docBariery rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce
download 
Reklamacja Transkrypt
Bariery rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce
Rynki i Instytucje Finansowe 51 BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 Bariery rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce* Obstacles in Development of Direct Debit in Poland Agnieszka Dulian** pierwsza wersja: 19 sierpnia 2006 r., ostateczna wersja: 11 kwietnia 2007 r., akceptacja: 17 kwietnia 2007 r. Streszczenie Polecenie zap∏aty jako Abstract nowoczesna forma regulowania Although direct debit has been known as the modern payment zobowiàzaƒ, choç funkcjonuje w Polsce ju˝ blisko 9 lat, nie jest form for almost 9 years in Poland, it has not become a payment znanym i powszechnie stosowanym instrumentem p∏atniczym. instrument widely used in our country up till now. The aim of this Celem opracowania jest zidentyfikowanie barier w popularyzacji article is to identify barriers in the popularization of this payment tej us∏ugi w Polsce, a tak˝e próba przewidzenia kierunków jej service in Poland and to try to foresee its development. The paper rozwoju w przysz∏oÊci. W artykule przedstawiono histori´ depicts the history of direct debit introduction and development in wprowadzenia polecenia zap∏aty w Polsce oraz jego rozwój na tle Poland while EU countries’ data provide the background. There is wybranych krajów Unii Europejskiej, jednoczeÊnie wykazujàc additional focus on the differences concerning the principles of ró˝nice mi´dzy zasadami funkcjonowania tego instrumentu w the functioning of this service between Poland and some EU wybranych paƒstwach. Artyku∏ napisano na podstawie countries. The article was developed on the basis of publications publikacji Polskich, devoted to direct debit development in Poland and issued by the Narodowego Banku Polskiego i Krajowej Izby Rozliczeniowej, Polish Bank Association [Zwiàzek Banków Polskich], The National dotyczàcych rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce, oraz rocznych Bank of Poland [Narodowy Bank Polski] and the National Clearing raportów Europejskiego Banku Centralnego, prezentujàcych House [Krajowa Izba Rozliczeniowa] as well as annual reports by rozwój tej us∏ugi we wszystkich krajach cz∏onkowskich UE. the European Central Bank concerning the development of this ekonomicznych Zwiàzku Banków service in all EU member countries S∏owa kluczowe: polecenie zap∏aty, bezgotówkowy obrót Keywords: direct debit, non-cash payment transactions, p∏atniczy, innovative banking service, non-cash payment instrument innowacyjna instrument rozliczeniowy us∏uga bankowa, bezgotówkowy JEL: G29 *Artyku∏ wyra˝a osobiste poglàdy autorki, które nie mogà byç uto˝samiane ze stanowiskiem BPH Leasing SA. ** BPH Leasing SA, e-mail: [email protected] 52 Financial Markets and Institutions Wst´p Polecenie zap∏aty jest nowoczesnà, bezgotówkowà, wygodnà dla d∏u˝nika, bo inicjowanà przez wierzyciela, formà regulowania zobowiàzaƒ, umo˝liwiajàcà sprawne i szybkie op∏acanie cyklicznie powtarzajàcych si´ p∏atnoÊci, np. za us∏ugi telekomunikacyjne i inne us∏ugi abonenckie, energi´ elektrycznà, gaz, z tytu∏u sk∏adek ubezpieczeniowych, czynszu, prenumeraty czasopism czy sp∏aty rat zaciàgni´tej po˝yczki. Mimo funkcjonowania w polskim systemie rozliczeniowym ju˝ blisko 9 lat, a tak˝e posiadania wielu zalet nie jest to znany i powszechnie wykorzystywany instrument p∏atniczy w naszym kraju. Wed∏ug danych opublikowanych przez Europejski Bank Centralny (EBC) ta nowoczesna forma regulowania zobowiàzaƒ w 2005 r. stanowi∏a zaledwie 1% wszystkich p∏atnoÊci bezgotówkowych w Polsce (EBC 2006, s. 487). Z roku na rok obserwowany jest stopniowy, lecz wcià˝ ni˝szy od oczekiwanego, wzrost jej wykorzystania w transakcjach p∏atniczych. Bioràc jednak pod uwag´ ogromnà liczb´ realizowanych operacji rozliczeniowych w obrocie bezgotówkowym ogó∏em (w 2004 r. by∏o to blisko 936 mln, w 2005 r. to ju˝ prawie 1.080 mln) i zaanga˝owanie Êrodowiska bankowego w dzia∏ania majàce na celu popularyzacj´ polecenia zap∏aty, mo˝na stwierdziç, ˝e ma ono w polskim systemie p∏atniczym du˝y potencja∏ rozwojowy. Celem niniejszego opracowania jest zidentyfikowanie barier rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce, a tak˝e próba przewidzenia kierunków jego ewolucji w przysz∏oÊci. Niniejsze opracowanie przedstawia histori´ rozwoju tego instrumentu p∏atniczego w naszym kraju na tle pozosta∏ych paƒstw Unii Europejskiej, jednoczeÊnie wykazujàc odmiennoÊç zasad jego funkcjonowania w wybranych paƒstwach. Zaadaptowanie cz´Êci rozwiàzaƒ stosowanych za granicà mog∏oby wp∏ynàç na szybsze upowszechnianie tej us∏ugi w naszym systemie rozliczeƒ. 