Pisma Janowe wykład 5

Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
SKRÓT WYKŁADU V: APOKALIPSA JANA
1. Wizja dziejów
„Świat i jego instytucje są zepsute i są wrogami Boga; z tego powodu są także
wrogo nastawione do wyznawców Boga. To wyjaśnia szczególnie napiętą
atmosferę, charakterystyczną dla tego rodzaju literatury, prowadzącą do narodzin
nowego świata”1. Taka może też wydawać się wizją dziejów w ostatniej księdze
Biblii z radykalnym przeciwstawieniem absolutnego dobra i absolutnego zła. W
totalnej konfrontacji nie ma miejsca na nic pośredniego: z jednej strony brak
ułomności, a z drugiej dominuje całkowite zepsucie. Teraźniejszość schodzi na
dalszy plan, ponieważ to, co doczesne nie odgrywa żadnej roli w ostatecznym
rozstrzygnięciu. Proroctwa tej księgi są traktowane jako zapowiedzi katastroficznej
przyszłości. Księga tak odczytywana jest atrakcyjna, może budzić emocje,
wstrząsnąć. Tego rodzaju lektura nie ma często związku z codziennym życiem.
2. Historia w księgach prorockich
Zapowiedź przyszłości nie jest główną treścią przesłania proroków. Stałym
motywem jest natomiast wezwanie skierowane do konkretnych osób i grup.
Proroctwa odnoszą się do sytuacji życia codziennego, nawiązują do wydarzeń z
historii świeckiej. Prorocy są umieszczeni w konkretnym miejscu i czasie, dlatego
zazwyczaj występują pod własnym imieniem. Głównym celem ich orędzia jest
zmiana postępowania, dlatego powtarzane są apele o nawrócenie. Historia nie jest
zdeterminowana, ponieważ reakcja na wezwanie proroków jest decydująca dla
dalszych losów narodu wybranego. Teksty należące do historycznego dzieła
deuteronomicznego (Joz, Sdz, 1–2 Sam, 1–2 Krl) podkreślają rolę człowieka w
historii zbawienia. Rozwój historii Izraela przedstawia się w sekwencji linearnej.
Kryzysy i wstrząsy polityczne nie łamią ani nie przerywają tej linii, lecz
zaznaczają kolejne etapy stopniowego rozwoju dziejów2.
3. Czas apokalipsy
Deuteronomiczny obraz historii przekształcony zostaje pod koniec okresu
Drugiej Świątyni w okresie panowania Seleucydów oraz Rzymian (II w. przed
Chr. – I w. po Chr.). Zmiana ta widoczna jest w literaturze apokaliptycznej.
Wystarczy porównać z dziełem deuteronomicznym rozdziały od siódmego do
1 E.A. Kuckerlkorn, M. D. Mateos, T. Kraft, Apokalipsa św. Jana, w: W.R. Farmer, red.,
Międzynarodowy Komentarz do Pisma Świętego, Warszawa 2000, s. 1678.
2 Akcent pada na jednokierunkową historię przeciwstawioną naturalnej cykliczności w
religiach kananejskich i mezopotamskich, które były przeniknięte motywami powrotów oraz
wiecznie następujących po sobie okresów umierania i odradzania się. Nawiązując do
cykliczności przyrody, mity opowiadały o bogach umierających i powracających do życia.
Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
dwunastego Księgi Daniela, teksty etiopskiej Księgi Henocha, Apokalipsy
Ezdrasza i Barucha. W apokaliptyce skrajne skrzydła historii zostają rozciągnięte.
