dzielnym zachowaniu się wojsk
polskich w mieście Warszawa-Praga.
Rezultat rokowań przekazany został w godz. 9.15–9.25 w dodatkowym rozkazie, mówiącym, że ogień zostanie natychmiast wstrzymany, do 217, 61, 11 Dywizji i dowódcy artylerii I KA. Poinformowano dowództwo 3 Armii.
O godz. 9.05 11 Dywizja zameldowała o długiej kolumnie uchodźców, ciągnącej się ze
wschodu na zachód, którzy ponoć uciekają przed Rosjanami. Dywizja podjęła samodzielnie kroki blokujące na swoich tyłach i prosi o przejęcie tego strumienia uchodźców już dalej
w kierunku wschodnim przez 1 BKaw.
Na pytanie skierowane do dowództwa 3 Armii o godz. 10.00 gen. [mjr. Herbert] von
Böckmann128 udzielił odpowiedzi, że uchodźcom nie należy zezwalać na przekroczenie
Narwi i Wisły w kierunku północnym względnie zachodnim, z wyjątkiem Niemców etnicznych (Volksdeutsche).
O godz. 11.00 wychodzi rozkaz korpusu o zablokowaniu tyłowego obszaru korpusu dla
strumienia uchodźców.
W związku z kapitulacją Warszawy dowódca korpusu wydaje specjalny rozkaz do żołnierzy I KA.
Godz. 20.30 przekazanie meldunku wieczornego do dowództwa 3 Armii.
Około godz. 17.30 powraca samolotem z 8 Armii szef sztabu i składa raport dowódcy korpusu z przebiegu rokowań kapitulacyjnych. Protokół rokowań, który został przyjęty
w 8 Armii, jest dołączony jako załącznik.
126 Było to niemożliwe z powodu barykad i pól minowych.
127 Był nim kpt. dypl. Tadeusz Wojciechowski.
128 Szef sztabu 3 Armii.
457
Obrona P ragi 1939
w dokumentach i wspomnieniach
28 IX
Godz. 7.30 wylot szefa sztabu do dowództwa 8 Armii dla kontynuowania rokowań
z polskimi parlamentariuszami.
Godz. 9.30 wyjazd dowódcy korpusu w towarzystwie pierwszego oficera łącznikowego
do 11, 61 i 217 Dywizji.
O godz. 6.30 Polacy przekazali 217 Dywizji 11 rannych jeńców – oficerów niemieckich
i zobowiązali się, że od tego momentu będą przekazywali na bieżąco 217 Dywizji niemieckich jeńców, rannych i zdrowych oficerów i żołnierzy.
Dowódca korpusu odwiedza w szpitalu polowym w Radzyminie 5 zwolnionych oficerów niemieckich i poleca poinformowanie go o okresie ich pobytu w niewoli. Okazuje się,
że traktowanie oficerów było bardzo złe. Na przykład adiutant komendanta Warszawy wyraził się wobec oficerów: „Oficerowie pruscy są bandytami i mordercami i dlatego też będą
tak traktowani”.
Przesłuchania, którym poddani byli jeńcy, były według ich zeznań poniżające. Oficer
przesłuchujący często znieważał führera.
Około godz. 11.00 nadszedł z dowództwa 3 Armii do I KA rozkaz operacyjny nr 22.
Około godz. 14.00 przybyli do kwatery głównej korpusu w Sulejówku generał [artylerii Georg] von Küchler129 i szef Oddziału Operacyjnego dowództwa 3 Armii130. Omówiono
jeszcze z dowódcą korpusu i szefem Oddziału Operacyjnego I KA przeprowadzenie wycofania za Narew, przy czym rejony zakwaterowania, wyznaczone w rozkazie operacyjnym
nr 22, ponownie uległy zmianie.
Na podstawie ustaleń odprawy o godz. 18.00 wydano rozkaz korpusu do odmaszerowania za Narew.
Około godz. 16.00 szef sztabu powrócił z dowództwa 8 Armii. Wynik rokowań w drugim dniu – patrz protokół131.
Godz. 18.30 meldunek wieczorny do dowództwa 3 Armii.
Godz. 20.10 fonogram z dowództwa 3 Armii, nakazujący zatrzymanie wszelkich ruchów marszowych za Narew.
Rozwiązany został sztab dowódcy artylerii i KA, gen. mjr. Herzoga.
29 IX
Godz. 6.30 meldunek poranny do dowództwa 3 Armii.
Dzień mija w całkowitym spokoju i do meldunku wieczornego o godz. 19.50 nie wyszedł rozkaz.
[…]
Kopia, maszynopis; Bundesarchiv-Militärarchiv, Freiburg i. Br (BA-MA), zespół RH 24-1 (Generalkommando
I. Armeekorps), teczka 1, Kriegstagebuch Nr. 1 (Ostpreußen, Narew, Bug), (1. Aug) 3. Sept.-12. Okt. 1939,
Bd. 1
AAN, mikrofilmy aleksandryjskie, zespół T–314, mikrofilm 33, kl. 28–59
129 Dowódca 3 Armii.
130 Ppłk S.G. Herbert Wagner.
131 Protokół został opublikowany w dalszej części wydawnictwa.
458