1. Historia rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce Us∏uga polecenia zap∏aty zosta∏a wprowadzona do polskiego systemu rozliczeniowego z inicjatywy banków zrzeszonych w Zwiàzku Banków Polskich (ZBP), które zasugerowa∏y Narodowemu Bankowi Polskiemu (NBP) t´ form´ rozliczeƒ. Idea ta wynik∏a przede wszystkim z ch´ci udost´pnienia przez banki ich klientom instrumentu bezgotówkowego, przeznaczonego do op∏acania masowych, regularnych p∏atnoÊci, którym jego u˝ytkownicy za granicà mogli pos∏ugiwaç si´ od dawna. Posuni´cie to mia∏o na celu przede wszystkim redukcj´ kosztów obrotu gotówkowego ponoszonych przez banki oraz minimalizacj´ nadu˝yç towarzyszàcych rozliczeniom w formie gotówkowej. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 Prace zwiàzane z wdro˝eniem polecenia zap∏aty do polskiego systemu rozliczeniowego Êrodowisko bankowe podj´∏o w 1995 r. (Wolski 2006, s. 2). Polega∏y one na obserwacji doÊwiadczeƒ krajów nale˝àcych do Unii Europejskiej (UE), uzgodnieniu zasad funkcjonowania tego produktu w Polsce, ustaleniu z NBP ram prawnych jego dzia∏ania, a tak˝e opracowaniu treÊci porozumienia mi´dzybankowego i technicznych zasad funkcjonowania polecenia zap∏aty z Krajowà Izbà Rozliczeniowà SA (KIR SA). W ich wyniku w maju 1998 r. poszerzono (nieobowiàzujàce ju˝) zarzàdzenie Prezesa NBP z 10 paêdziernika 1997 r. zmieniajàce zarzàdzenie w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeƒ pieni´˝nych za poÊrednictwem banków (MP z 1997 r., nr 77, poz. 732) o regulacje dotyczàce polecenia zap∏aty. Zmiany zosta∏y wprowadzone zarzàdzeniem Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 29 maja 1998 r. w sprawie form i trybu przeprowadzania rozliczeƒ pieni´˝nych za poÊrednictwem banków (MP z 1998 r., nr 21, poz. 320). Us∏uga ta zosta∏a wdro˝ona przez KIR SA 1 czerwca 1998 r. na mocy porozumienia mi´dzybankowego w sprawie stosowania polecenia zap∏aty (Szkop 2004, s. 3). Pierwsze transakcje zosta∏y dokonane w tej formie w lipcu 1998 r. Podstaw´ prawnà funkcjonowania tego nowoczesnego produktu w naszym kraju stanowià art. 63d ustawy z 27 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 1997 r., nr 140, poz. 939 z póên. zm.), a tak˝e zawarte na jego podstawie odpowiednie porozumienie mi´dzybankowe. Uregulowania prawne dotyczàce polecenia zap∏aty zosta∏y dodane do ustawy Prawo bankowe ustawà z dnia 23 sierpnia 2001 r. o zmianie ustawy Prawo bankowe oraz zmianie innych ustaw (Dz.U. z 2001 r., nr 111, poz. 1195). Art. 63d. Prawa bankowego definiuje polecenie zap∏aty jako „udzielonà bankowi dyspozycj´ wierzyciela obcià˝enia kwotà rachunku bankowego d∏u˝nika i uznania tà kwotà rachunku wierzyciela, przy czym dyspozycja wierzyciela oznacza równoczeÊnie jego zgod´ na cofni´cie przez bank d∏u˝nika obcià˝enia rachunku d∏u˝nika i cofni´cie uznania rachunku wierzyciela w przypadku dokonanego przez d∏u˝nika odwo∏ania polecenia zap∏aty”. Ponadto ustawa okreÊla górne limity dyspozycji obcià˝eniowych wysy∏anych do rachunku d∏u˝nika oraz stwarza p∏atnikowi mo˝liwoÊç odwo∏ania zrealizowanego polecenia zap∏aty, dzi´ki czemu omawiany instrument jest dla niego niezwykle bezpieczny. Maksymalna kwota pojedynczego polecenia zap∏aty nie mo˝e przekroczyç równowartoÊci 1 tys. euro (gdy d∏u˝nikiem jest osoba fizyczna nieprowadzàca dzia∏alnoÊci gospodarczej) lub 50 tys. euro (gdy d∏u˝nikiem jest podmiot gospodarczy)1. P∏atnik mo˝e odwo∏aç polecenie za1 Nie obowiàzujà natomiast ˝adne ograniczenia dotyczàce liczby dyspozycji wysy∏anych do rachunku d∏u˝nika. Rynki i Instytucje Finansowe 53 BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 p∏aty w banku prowadzàcym jego rachunek w terminie 30 dni kalendarzowych od dnia obcià˝enia jego rachunku bankowego (gdy d∏u˝nikiem jest osoba fizyczna nieprowadzàca dzia∏alnoÊci gospodarczej) lub 5 dni roboczych od dnia obcià˝enia rachunku bankowego (w wypadku pozosta∏ych p∏atników). Odwo∏anie polecenia zap∏aty przez d∏u˝nika zobowiàzuje jego bank do natychmiastowego uznania jego rachunku bankowego kwotà odwo∏anego polecenia zap∏aty, a bank wierzyciela do natychmiastowego uznania kwotà odwo∏anego polecenia zap∏aty rachunku banku d∏u˝nika, tak˝e w wypadku braku Êrodków na rachunku wierzyciela lub wystàpienia innej przyczyny uniemo˝liwiajàcej obcià˝enie jego rachunku bankowego. W ciàgu pierwszych czterech lat funkcjonowania tej us∏ugi p∏atniczej w naszym kraju jej rozwój by∏ powolny, poniewa˝ oddzia∏y banków by∏y nieprzygotowane technicznie do stosowania polecenia zap∏aty. Dostosowanie