Na pierwszy plan wysuwa się z jednej strony prahistoria, a z drugiej strony
przełom czasów ostatecznych i katastrofa końca świata. Pierwszoplanowe miejsce
zajmują zarówno przedpotopowe postacie (Henoch, Enosz, Set i w końcu Adam),
jak i bohaterzy chronologicznie bliscy okresowi kompozycji tekstów (Baruch i
Ezdrasz). Chociaż przesłanie tych tekstów zależy mocno od kryzysu
historycznego, kulturowego i religijnego czasów greckich i rzymskich, nie jest ono
skierowane w sposób jednoznaczny do jednostkowego adresata. Historia od
początku jest postanowiona przez Boga, a wszystko zdąża nieodwołalnie do jej
końca. Prahistoria ludzkości, a zwłaszcza wydarzenia do potopu, stanowią
fundament i model dla wyjaśnienia późniejszych stosunków. W tekstach
apokaliptycznych wyraża się pragnienie jak najszybszego końca dziejów i nadzieja
na rychłe rozpoczęcie ostatecznego panowania Boga. Przedstawienie dziejów służy
interpretacji teraźniejszości, której celem jest przekonanie słuchaczy i czytelników
do przyjęcia określonych sądów i zajęcia odpowiednich postaw.
Położenie akcentu na Boże działanie różni apokaliptykę od starotestamentalnego
orędzia prorockiego. Działanie człowieka, a zwłaszcza zmiana postawy adresatów
schodzi w niej na drugi plan. Chociaż apokalipsy nie są pozbawione wymiaru
parenetycznego, ich zasadniczym przesłaniem nie jest apel o nawrócenie, lecz
zachęta do wytrwania aż do końca i pocieszenie w okresie prześladowań.
Apokalipsa św. Jana różni się od tych klasycznych tekstów apokaliptycznych,
zwłaszcza w warstwie treści bliżej jej do tekstów prorockich.
4. Czas w Apokalipsie
Ostatnia księga Nowego Testamentu ze względu na formę należy do gatunku
literackiego apokaliptyki. Styl apokaliptyczny charakteryzują liczne figury
literackie, zwłaszcza metafory, symbole i obrazy słowne. W Apokalipsie Jana nie
brakuje takich elementów zapożyczonych z przyrody, astrologii i numerologii. Na
podobieństwa z literaturą apokaliptyczną wskazuje forma prezentacji objawienia:
a) Pojawia się wysłannik nakazujący adresatowi zapisanie wizji: „Doznałem
zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby
trąby mówiącej” (1,10); „I obróciłem się, by widzieć, co za głos do mnie
mówił; a obróciwszy się, ujrzałem siedem złotych świeczników, i pośród
świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego” (1,12-13).
b) Występują istoty nadprzyrodzone, które są przewodnikami i interpretatorami
wizji: „A jeden ze Starców odezwał się do mnie tymi słowami: «Ci
przyodziani w białe szaty kim są i skąd przybyli?» I powiedziałem do niego:
«Panie, ty wiesz». I rzekł do mnie: «To ci, którzy przychodzą z wielkiego
ucisku i opłukali swe szaty, i w krwi Baranka je wybielili” (7,13-14); „I
ujrzałem Niewiastę pijaną krwią świętych i krwią świadków Jezusa, a widząc
ją bardzo się zdumiałem. I rzekł do mnie anioł: «Czemu się zdumiałeś? Ja ci
2
Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
wyjaśnię tajemnicę Niewiasty i Bestii, która ją nosi, a ma siedem głów i
dziesięć rogów” (17,16-17).
c) Wizje ukazują adresatowi tajemnice niedostępne dla innych: „Skoro
przemówiło siedem gromów, zabrałem się do pisania, lecz usłyszałem głos
mówiący z nieba: «Zapieczętuj to, co siedem gromów powiedziało, i nie pisz
tego!»” (10,4).
d) Ciągłe odnoszenie do tematów i motywów starotestamentalnych. Chociaż w
Apokalipsie nie ma bezpośrednich cytatów, to jednak bardzo często
nawiązuje się do nich poprzez liczne i wyraźne aluzje.
