263 в транс // Українська Літературна газета. – 2011. – 25 бер

в транс // Українська Літературна газета. – 2011. – 25 бер. (№6). 5. Москаленко М.
Тисячоліття: переклад у державі слова // Всесвіт. – 1993. – № 9/10. 6. Микитенко
О.І., Гамалій Г.І. Журнал іноземної літератури «Всесвіт» у ХХ сторіччі (1925-2000):
бібліографічний покажчик змісту. – К.: Всесвіт, 2004. 7. Паньо Т. Труднощі перекладу
// Дзеркало тижня. – 2006. – 28 січ. – 3 лют. (№ 3). 8. Партач Н. Нам не світить зі
Сходу // Дзеркало тижня. – 2006. – 26 сер. (№32). 9. Стріха М. Український художній
переклад: між літературою і націєтворенням. – К.: Факт, 2006. 10. Шмігер Т. Історія
українського перекладознавства ХХ сторіччя. – К.: Смолоскип, 2009.
Сиротюк Є., д-р габ., проф.,
Університет імені Адама Міцкевича Познань, Польща)
ZRÓŻNICOWANIE POKOLENIOWE JĘZYKA MIESZKAŃCÓW WSI A
MOŻLIWOŚĆ PROGNOZOWANIA TEMPA JEGO ZMIAN
У статті порушено проблему можливості дослідження еволюції говору, трактованого як спосіб порозуміння в усному середовищі, збережений завдяки спиранню
на усну традицію. Аналізований матеріал одержано від мешканців одного села, що
за спорядження кожної форми конкретними відомостями про рік народження респондента (поколіннєве пошарування) дає підстави для пошуку відповіді на питання
про специфіку і темп змін, які відбуваються в середовищі носіїв говору, а також
можливим стає простеження еволюції локальної мовної норми.
Ключові слова: говір, усна традиція, еволюція локальної мовної норми.
В статье рассматривается проблема возможности исследования эволюции говора, понимаемого как способ взаимопонимания в устной среде, сохраненный благодаря опоре на устную традицию. Анализированный материал получен от жителей
одного села, что при оснащении каждой формы конкретными сведениями о годе
рождения респондента (возрастное расслоение) дает основания для поиска ответа
на вопрос о специфике и темпе изменений, происходящих в среде носителей говора, а
также возможным становится изучение эволюции локальной языковой нормы.
Ключевые слова: говор, устная традиция, эволюция локальной языковой нормы.
In the article the problem of possibility of research of evolution of the dialect understood
as a way of mutual understanding in the oral environment, kept thanks to a bearer on oral
tradition is considered. The analyzed material is received from inhabitants of one village,
that at equipment of each form by concrete data on year of a birth of the respondent (an age
stratification) gives the bases for search of the answer to a question on specificity and rate
of the changes occurring in the environment of carriers of a dialect, and also possible there
is a studying of evolution of local language standard.
Key words: dialect, oral tradition, evolution of local language standard.
263
Gwara stwarzająca możliwości porozumiewania się znacznej grupy ludności jest zasadniczo przejawem kultury oralnej; jej ciągłość opiera się na tradycji ustnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Musimy bowiem zdawać sobie sprawę z tego, że gwara dysponując wewnętrzną normą nie ma ujęć normatywizujących – takich, jakie w odniesieniu
do języka ogólnego, literackiego, pełnią chociażby publikowane gramatyki. Użytkownik
języka ogólnego nie respektując norm zawartych w gramatyce popełnia błąd językowy
narażając się tym samym – w zależności od poziomu kulturalnego środowiska, w którym
przebywa – na naganę lub niezrozumienie. Nowe elementy wchodzące do systemu języka
ogólnego są zjawiskiem niezmiernie rzadkim, są też wcześniej poddane ocenie gremiów
decyzyjnych składających się zazwyczaj z najwybitniejszych autorytetów językowych.