systemów informatycznych do obs∏ugi tego produktu rozliczeniowego we wszystkich oddzia∏ach trwa∏o niekiedy nawet kilka lat. Upowszechnienie tej formy rozliczeƒ sta∏o si´ mo˝liwe wraz z pe∏nym wdro˝eniem polecenia zap∏aty w Powszechnej Kasie Oszcz´dnoÊci Banku Polskim SA, która prowadzi∏a wi´kszoÊç rachunków d∏u˝ników cyklicznych p∏atnoÊci masowych. W styczniu 2001 r. bank ten przystàpi∏ do porozumienia mi´dzybankowego w sprawie stosowania polecenia zap∏aty (Krajowa Izba Rozliczeniowa SA 2001, s. 6). Tym samym w gronie uczestników porozumienia znalaz∏y si´ wszystkie najwi´ksze banki krajowe, dzi´ki czemu instrument ten zyska∏ realnà szans´ na upowszechnienie i zasadne sta∏o si´ organizowanie kampanii promocyjnych majàcych na celu popularyzacj´ tej nowoczesnej formy p∏atnoÊci. Aby zwi´kszyç udzia∏ polecenia zap∏aty w ogólnej liczbie bezgotówkowych transakcji rozliczeniowych, du˝y nacisk po∏o˝ono na jego promowanie. Pod koniec 2002 r. zosta∏a utworzona Koalicja na Rzecz Polecenia Zap∏aty. Jej pomys∏odawcà i wspó∏twórcà by∏ ZBP. Obecnie na liÊcie koalicjantów znajdujà si´ nast´pujàcy us∏ugodawcy (Koalicja na Rzecz Polecenia Zap∏aty 2006): Polska Telefonia Komórkowa Centertel sp. z o.o. (operator sieci Orange), Polska Telefonia Cyfrowa sp. z o.o. (operator sieci ERA), Polkomtel SA (operator sieci PLUS GSM), Telekomunikacja Polska SA, CANAL+ Cyfrowy sp. z o.o. (operator platformy cyfrowej CYFRA+), Netia SA, Telefonia Dialog SA, Sferia SA (operator sieci SFERIA), UPC Polska sp. z o.o. (operator telewizji kablowej i dost´pu do Internetu chello), STOEN SA, ABN AMRO Bank (Polska) SA, BRE BANK SA, Bank Handlowy w Warszawie SA, Deutsche Bank Polska SA, KIR SA. Zadaniem Koalicji jest upowszechnianie wiedzy na temat polecenia zap∏aty wÊród potencjalnych klientów, propagowanie tej us∏ugi zarówno wÊród wierzycieli, jak i banków, a tak˝e wspó∏praca ze Êrodowiskiem bankowym w zakresie zwi´kszania atrakcyjnoÊci tego instrumentu rozliczeniowego poprzez wyst´powanie z sugestiami jego udoskonalania. Obecnie Koalicja ÊciÊle wspó∏pracuje z przedstawicielami Êrodowiska bankowego w zakresie elektronizacji zgody na obcià˝anie rachunku bankowego d∏u˝nika, o czym jest mowa w rozdziale czwartym. Podstawowym narz´dziem promowania polecenia zap∏aty przez Koalicj´ sà cyklicznie organizowane kampanie medialne; dotychczas odby∏y si´ cztery (Koalicja na Rzecz Polecenia Zap∏aty 2006): dwie prasowe w 2003 r. i 2004 r., jedna internetowa przeprowadzona w 2004 r. i ogólnokrajowa kampania bilbordowa zorganizowana w 2005 r. Przynoszà one wymierne rezultaty: wzrost liczby transakcji rozliczanych przy wykorzystaniu polecenia zap∏aty. Przyk∏adowo ju˝ po 3 miesiàcach od utworzenia Koalicji liczba p∏atnoÊci rozliczanych w tej formie w Polsce wzros∏a o ponad 35% (Danko, Zawadzki 2006, s. 100), a do koƒca 2003 r. si´ podwoi∏a. Wykres 1 przedstawia liczb´ transakcji zrealizowanych w drodze polecenia zap∏aty od poczàtku istnienia tego produktu rozliczeniowego w Polsce. Ta forma p∏atnoÊci, z udzia∏em na poziomie 1% ca∏oÊci obrotu bezgotówkowego pod wzgl´dem liczby zrealizowanych transakcji rozliczeniowych (11,09 mln dyspozycji), nadal odgrywa w Polsce marginalnà rol´ w regulowaniu zobowiàzaƒ. Dla porównania warto zaznaczyç, ˝e najpopularniejszym sposobem dokonywania p∏atnoÊci, który w 2005 r. osiàgnà∏ blisko 75% (804,61 mln dyspozycji) ca∏oÊci rozliczeƒ bezgotówkowych, jest w naszym kraju polecenie przelewu. Wykres 1 Liczba transakcji zrealizowanych w drodze polecenia zap∏aty w Polsce w latach 1998–2006 (w tys. sztuk) 2006 14.540,00 2005 11.090,00 2004 7.540,00 2003 4.430,00 2002 2.260,00 2001 960,00 2000 251,46 1999 42,70 1998 2,40 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 èród∏o: ECB (2006), Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (2006). 14.000 16.000 54 Financial Markets and Institutions 2. Polecenie zap∏aty w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 Polecenie zap∏aty jest od dawna znane i szeroko stosowane w krajach UE nale˝àcych do dawnej Pi´tnastki. Wykres 2 przedstawia liczb´ transakcji zrealizowanyh tà drogà w krajach UE, w których ta us∏uga jest najpopularniejsza, oraz w Polsce w 2005 r. WÊród wszystkich krajów Unii Europejskiej w 2005 r. polecenie zap∏aty by∏o najpopularniejsze w Hiszpanii, Niemczech, Austrii, Holandii i w Wielkiej Brytanii. Odsetek poleceƒ zap∏aty w strukturze p∏atnoÊci bezgotówkowych ogó∏em osiàgnà∏ tam najwy˝sze wartoÊci. Dok∏adne dane na ten temat przedstawia wykres 3. W 2005 r. poziom upowszechnienia tej us∏ugi rozliczeniowej w Polsce z udzia∏em 1% by∏ nieporównywalnie ni˝szy, przy czym Êrednia