Pomimo tych podobieństw formalnych, które pozwalają mówić o
przynależności do gatunku apokaliptycznego, treść Apokalipsy Jana przeniknięta
jest teologią wyrażoną w pismach nowotestamentalnych. Teologia ta determinuje
znaczenie wyżej wymienionych cech formalnych:
a) Wysłannik nakazujący spisanie wizji posiada najwyższą godność: „Kiedym
Go ujrzał, do stóp Jego upadłem jak martwy, a On położył na mnie prawą
rękę, mówiąc: «Przestań się lękać! Jam jest Pierwszy i Ostatni” (1,17). Jego
ziemska historia i aktualna pozycja są dobrze znane adresatom księgi:
„Byłem umarły, a oto jestem żyjący na wieki wieków i mam klucze śmierci i
Otchłani” (1,18). Nawiązanie do śmierci i zmartwychwstania nadaje całości
księgi paschalny charakter. Źródłem wizji nie jest jedna z wielkich postaci
znanych z prahistorii biblijnej (Set, Henoch, Noe), lecz wizja ta pochodzi od
osoby najważniejszej dla adresatów księgi: „objawienie Jezusa Chrystusa,
które dał Mu Bóg, aby ukazać swym sługom” (1,1). Jest on postacią
historyczną, ziemską, pochodzącą z rodu Dawida (5,5).
b) Rola pośredników należących do sfery niebieskiej jest mniejsza niż w
apokalipsach żydowskich: chociaż anioł wzmiankowany jest na początku
(1,1), to postacie przewodników i interpretatorów wizji występują tylko
dwukrotnie (7,13-17; 17,16-17).
c) Objawienie zawarte w księdze nie ma charakteru wiedzy ezoterycznej:
„Dalej powiedział do mnie: «Nie kładź pieczęci na słowa proroctwa tej
księgi, bo chwila jest bliska»” (22,10). Objawienie nie jest skierowane do
wąskiej grupy Bożych wybrańców, lecz ma charakter uniwersalny.
Powszechność ta wynika z widzenia historii zbawienia nie tylko na tle
dziejów Izraela, ale na tle losów całej ludzkości objętej Bożym planem
zbawienia.
d) Nie wystarczy zauważyć związek Apokalipsy ze Starym Testamentem.
Interpretując ją w świetle tekstów starotestamentalnych, należy pamiętać, że
dzieje Izraela stanowią etap jednej historii zbawienia, której wypełnieniem
jest męka, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa. Pascha Jezusa nadaje
ostateczny sens poszczególnym etapom dziejów zbawienia.
Eschatologia objawia się w formach gatunku apokaliptycznego: Boży
wysłannik, aniołowie pośrednicy, tajemniczy charakter wizji i nawiązanie do
dziejów zbawienia. Motywy te są jednak mocno zdeterminowane przez
chrystocentryczny i soteriologiczny charakter objawienia. Treścią jest eschatologia
3
Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
określona przez dzieje zbawienia związane z historycznym Jezusem – ich Alfą i
Omegą. W jaki sposób adresaci księgi wchodzą w te dzieje?
5. Eschatologiczne owoce teraźniejszości
Autor Apokalipsy podobnie jak prorocy Starego Testamentu przynależy do
czasu adresatów swojego orędzia. Zaangażowany jest w tę samą historię. Przez
niego przemawia Ten, który zarówno pociesza i zachęca do wytrwałości, jaki i
napomina, gani oraz wzywa do nawrócenia. Uzasadnienie wezwań jest przede
wszystkim eschatologiczne, co zaznaczone jest na początku i w końcu księgi jako
inkluzja jej całości: „ponieważ czas jest bliski” (1,3; 22,10)3. Motywacja
eschatologiczna nie jest abstrakcyjna. Antycypacją życia wiecznego jest bowiem
liturgia, a przedsmakiem jego pełni eucharystia.
5.1. Świętość codziennego życia
Nawrócenie polega na zmianie dotychczasowego postępowania napiętnowanego
w listach do Kościołów Azji. O roli wezwań do nawrócenia świadczy
częstotliwość występowania czasownika „nawrócić się” (metanoein). W pismach
Nowego Testamentu występuje najczęściej on w Apokalipsie (Mt – 5, Mk – 2, Łk
– 9, Dz – 5, 2 Kor – 1, Ap – 12)4. Apokalipsa zasługuje na określenie „Księga
Pocieszenia”, lecz jeszcze bardziej jest „Księgą Nawrócenia”.