Dodajmy też, że normy języka ogólnego – w postaci skodyfikowanej – w jednakowym
stopniu obowiązują całą populację nim się posługującą. Jest też oczywiste, że reguły systemu gramatycznego (czy też leksykalnego) języka ogólnego jego użytkownik poznaje bądź
z dostępnych opracowań, bądź – najczęściej – w edukacji szkolnej.
Gwara obowiązującej – w powyższym rozumieniu – kodyfikacji nie zna. To, co różni
też ją od języka ogólnego to nastawienie na aktualność. Użytkownik języka ogólnego może
– dla celów stylistycznych – odwoływać się do wyrazów aktualnie nieużywanych (archaizmów, neologizmów); gwara jest „językiem” nastawionym zasadniczo na teraźniejszość.
Rozmowy użytkowników gwary dotyczą praktycznie spraw codziennych; potrzeba wyrażenia aktualnych treści jest – moim zdaniem – czynnikiem przesądzającym o „postaci”
gwary.
Dodatkowym założeniem towarzyszącym prezentowanym uwagom jest przekonanie,
że gwara w swojej ciągłości historycznej podlega(ła) ewolucji, zaś sprawność językową jej
użytkownik zdobywa w początkowych latach życia. Tym samym jest oczywiste, że w środowisku językowym wsi (tradycyjnych użytkowników gwary) istnieje jego rozwarstwienie
warunkowane między innymi czynnikiem pokoleniowym.
Musimy też pamiętać, że o ile zabytki (pisane) języka ogólnego dają podstawy do śledzenia jego długotrwałych procesów ewolucyjnych, to dialektolog koncentrować może
swoją uwagę praktycznie na ostatnim stuleciu. Rejestrowane w tym czasie materiały dają
przesłanki do zajmowania się sygnalizowanym problemem, nie stwarzają jednak warunków w pełni zadawalających. Jedną z możliwości badawczych jest w tej sytuacji dokładniejsze przyjrzenie się aktualnej sytuacji językowej panującej na współczesnej wsi.
Wprawdzie w środowisku poznańskim mamy do dyspozycji zasoby fonograficzne dokumentujące stan gwar z lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku (Sierociuk 2009), niemniej
jednak nie w pełni daje to podstawy (Sierociuk 2012) do podejmowania podnoszonych tu
problemów. W tej sytuacji swoje analizy koncentrujemy na aktualnie rejestrowanym materiale terenowym pozyskiwanym wedle wcześniej przyjętych założeń badawczych (Sierociuk 2003).
Podejmując temat sygnalizowany tytułem opieram się na analizie materiału pozyskanego od mieszkańców jednej wsi. Jest to Bukówiec Górny (koło Leszna) położony na
południowo-zachodnich krańcach Wielkopolski. W tej miejscowości prowadząc badania
od ponad 10 lat mieliśmy możliwość udokumentowania ponad 200 godzin rozmów, z czego część została już wprowadzona do specjalnego korpusu elektronicznego tworzonego z
264
myślą o przyszłym słowniku gwar wielkopolskich. Poddany tu oglądowi materiał pojawił
się w trakcie 59 rozmów z 46 osobami; uwzględnione teksty przynoszą 507 994 słowoformy. Ponieważ każde z przytoczonych użyć opatrzone jest w korpusie inicjałem rozmówcy
– wraz z jego datą urodzenia – otrzymujemy wgląd w dynamikę zmian zachodzących w
lokalnej gwarze; w naszym wypadku pozwala to też mówić o zmianach ewentualnych preferencji językowych naszych interlokutorów.
Zakładam, że tak pojemny korpus daje podstawy do śledzenia zachodzących w tym
środowisku procesów.
Przyjrzyjmy się tekstowej żywotności kilku form poświadczonych w naszym korpusie.
Zestawienia te rzucają światło na tendencje ewolucyjne lokalnej gwary; mogą też stanowić interesującą obserwację dotyczącą zagadnień o charakterze ogólniejszym. Dodajmy, że
wszystkie teksty transkrybowane były przez tę samą osobę.
Bardzo często – czemu nie należy się dziwić – poświadczane są formy czasownika być.