dla krajów UE wynios∏a oko∏o 25%. Wykresy 4 i 5 przedstawiajà struktur´ p∏atnoÊci bezgotówkowych we wszystkich krajach UE pod wzgl´dem liczby zrealizowanych transakcji ze szczególnym uwzgl´dnieniem Polski. Wykres 2 Liczba transakcji zrealizowanych w drodze polecenia zap∏aty w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2005 r. (w mln szt.) Wykres 3 Udzia∏ polecenia zap∏aty w strukturze p∏atnoÊci bezgotówkowych ogó∏em w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2005 r. 46,93 % Niemcy 50,00 6.662,10 Wielka Brytania 41,92 45,00 35,28 40,00 2.722,25 35,00 Hiszpania 26,93 30,00 2.181,60 19,5 25,00 Holandia 20,00 1.023,88 15,00 Austria 10,00 668,00 Polska 5,00 11,09 0,00 0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 Hiszpania 7.000 Niemcy Austria Holandia Wielka Brytania èród∏o: ECB (2006). èród∏o: ECB (2006). Wykres 4 Struktura p∏atnoÊci bezgotówkowych we wszystkich krajach Unii Europejskiej pod wzgl´dem liczby zrealizowanych transakcji w 2005 r.* Wykres 5 Struktura p∏atnoÊci bezgotówkowych w Polsce pod wzgl´dem liczby zrealizowanych transakcji w 2005 r. 0,004% 1,334% 10,288% 24,463% 29,630% Polecenie przelewu Polecenie zap∏aty Karty p∏atnicze Czeki Polecenie przelewu Polecenie zap∏aty Karty p∏atnicze Czeki 33,616% 1,027% Inne 74,506% 25,133% * W najnowszej publikacji EBC, którà posi∏kowa∏a si´ autorka, tj. ECB (2006) brakuje danych statystycznych dotyczàcych liczby bezgotówkowych transakcji p∏atniczych zrealizowanych w 2005 r. w Czechach. Z tego wzgl´du w niniejszym opracowaniu w kalkulacji wskaêników dotyczàcych ca∏ej UE wzi´to pod uwag´ 24 kraje, a w kalkulacji wskaêników dla nowych paƒstw cz∏onkowskich uwzgl´dniono 9 krajów. èród∏o: ECB (2006). èród∏o: ECB (2006). Rynki i Instytucje Finansowe 55 BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 Wykres 6. Ârednia liczba transakcji zrealizowanych w drodze polecenia zap∏aty per capita w krajach Unii Europejskiej i w Polsce w 2005 r.* Wykres 7. Poziom PKB per capita a liczba poleceƒ zap∏aty per capita w wybranych krajach Unii Europejskiej w 2005 r. 90,00 Ârednia na kraj (UE-9) 80,00 Liczba polecenie zap∏aty per capita 6,17 PKB w EUR per capita (w tys.) 70,00 Liczba poleceƒ zap∏aty per capita 60,00 Ârednia na kraj (UE-15) 50,00 33,52 40,00 30,00 Ârednia na kraj (UE-24) 23,27 20,00 * jak w wykresie 4. èród∏o: ECB (2006). Podobny obraz popularnoÊci polecenia zap∏aty w krajach UE uzyskuje si´, porównujàc liczb´ transakcji polecenia zap∏aty przypadajàcych rocznie na jednego mieszkaƒca (per capita). Wykres 6 przedstawia Êrednià liczb´ poleceƒ zap∏aty przypadajàcà na jednego mieszkaƒca we wszystkich krajach UE w 2005 r. z podzia∏em na kraje dawnej Pi´tnastki i nowe kraje cz∏onkowskie ze szczególnym uwzgl´dnieniem Polski. Widaç na nim, jak du˝y dystans pod tym wzgl´dem dzieli nasz kraj w stosunku do pozosta∏ych paƒstw UE. Jednà z g∏ównych przyczyn niskiego udzia∏u polecenia zap∏aty w ogólnej liczbie p∏atnoÊci bezgotówkowych w Polsce jest póêne (w czerwcu 1998 r.) wprowadzenie tego instrumentu p∏atniczego do polskiego systemu rozliczeniowego. Tymczasem podbój rynku rozliczeƒ bezgotówkowych w Europie Zachodniej rozpoczà∏ on ju˝ na poczàtku lat 60. XX w. Przyk∏adowo w Niemczech polecenie zap∏aty zosta∏o wprowadzone w 1963 r., w Wielkiej Brytanii w 1967 r., a w Holandii w 1972 r. (Pawlukiewicz 2005, s. 6). Poziom wykorzystania instrumentów p∏atniczych w obrocie bezgotówkowym w znacznej mierze zale˝y od sytuacji materialnej spo∏eczeƒstwa, którà najpe∏niej obrazuje wartoÊç produktu krajowego brutto w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca (PKB per capita). Wykres 7 prezentuje liczb´ poleceƒ zap∏aty przypadajàcych na jednego mieszkaƒca w zale˝noÊci od wysokoÊci PKB per capita w wybranych krajach UE. Analiza danych przedstawionych na wykresie 7 potwierdza istnienie silnej korelacji pomi´dzy dwiema zaprezentowanymi wielkoÊciami, przejawiajàcej si´ wzrostem wykorzystania polecenia zap∏aty wraz ze zwi´kszaniem si´ poziomu dochodów osiàganych przez spo∏eczeƒstwo. Dania Holandia Austria Wielka Brytania Francja 35 Niemcy 30 Hiszpania 25 Portugalia 20 Estonia 15 S∏owacja 10 Polska 5 ¸otwa 0 0,00 S∏owenia 10,00 0,29 w Polsce èród∏o: ECB (2006). Na szcz´Êcie zmniejsza si´ dystans, jaki dzieli Polsk´ od innych krajów UE pod wzgl´dem wykorzystania polecenia zap∏aty przypadajàcego na jednego mieszkaƒca. Dzieje si´ tak ze wzgl´du na stosunkowo wysokà dynamik´ wzrostu zastosowania tego instrumentu p∏atniczego w polskim systemie rozliczeƒ. Wykres 8 przedstawia dynamik´ wzrostu wykorzystania polecenia zap∏aty per capita, liczonà rok do roku (r/r) na podstawie danych za lata 2004 i 2005, we wszystkich krajach UE z podzia∏em na kraje dawnej Pi´tnastki i nowe kraje cz∏onkowskie, ze szczególnym uwzgl´dnieniem Polski. Wykres 8 pokazuje, ˝e najni˝szy roczny przyrost stosowania polecenia zap∏aty wyst´puje w krajach dawnej Pi´tnastki, w których ta us∏uga od dawna cie- Wykres 8. Ârednia dynamika wykorzystania polecenia zap∏aty per capita w krajach Unii Europejskiej i w Polsce – porównanie danych za lata 2004–2005* Ârednia na kraj (UE-9) 155,38% Ârednia na kraj (UE-15) 13,36% Ârednia na kraj (UE-24) 66,62% Wzrost w Polsce 47,24% 0 * jak w wykresie 4. èród∏o: ECB (2006). 