W listach do siedmiu Kościołów pojawia się ten czasownik ośmiokrotnie w
trybie rozkazującym, życzeniowym i warunkowym, co zgadza się z formą
parenetyczną tych listów: 2,5 (2 razy); 2,16; 2,21(2 razy); 2,22; 3,3.19.
Charakterystyczne jest pierwsze pojawienie się tego czasownika (2,5). Nawrócenie
stanowi jedno z trzech nierozerwalnych działań: refleksja („pamiętaj więc, skąd
spadłeś”), odwrócenie się od grzechów („i nawróć się”) oraz powrót do
„pierwotnej miłości” („i pierwsze czyny podejmij”). Wezwania do nawrócenia
motywowane są językiem kultu: „Jeśli zaś nie - przyjdę do ciebie i ruszę świecznik
twój z jego miejsca, jeśli się nie nawrócisz” (2,16). Nawrócenie to jest możliwe
dzięki liturgii, ponieważ radykalna przemiana życia znajduje się w interakcji z
pragnieniem życia wiecznego, które rodzi się, jest podtrzymywane i wzrasta dzięki
obecności Jezusa5.
3 Paralelizm z Ewangeliami jest ewidentny. Pierwsze orędzie Jezusa ma podobne
uzasadnienie. Prawda o wypełnieniu czasu i bliskości Królestwa Bożego (wyrażona w trybie
oznajmującym) stanowi podstawę wezwania do pokuty (zmiany mentalności) oraz do wiary.
Stałą charakterystyką jest połączenie tych elementów: Jezus wzywa uczniów do pójścia za Nim,
dając im obietnicę uczynienia ich rybakami ludzi (Mk 1,16); Jezus pyta uczniów o ich zdanie o
Jego tożsamość oraz zapowiada im los Syna Człowieczego, a następnie wzywa ich do
całkowitego pójścia za Nim (8,27–9,1), głos z obłoku objawia uczniom „To jest mój Syn
umiłowany”, a następnie wzywa ich „Jego słuchajcie (Mk 9,7).
4 Częstotliwość występowania rzeczownika metanoia wyróżnia dzieło Łukaszowe: Mt – 2,
Mk – 1, Łk – 5, Dz – 6, Rz –1, 2 Kor – 2, 2 Tm – 1, Hbr – 3, 2 P – 1.
5 Tę ścisłą relację między wyraża dobitnie narracja ewangeliczna w Mk 10,17-30.
4
Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
5.2. Święto życia wiecznego
Teksty świadczące o liturgicznym kontekście występują w kluczowych
miejscach struktury księgi. Na samym początku można się dowiedzieć, że księga ta
przeznaczona jest do lektury: „Błogosławiony, który odczytuje, i którzy słuchają
słów Proroctwa, a strzegą tego, co w nim napisane, bo chwila jest bliska.” (Ap
1,3). Nie chodzi o indywidualne czytanie, lecz o czytanie i słuchanie w
zgromadzeniu. Jeden czytający oraz wielu słuchających to rozróżnione podmioty
akcji liturgicznej6. Dialogiczny charakter liturgii ujawnia się na samym początku
Apokalipsy w pozdrowieniu Jana „do siedmiu Kościołów, które są w Azji: Łaska
wam i pokój od Tego, Który jest, i Który był i Który przychodzi” (1,4). Dialog
występuje też na końcu księgi: „Mówi Ten, który o tym świadczy: «Zaiste, przyjdę
niebawem». Amen. Przyjdź, Panie Jezu! Łaska Pana Jezusa ze wszystkimi!”
(22,20-21). Powstaje w ten sposób rodzaj inkluzji. Orędzie Apokalipsy otrzymuje
zatem wyraźne ramy liturgiczne7.