Najczęstsze są postaci 3.os. lp. czasu przeszłego:
(on) był – 770
buł – 1382
(ona) była – 1050
buła – 896
Problem dotyczy zjawisk poziomu fonetycznego: sposobu artykulacji centralnej samogłoski. Zaskakuje rozłożenie „preferencji” wymawianiowej respondentów. Z zestawienia
jednoznacznie wynika, że jednorodność artykulacyjna w całym paradygmacie nie musi być
zachowana. Zważywszy na obecność innych cech fonetycznych (tzw. fonetykę międzywyrazową – udźwięcznienie wygłosu przed samogłoskami i spółotwartymi) w analizowanej
gwarze najczęściej będziemy mieli okazję usłyszeć, że „tam ojciedz buł i matka była”. W
kierunku normy ogólnopolskiej „ewoluuje” forma żeńska.
Znacznie wyraźniejsze rozejście się jednorodności paradygmatycznej obserwujemy w
grupie leksykalnej od jechać. W świetle materiału pozyskanego prawie pół wieku wcześniej dla potrzeb Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (Sobierajski 1972) w Bukówcu Górnym – podobnie jak i na znacznej części tego dialektu – powszechny jest typ z
nagłosowym ja- (AJKLW 1989, zob. mapy 498-502.). W naszym materiale było już nieco
inaczej:
‘jechać’: jach(…) – 96
jech(…) - 260
w tym:
jachać - 37
jechać – 42
‘przyjechać’:
przyjach(…) – 73
przyjech(…) – 48
w tym:
przyjachać – 4
przyjechać – 1
jachali – 33
jechali – 68
jadziem(…) - 0
jedziemy
-5
przyjachali – 22
przyjechali – 15
265
Zestawienie to wyraźnie dowodzi zmiany preferencji językowej naszych rozmówców.
Nowość w tym środowisku typu z je- w formach bezprefiksalnych jest wyraźna. Zaskakuje
jednak odwrotność proporcji z formach prefiksalnych – tu typ przyjachać jest prawie dwukrotnie częstszy.
Jeżeli zatem chcemy mówić o zmianach zachodzących w środowisku językowym wsi
to musi to chyba być oparte na bogatym materiale analitycznym. Wydaje się, że wykorzystany w naszym wypadku korpus zawierający ponad pół miliona słowoform daje podstawy
do szkicowania wniosków ogólniejszej natury. Z naszych zestawień jednoznacznie wynika,
że bardziej „zakorzenione”, bardziej archaiczne są w tym wypadku formy pochodne, prefiksalne. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, że właśnie te formy dłużej będą
utrzymywały się w gwarze mieszkańców Bukówca Górnego; przez analogię można chyba
to rozciągnąć na inne gwary.
W wyżej przywołanych przykładach czynnik pokoleniowy uwidoczniany jest poprzez
samo konfrontowanie notowań współczesnych z zapisami wcześniejszymi. Możemy jednak podobne procesy obserwować zestawiając tylko dokumentację najnowszą.
Wspomniane już badania w Bukówcu Górnym prowadzone były przy założeniu, że
uwzględniona będzie duża grupa mieszkańców tej wsi. Przyjęliśmy, że będziemy rozmawiać z w miarę liczną reprezentacją grup pokoleniowych wyodrębnionych w oparciu o
założenie, że o kompetencji językowej respondenta w znacznym stopniu decyduje przynależność pokoleniowa wynikająca z jego roku urodzenia. Dla naszych badań przyjęliśmy
następujący podział (Sierociuk 2003, tam też szersze uzasadnienie przyjętych przesłanek):