20 40 60 80 100 120 140 160 56 Financial Markets and Institutions szy si´ du˝à popularnoÊcià. Wynika to przede wszystkim z efektu bazy, czyli utrzymujàcej si´ wysokiej liczby zleceƒ p∏atniczych realizowanych przy wykorzystaniu tego instrumentu. Dynamika wykorzystania tej nowoczesnej us∏ugi rozliczeniowej jest z kolei najwy˝sza w nowych krajach cz∏onkowskich ze wzgl´du na stosunkowo krótkà histori´ funkcjonowania w nich polecenia zap∏aty. Pod wzgl´dem przyrostu wykorzystania polecenia zap∏aty w latach 2004–2005 Polska z wartoÊcià 47,24% zajmuje czwarte miejsce. Wzrost wykorzystania polecenia zap∏aty w tym tempie umo˝liwi Polsce dojÊcie do obecnej Êredniej liczby zleceƒ przypadajàcej na jednego mieszkaƒca UE (23,27) w ciàgu 11 lat. Warto zwróciç uwag´ na fakt, ˝e na popularnoÊç tego instrumentu p∏atniczego w poszczególnych krajach mogà wp∏ywaç przyj´te rozwiàzania prawne dotyczàce jego funkcjonowania, które nieco si´ ró˝nià. Idea us∏ugi pozostaje jednak taka sama – to wierzyciel, inicjujàc p∏atnoÊç, ma wp∏yw na regulowanie zobowiàzaƒ przez d∏u˝ników. G∏ówne ró˝nice mi´dzy zasadami funkcjonowania polecenia zap∏aty w poszczególnych krajach dotyczà: – sposobu uzyskania przez wierzyciela zgody na obcià˝anie rachunku bankowego d∏u˝nika, – ograniczeƒ ustawowych dotyczàcych kwot realizowanych transakcji. W Polsce formularz zgody na obcià˝anie rachunku bankowego d∏u˝nika jest wysy∏any zarówno do wierzyciela, jak i do banku d∏u˝nika w dwóch oddzielnych egzemplarzach w formie papierowej. W Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Holandii, czyli w krajach, gdzie ta forma p∏atnoÊci cieszy si´ najwi´kszà popularnoÊcià, d∏u˝nik wype∏nia jeden formularz, który jest przekazywany do banku wierzyciela. Poza tym w wymienionych paƒstwach powszechnie stosuje si´ inne ni˝ papierowa formy przyjmowania zgody, np. przez bankowoÊç telefonicznà lub internetowà (Pawlukiewicz 2005, s. 18–22). Obowiàzujàca w naszym kraju procedura udzielania zgody na obcià˝anie rachunku bankowego przez d∏u˝nika powoduje wzrost kosztów obs∏ugi rozliczeƒ realizowanych przy wykorzystaniu polecenia zap∏aty, g∏ównie ze wzgl´du na form´ udzielania zgody (papierowa) oraz wynikajàcy z tego sposób jej dystrybucji (dostarczenie najcz´Êciej pocztà). Powoduje to wyd∏u˝enie czasu uruchomienia tej us∏ugi, a w niektórych wypadkach mo˝e przyczyniç si´ do powstania pomy∏ek. Sytuacj´ t´ mo˝e poprawiç zmiana formy upowa˝nieƒ na elektronicznà, a tak˝e wprowadzenie przez banki prowadzàce rachunki d∏u˝ników mo˝liwoÊci udzielania zgody poprzez nowoczesne kana∏y dost´pu, np. przez bankowoÊç telefonicznà i internetowà, o czym szerzej mowa w rozdziale czwartym. W omawianych krajach do posiadania i przechowywania zgody obowiàzany jest wy∏àcznie wierzy- BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 ciel, natomiast bank d∏u˝nika realizuje otrzymanà instrukcj´ p∏atniczà w dobrej wierze, bez koniecznoÊci posiadania indywidualnego upowa˝nienia. Bank wierzyciela jest jednak zobowiàzany do natychmiastowego zwrotu Êrodków, jeÊli p∏atnik zaneguje zrealizowane polecenie zap∏aty. W Polsce jeden egzemplarz zgody przechowuje wierzyciel, a drugi bank p∏atnika, który ka˝dorazowo, na podstawie posiadanego egzemplarza upowa˝nienia, czuwa nad realizowanà p∏atnoÊcià obcià˝eniowà, co jest zaletà rodzimego rozwiàzania, gdy˝ zwi´ksza bezpieczeƒstwo transakcji dla d∏u˝nika. Cechà odró˝niajàcà polskie polecenie zap∏aty od rozwiàzaƒ stosowanych w omawianych krajach sà ustalone w ustawie Prawo bankowe ograniczenia kwotowe realizowanych instrukcji p∏atniczych, które przyk∏adowo nie obowiàzujà w Niemczech, Wielkiej Brytanii czy w Holandii. W literaturze przedmiotu mo˝na spotkaç si´ z opinià, ˝e stosowanie limitów kwotowych transakcji rozliczeniowych tego typu hamuje rozwój polecenia zap∏aty. Nie jest to opinia zasadna, gdy˝ w odniesieniu do osób fizycznych praktycznie ka˝da transakcja masowa mieÊci si´ w równowartoÊci 1 tys. euro, natomiast w wypadku podmiotów gospodarczych przy