Treść księgi pochodzi z wizji, która ma miejsce w Dzień Pański (Ap 1,10).
Wzmianka tego dnia ma znaczenie liturgiczne. Jej wymowę wzmacniają
odniesienia do kultu starotestamentalnego (ołtarz, kadzidło, świecznik, szaty
liturgiczne) oraz obraz liturgii niebiańskiej połączonej z ziemską liturgią Dnia
Pańskiego. O jaką konkretnie liturgię chodzi, mówi wprost fragment Nauki
Dwunastu Apostołów: „W dniu Pana, w niedzielę, gromadźcie się razem, by łamać
chleb i składać dziękczynienie” (Didache 14,1). Składanie dziękczynienia to
czynność liturgiczna w Apokalipsie: „Dzięki czynimy Tobie, Panie, Boże
wszechmogący, Który jesteś i Który byłeś, żeś objął wielką Twą władzę i zaczął
królować” (11,17). Dzień Pański jest pamiątką zmartwychwstania Jezusa.
Przekazujący wizję Janowi zachęca go w słowach: „Przestań się lękać! Jam jest
Pierwszy i Ostatni i żyjący. Byłem umarły, a oto jestem żyjący na wieki wieków i
mam klucze śmierci i Otchłani” (1,17-18). Wspólnota gromadzi się zatem wokół
Zmartwychwstałego, którego śmierć i zmartwychwstanie są zachętą i
wzmocnieniem w czasie prześladowań.
Eucharystia daje to wzmocnienie: „Kto ma uszy, niechaj posłyszy, co mówi
Duch do Kościołów. Zwycięzcy dam manny ukrytej” (2,17). Słowa o mannie
zyskują wyraźną konotację eucharystyczną w świetle obietnicy Jezusa
6 Świadectwo lektury podczas celebracji liturgicznej znajdujemy w połowie II w. u św.
Justyna: „W dniu zwanym Dniem Słońca odbywa się zebranie wszystkich razem, z miast i ze
wsi, w jednym miejscu. Czyta się pamiętniki apostolskie lub pisma prorockie, póki czas
pozwala. Potem, kiedy czytający przerwie, starszy udziela słowem napomnienia i zachęty do
naśladowania tak pięknych rzeczy. Następnie razem wstajemy i modlimy się głośno. Potem, jak
już powiedziano, skoro modlitwa się skończy, przynoszą chleb, wino i wodę, przełożony zanosi
podobnie modlitwy i dziękczynienia ile może, a cały lud odpowiada głośno - Amen” (I Apologia
65-67).
7 Widziano w lekturze Apokalipsy rodzaj bezpośredniego przygotowania do celebracji
eucharystycznej. Dialog liturgiczny końcowy mógłby stanowić punkt łączący liturgię słowa z
liturgią eucharystyczną. Z powodu braku wczesnochrześcijańskich świadectw potwierdzających
takei stosowanie Apokalipsy interpretacja taka pozostaje hipotezą.
5
Ks. Artur Malina
Pisma Janowe – Apokalipsa Jana – Wykład 2006.01.11.
wygłoszonej w synagodze w Kafarnaum. Mowa rozpoczyna się zapowiedzią i
wezwaniem: „Zabiegajcie nie o ten pokarm, który niszczeje, ale o ten, który trwa
na wieki, a który da wam Syn Człowieczy” (J 6,27). Na te słowa żydowscy
słuchacze Jezusa przywołują obraz manny: „Ojcowie nasi jedli mannę na pustyni,
jak napisano: Dał im do jedzenia chleb z nieba” (J 6,31). Manna przodków jest
przeciwstawiona pokarmowi pochodzącemu z nieba w doniosłym samookreśleniu
Jezusa: „Jam jest chleb życia. Ojcowie wasi jedli mannę na pustyni i pomarli. To
jest chleb, który z nieba zstępuje: kto go spożywa, nie umrze” (J 6,48-50).