I. urodzeni przed rokiem 1920;
II. urodzeni w latach 1921-1945;
III. urodzeni w latach 1946-1970;
IV. urodzeni w latach 1971-1995;
V. urodzeni w roku 1996 i później.
Dysponowanie w miarę proporcjonalnym (pod względem powyższej reprezentacji)
materiałem daje podstawy do wyciągania stosownych wniosków. Z powodu ograniczeń
rozmiaru tego artykułu przywołam tylko część zestawienia poświadczeń dwu nazw ‘mężczyzny, który kosi’ (szerzej zob.: Sierociuk 2011). Wedle AJKLW 1982 (mapa 331.) w
Bukówcu Górnym należy spodziewać się dwu form: kośnik i kosynier. O ile ta druga nazwa poświadczana przez nas była sporadycznie (u jednego informatora), o tyle zaskakuje
obecność nowszej postaci – właściwej innym gwarom, ale zgodnej z językiem ogólnym
– kosiarz. Dla charakterystyki dynamiki zmian wskazane będzie uwzględnienie proporcji
notowań: kośnik 43 razy, kosiarz 23. Ogólne dane przekonują, że mamy tu do czynienia z
procesem „raczej dynamicznym”; w poszczególnych wypadkach przedstawia się to następująco:
kośnik
kosiarz
SoW (1920)
DoS (1921)
SlJ (1923)
SzJ (1925)
266
10
0
3
9
2
1
5
4
SoF (1928)
6
2
SoA (1928)
5
3
MlP (1929)
5
4
MaM (1948)
5
1
WoM (1968)
0
1
Zestawienie to mimo swojej wycinkowości ukazuje jednak wyraźną tendencję: proporcja tekstowego użycia konkretnej pary synonimicznej zmienia się wraz z przynależnością
pokoleniową mówiącego. W języku najstarszych informatorów widać albo wyraźną przewagę nazwy „lokalnej”, gwarowej, „swojej”, albo też – szczególnie widoczne jest to w
partii materiału tu pominiętego, gdzie poświadczana była żywotność tylko jednej formy
– pojawia się wyłącznie typ starszy, kośnik.
Nawet wybiórczo – z powodu ograniczeń ram artykułu – przedstawiony tu materiał
jednoznacznie wskazuje na możliwość prognozowania kierunku – i tempa – zmian zachodzących w języku mieszkańców współczesnej wsi. Przeobrażenia tego języka dokonują się
„pokoleniowo”, niemniej jednak nie przebiega to jednakowo na wszystkich poziomach. Z
powyższych przywołań jednoznacznie wynika, że jest to proces złożony i bardzo niejednorodny. Z dużą dozą pewności można też przyjąć, że uwzględniając w większym stopniu
– niż to zostało przedstawione powyżej – kwalifikator pokoleniowy (rok urodzenia) otrzymamy konstatacje o wiele dokładniejsze.
1. AJKLW 1982, Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. III. Rolnictwo, pod red.
Z.Sobierajskiego i J.Burszty, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. 2. AJKLW 1989,
Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. V. Transport, pod red. Z.Sobierajskiego i
J.Burszty, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. 3. Sierociuk 2003, Założenia metodologiczne badań języka wsi, “Poznańskie Spotkania Językoznawcze”, t. XI, pod red.
Z.Krążyńskiej i Z.Zagórskiego, Poznań, s. 131-136. 4. Sierociuk 2009, Zasoby fonograficzne Zakładu Dialektologii Polskiej UAM i ich przydatność w badaniach procesów rozwojowych polszczyzny mówionej, [w:] Polszczyzna mówiona ogólna i regionalna. Materiały
ogólnopolskiej konferencji naukowej, Kraków 25-26 września 2008 r., pod red. B.Dunaja
i M.Raka, Kraków, s. 179-188. 5. Sierociuk 2011, Problem wariantywności i synonimii w
dociekaniach dialektologicznych, [w druku; materiały konferencji: Čeština v pohledu synchronním a diachronním (Stoleté kořeny Ústavu pro jazyk český) – Praha]. 6. Sierociuk
2012, Cechy definicyjne gwar w języku mieszkańców wsi, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, Warszawa [w druku, materiały na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów w
Mińsku]. 7. Sobierajski 1972, Kwestionariusz do Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski. Część I. Słownictwo, fonetyka, słowotwórstwo. Współpracowali: M.Gruchmanowa,
H.Nowak, Z.Zagórski, Poznań.
267