transakcjach powy˝ej 50 tys. euro mo˝na skorzystaç z podobnej do polecenia zap∏aty formy rozliczeƒ pieni´˝nych – gospodarczego obcià˝enia bezpoÊredniego – GOBI (Bankier.pl 2003). Zwi´kszenie limitu kwotowego rozliczeƒ dokonywanych pomi´dzy podmiotami gospodarczymi za poÊrednictwem polecenia zap∏aty (poczàtkowo na poziomie 10 tys. euro do obecnego w kwocie 50 tys. euro) przyczyni∏o si´ do minimalizacji zastosowania GOBI, które obecnie sà u˝ywane jedynie w rozliczeniach pomi´dzy pojedynczymi bankami i to w niewielkim stopniu. Ponadto istnienie wy˝ej wymienionych limitów wzmacnia bezpieczeƒstwo d∏u˝nika. Rodzime przepisy sà pochodnà uregulowaƒ przyj´tych z myÊlà o ochronie d∏u˝nika, b´dàcego najcz´Êciej konsumentem (osobà fizycznà). Na wzrost popularnoÊci polecenia zap∏aty w niektórych krajach UE mogà mieç wp∏yw inne udogodnienia stwarzane jego u˝ytkownikom. Przyk∏adowo w Holandii instrument ten wykorzystuje si´ do Êciàgania nale˝noÊci z tytu∏u zad∏u˝enia powsta∏ego w wyniku regulowania zobowiàzaƒ kartami kredytowymi. Z powodu ni˝szego stopnia zamo˝noÊci Polaków rozwiàzanie to w naszym kraju by∏oby trudne do przyj´cia, gdy˝ eliminuje mo˝liwoÊç cz´Êciowej sp∏aty zad∏u˝enia. Z kolei udogodnieniem w Niemczech jest fakt, ˝e d∏u˝nik nie musi wystawiaç pisemnej zgody na obcià˝enie jego rachunku bankowego, je˝eli kwota jednorazowego polecenia zap∏aty nie przekracza 50 euro. Z analizy przeprowadzonej w niniejszym rozdziale wynika, ˝e mimo znacznych ró˝nic mi´dzy po- BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 szczególnymi krajami UE, zarówno pod wzgl´dem stopnia popularnoÊci polecenia zap∏aty, jak równie˝ szczegó∏ów jego funkcjonowania, mo˝na zaobserwowaç pewnà prawid∏owoÊç. Mianowicie w krajach o wy˝szym dochodzie per capita udzia∏ rozliczeƒ w tej formie jest wi´kszy w p∏atnoÊciach bezgotówkowych, jak te˝ w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca. Âwiadczy to o ogromnych mo˝liwoÊciach wzrostu liczby tego typu p∏atnoÊci w Polsce. Bioràc pod uwag´ plany Koalicji na Rzecz Polecenia Zap∏aty, majàcej na celu dorównanie krajom przodujàcym pod wzgl´dem liczby poleceƒ zap∏aty per capita, liczba tego typu p∏atnoÊci w Polsce musi wzrosnàç blisko trzystukrotnie. 3. Bariery popularyzacji polecenia zap∏aty w Polsce Polecenie zap∏aty jest wygodnym i bezpiecznym dla obu stron transakcji instrumentem rozliczeniowym, który znacznie usprawnia dokonywanie cyklicznych p∏atnoÊci, zapewniajàc terminowoÊç regulowania zobowiàzaƒ finansowych oraz oszcz´dnoÊç czasu i pieni´dzy zarówno wierzycielowi, jak i d∏u˝nikowi. Mimo wielu jego zalet i wysi∏ków podejmowanych w celu wypromowania tej us∏ugi jako najwygodniejszej i bezpiecznej bezgotówkowej formy regulowania sta∏ych p∏atnoÊci masowych nie rozwija si´ ona w Polsce zgodnie z oczekiwaniami. Instrument ten w naszym kraju wcià˝ znajduje si´ w poczàtkowej fazie rozwoju, choç od jego wprowadzenia min´∏o ju˝ prawie 9 lat. Wprawdzie dynamika przyrostu liczby p∏atnoÊci realizowanych w drodze polecenia zap∏aty jest wysoka, jednak w stosunku do innych form regulowania zobowiàzaƒ jego znaczenie pozostaje marginalne. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele. Najbardziej oczywistà barierà popularyzacji polecenia zap∏aty w Polsce jest status majàtkowy wielu rodaków. Poziom wykorzystania instrumentów p∏atniczych w obrocie bezgotówkowym w znacznym stopniu zale˝y bowiem od bogactwa spo∏eczeƒstwa. W Polsce powszechnoÊç korzystania z us∏ug bankowych jest mocno ograniczona ze wzgl´du na wysoki wskaênik bezrobocia i niskie dochody osiàgane przez wiele grup spo∏ecznych, co obni˝a zainteresowanie korzystaniem z polecenia zap∏aty. Z niekorzystnà sytuacjà materialnà Polaków nieod∏àcznie wià˝e si´ cz´sty brak p∏ynnoÊci finansowej. Przy stosowaniu tej formy p∏atnoÊci d∏u˝nik ma obowiàzek zapewnienia Êrodków pieni´˝nych w ustalonym terminie, co ogranicza mo˝liwoÊç zw∏oki w p∏atnoÊci i uniemo˝liwia hierarchizowanie zobowiàzaƒ wedle w∏asnego uznania. Wy˝sza dynamika wzrostu gospodarczego obserwowana w naszym kraju od II kwarta∏u 2005 r. i dobre perspektywy rozwoju gospodarki w kolejnych latach pozwalajà sàdziç, ˝e poziom zamo˝noÊci Pola- Rynki i Instytucje Finansowe 57 ków b´dzie si´ z roku na rok podnosi∏, co powinno wp∏ynàç na wzrost wykorzystania polecenia zap∏aty. Z kwarta∏u na kwarta∏ notuje si´ szybki wzrost PKB. Wed∏ug danych opublikowanych przez G∏ówny Urzàd Statystyczny w 2006 r. wyniós∏ on 5,8% r/r. (GUS 2007a). Wed∏ug J. Czekaja, cz∏onka Rady Polityki Pieni´˝nej (RPP) w I kwartale 2007 r. mo˝na liczyç nawet na dynamik´ PKB rz´du 7–7,4% r/r (Czury∏o 2007a). Tak˝e spadek stopy