Analogiczne przeciwstawienie znajdujemy u św. Pawła. Najpierw odwołuje się on
do obrazu manny na pustyni: „Wszyscy też spożywali ten sam pokarm duchowy i
pili ten sam duchowy napój” (1 Kor 10,3-4). Następnie odnośnie do nowego
pokarmu pyta retorycznie: „Kielich błogosławieństwa, który błogosławimy, czy
nie jest udziałem we Krwi Chrystusa? Chleb, który łamiemy, czyż nie jest
udziałem w Ciele Chrystusa?” (1 Kor 10,16).
Na ścisłą relację między eucharystią a eschatologią wskazuje obietnica
powtarzana w listach do Siedmiu Kościołów. Pojawia się w niej czasownik „dam”
(dōsō): „Zwycięzcy dam spożyć owoc z drzewa życia, które jest w raju Boga”
(2,7), „Bądź wierny aż do śmierci, a dam ci wieniec życia” (2,10), „Zwycięzcy
dam manny ukrytej i dam mu biały kamyk” (2,17), „dam każdemu z was według
waszych czynów” (2,23), „Oto stoję u drzwi i kołaczę: jeśli kto posłyszy mój głos i
drzwi otworzy, wejdę do niego i będę z nim wieczerzał, a on ze Mną. Zwycięzcy
dam zasiąść ze Mną na moim tronie, jak i Ja zwyciężyłem i zasiadłem z mym
Ojcem na Jego tronie”(3,20-21).
Eucharystia jako pokarm ku życiu wiecznemu jest darem, ale nie jest
bezwarunkowa. Ostateczny los tych, którzy się nie nawrócili odsłania się w
dramatycznym obrazie: „A dla tchórzów, niewiernych, obmierzłych, zabójców,
rozpustników, guślarzy, bałwochwalców i wszelkich kłamców: udział w jeziorze
gorejącym ogniem i siarką. To jest śmierć druga».” (21,8). Tej skrajnie negatywnej
zapowiedzi przeciwstawiona jest obietnica daru życia skierowana do zwycięzcy:
„Stało się. Jam Alfa i Omega, Początek i Koniec. Ja pragnącemu dam darmo pić ze
źródła wody życia. Zwycięzca to odziedziczy i będę Bogiem dla niego, a on dla
mnie będzie synem” (21,6-7). Zwycięzcą jest ten, kto posłuchał wezwania do
nawrócenia i aż do końca „zachował czyny Chrystusa” (2,26)8. Odpowiedzią na
obietnicę są końcowe słowa Apokalipsy: „A Duch i Oblubienica mówią:
«Przyjdź!» A kto słyszy, niech powie: «Przyjdź!» I kto odczuwa pragnienie, niech
przyjdzie, kto chce, niech wody życia darmo zaczerpnie.” (22,17)9.
8 Pierwszym zwycięzcą jest Jezus, a jego zwycięstwo jest wzorem dla adresatów objawienia:
„Zwycięzcy dam zasiąść ze Mną na moim tronie, jak i Ja zwyciężyłem i zasiadłem z mym
Ojcem na Jego tronie” (3,21; zob. także 5,5).
9 Połączenie motywów daru, wody życia, roli Ducha i formuły przymierza przywołuje dwie
zapowiedzi z Ewangelii Jana. W rozmowie z Samarytanką pojawia się temat przymierza i roli
Ducha w prawdziwym kulcie oraz obietnica: „Kto będzie pił wodę, którą Ja mu dam, nie będzie
pragnął na wieki, lecz woda, którą Ja mu dam, stanie się w nim źródłem wody wytryskającej ku
życiu wiecznemu” (J 4,14). W mowie w Kafarnaum użyta jest jeden raz forma czasownikowa
„dam” (dōsō): „Ja jestem chlebem żywym, który zstąpił z nieba. Jeśli kto spożywa ten chleb,
będzie żył na wieki. Chlebem, który Ja dam, jest moje ciało za życie świata” (J 6,51).
6