bezrobocia i du˝a dynamika wzrostu p∏ac, jak równie˝ prognozy dotyczàce kszta∏towania si´ tych wskaêników w najbli˝szych latach, przemawiajà za wzrostem dochodów spo∏eczeƒstwa. Wed∏ug CASE (Centrum Analiz Spo∏eczno-Ekonomicznych) w 2007 r. Êrednia stopa bezrobocia b´dzie si´ utrzymywaç na poziomie 12,7%, natomiast w 2008 r. spadnie do 11% (Antczak 2006), podczas gdy w grudniu 2006 r. wynosi∏a 14,9% (GUS 2007b). Z kolei wed∏ug ankiety przeprowadzonej wÊród ekonomistów przez „Gazet´ Prawnà” nale˝y w 2007 r. si´ liczyç z wysokim, blisko 7-procentowym wzrostem p∏ac w sektorze przedsi´biorstw (Czury∏o 2007b). Jednym z podstawowych hamulców rozwoju tej us∏ugi p∏atniczej w naszym kraju jest ma∏a ÊwiadomoÊç jej istnienia i nieznajomoÊç jej funkcjonowania wÊród potencjalnych u˝ytkowników, zarówno wierzycieli, jak i d∏u˝ników. Niewielka znajomoÊç tego instrumentu rozliczeniowego charakteryzuje zarówno klientów instytucjonalnych, jak i indywidualnych. Wzrost wiedzy w tym zakresie gwarantuje upowszechnienie tej formy regulowania zobowiàzaƒ. Zmian´ t´ mogà przynieÊç cyklicznie prowadzone, du˝e kampanie medialne nakierowane na popularyzacj´ polecenia zap∏aty w Polsce. Kolejnà barierà rozwoju polecenia zap∏aty, którà stwarzajà same banki, jest mno˝enie op∏at zwiàzanych z obs∏ugà polecenia zap∏aty. W celu zwi´kszenia liczby tego rodzaju transakcji p∏atniczych KIR SA uchwa∏à Zarzàdu z 19 kwietnia 2001 r. obni˝y∏a o po∏ow´ stawki op∏at rozliczeniowych (Krajowa Izba Rozliczeniowa SA 2001, s. 6). Porozumienie mi´dzybankowe tak˝e zaleca stosowanie przez banki preferencyjnych stawek za realizacj´ polecenia zap∏aty. Ponadto ZBP regularnie apeluje o niepobieranie prowizji od tych transakcji. Nie wszystkie banki stosujà si´ do tych zaleceƒ. Od 2002 r., ze wzgl´du na stopniowe obni˝anie poziomu podstawowych stóp procentowych NBP przez RPP, obserwuje si´ zaw´˝anie si´ mar˝y pomi´dzy oprocentowaniem depozytów i kredytów, co prowadzi do obni˝ania przychodów realizowanych przez banki w ramach ich podstawowej dzia∏alnoÊci. Dlatego instytucje te wykazujà sk∏onnoÊç do kompensowania sobie ich ubytku poprzez tworzenie nowych i podnoszenie ju˝ istniejàcych op∏at za czynnoÊci bankowe, w tym tak˝e za obs∏ug´ polecenia zap∏aty. Prowadzi to do marginalizacji zastosowania tej formy p∏atnoÊci i hamuje jej upo- 58 Financial Markets and Institutions wszechnienie w naszym kraju. Aby temu zapobiec, niezb´dne jest solidarne dzia∏anie banków, majàce na celu stosowanie preferencyjnych op∏at za realizowanie rozliczeƒ tà drogà. Obecnie us∏udze tej – w zale˝noÊci od banku – towarzyszà nast´pujàce op∏aty: za jej realizacj´ (zwykle pobierana od wierzyciela, jednak w wypadku jednorazowego polecenia zap∏aty w niektórych bankach zdarza si´ pobieranie jej od d∏u˝nika), za odwo∏anie przez d∏u˝nika (pobierana od d∏u˝nika), za przekazanie odwo∏ania do banku wierzyciela (pobierana od d∏u˝nika), za zawiadomienie o niezrealizowaniu polecenia zap∏aty (pobierana od wierzyciela) (Boczoƒ 2005). Spodziewany wzrost podstawowych stóp procentowych NBP w najbli˝szych latach (ze wzgl´du na szybsze od potencjalnego rzeczywiste tempo wzrostu PKB) i w zwiàzku z tym zwi´kszenie mar˝y pomi´dzy oprocentowaniem depozytów i kredytów, a przede wszystkim dynamiczny wzrost wolumenu transakcji p∏atniczych realizowanych w drodze polecenia zap∏aty nale˝y uznaç za czynniki u∏atwiajàce bankom efektywne stosowanie polityki obni˝ania poziomu op∏at pobieranych za realizacj´ tej us∏ugi rozliczeniowej. Poniewa˝ koszty realizacji p∏atnoÊci przy wykorzystaniu instrumentów bezgotówkowych sà w du˝ej mierze sta∏e, wzrost liczby klientów korzystajàcych z polecenia zap∏aty powinien przyczyniç si´ do obni˝enia kosztów jednostkowych ponoszonych przez banki w zwiàzku z obs∏ugà tego produktu, co powinno doprowadziç do redukcji cen dla jego ostatecznych odbiorców (zarówno wierzycieli, jak i d∏u˝ników). O tym, ˝e banki stosujà takà polityk´ cenowà, mo˝e Êwiadczyç fakt, i˝ za us∏ugi zebrane w pakiet (prowadzenie rachunku bankowego, realizacja dyspozycji p∏atniczych, obs∏uga kart kredytowych) pobierajà doÊç wysokà op∏at´2, ale rekompensujà jà taƒszym lub zwolnionym z op∏at dost´pem do produktów p∏atniczych (Zielewski 2007, s. 24). Dzi´ki temu koszt pojedynczej us∏ugi bankowej zwiàzanej z obs∏ugà rachunku jest ni˝szy. Dzieje si´ tak dlatego, ˝e szerszy zakres wspó∏pracy klienta z bankiem pozwala temu drugiemu na redukcj´ jednostkowych kosztów w∏asnych (tzw. efekt skali). Kolejnym ograniczeniem rozwoju polecenia zap∏aty jest fakt, ˝e jedynie niewielka cz´Êç spo∏eczeƒstwa posiada osobiste rachunki bankowe. W Polsce w maju 2006 r. na jednego mieszkaƒca przypada∏o zaledwie 0,65 rachunku bankowego (Tochmaƒski 2006, s. 57). To wa˝na przeszkoda, gdy˝ instrument ten jest bezgotówkowà formà rozliczeƒ adresowanà przede wszystkim do osób fizycznych. Naturalnà konsekwencjà tego stanu rzeczy jest rozwój sieci punktów umo˝liwiajàcych taƒsze ni˝ w banku lub na poczcie op∏acanie rachunków, np. przy okazji zakupów w hipermarketach (systemy „Unikasa” i „Moje Rachun2 Przyk∏ady pakietów dla klientów korporacyjnych: „Biznes Partner” PKO BP (25 z∏ miesi´cznie), „Ekstra-biznes” Kredyt Bank (35 z∏ miesi´cznie). BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 ki”), w SKOK-ach lub bezpoÊrednio w kasach wierzycieli. Ma to równie˝ negatywny wp∏yw na sk∏onnoÊç znacznej cz´Êci spo∏eczeƒstwa do korzystania z us∏ug bankowych, w tym polecenia zap∏aty. PowszechnoÊç korzystania z podstawowych us∏ug bankowych b´dzie si´ stopniowo zwi´kszaç wraz ze wzrostem zamo˝noÊci rodaków. Negatywny wp∏yw na rozwój polecenia zap∏aty majà tak˝e, poza zasygnalizowanymi powy˝ej, dzia∏ania wierzycieli, którzy cz´sto generujà zlecenia p∏atnicze w formie papierowej, sk∏aniajàc tym samym d∏u˝ników do realizacji zobowiàzaƒ w formie gotówkowej. Ponadto obserwuje si´ stosunkowo ma∏e zainteresowanie niektórych masowych wierzycieli op∏acaniem nale˝noÊci za Êwiadczone przez nich us∏ugi w drodze polecenia zap∏aty. Trzeba zauwa˝yç, ˝e im wi´cej wierzycieli b´dzie umo˝liwiaç swoim klientom regulowanie p∏atnoÊci za pomocà tego instrumentu, tym szybciej ta forma p∏atnoÊci b´dzie si´ rozwijaç. Je˝eli klienci b´dà mogli regulowaç wszystkie p∏atnoÊci masowe za pomocà polecenia zap∏aty, wówczas zostanà wyeliminowane przes∏anki realizacji p∏atnoÊci w formie gotówkowej. Dodatkowo nale˝y zwróciç uwag´ na fakt, ˝e na wybór formy rozliczeƒ z d∏u˝nikami w du˝ym stopniu wp∏ywa wielkoÊç podmiotu b´dàcego wierzycielem. Polecenie zap∏aty wykorzystujà przede wszystkim du˝e firmy obs∏ugujàce wielu klientów, a stosowanie tej us∏ugi rozliczeniowej wià˝e si´ z koniecznoÊcià poniesienia nak∏adów na informatyzacj´ procesu generowania zleceƒ p∏atniczych i raportowania dokonanych rozliczeƒ. Dla wielu ma∏ych przedsi´biorstw taka inwestycja jest kosztowna i nieop∏acalna. Do ograniczania rozwoju p∏atnoÊci bezgotówkowych w Polsce przyczyniajà si´ tak˝e czynniki spo∏eczno-psychologiczne. Polecenie zap∏aty ma znikomy udzia∏ w bezgotówkowym obrocie p∏atniczym ze wzgl´du na powszechnà wÊród potencjalnych klientów – d∏u˝ników barier´ psychologicznà zwiàzanà z obawà przed utratà kontroli nad Êrodkami pieni´˝nymi zgromadzonymi na ich rachunku bankowym. Obowiàzek udzielenia wierzycielowi przez d∏u˝nika zgody na dysponowanie w uzgodnionym zakresie Êrodkami zgromadzonymi na rachunku bankowym powszechnie kojarzy si´ z dost´pem osób trzecich do rachunku bankowego i obni˝a poczucie bezpieczeƒstwa transakcji p∏atniczej realizowanej w tej formie. Z tà kwestià wià˝e si´ tak˝e obawa d∏u˝nika, ˝e w zwiàzku z realizacjà polecenia zap∏aty przez instytucj´ wierzyciela mogà nastàpiç pomy∏ki, z których wyniknà komplikacje oraz koniecznoÊç prowadzenia post´powania wyjaÊniajàcego. Innym czynnikiem spo∏eczno-psychologicznym jest przywiàzanie, zw∏aszcza starszej cz´Êci spo∏eczeƒstwa, do rozliczeƒ gotówkowych. Zauwa˝alny wzrost zainteresowania innowacyjnymi produktami rozliczeniowymi zg∏aszany BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 przez m∏ode pokolenie Polaków spowoduje, ˝e ich stosowanie stanie si´ codziennoÊcià. Nie brak tak˝e drobnych kwestii, które mogà zniech´caç u˝ytkowników do korzystania z polecenia zap∏aty. Wielu wierzycieli ma np. problem z opóênieniami w rejestracji przez bank prowadzàcy rachunek bankowy d∏u˝nika zgody na obcià˝anie jego rachunku bankowego, co wywo∏uje trudnoÊci z pobraniem nale˝nej zap∏aty i nierzadko staje si´ przyczynà automatycznego wygenerowania wezwania do zap∏aty wraz z naliczeniem d∏u˝nikowi karnych odsetek. To z kolei sk∏ania do zg∏oszenia reklamacji wzgl´dem wierzyciela. Tak˝e nieprzekazywanie wierzycielowi przez bank d∏u˝nika informacji o niezgodnoÊci podpisu z∏o˝onego przez d∏u˝nika na formularzu zgody z podpisem w jego bankowej karcie wzorów podpisów obie strony transakcji postrzegajà jako du˝à niedogodnoÊç. W obecnym stanie rzeczy o odrzuceniu przez bank d∏u˝nika zgody na obcià˝anie jego rachunku bankowego wierzyciel i d∏u˝nik dowiadujà si´ dopiero po odrzuceniu transakcji przez bank d∏u˝nika. Sytuacj´ w tym zakresie mog∏oby poprawiç wprowadzenie mo˝liwoÊci weryfikacji statusu upowa˝nienia (zarejestrowane/niezarejestrowane) przez bank wierzyciela i przekazywania tej informacji inicjatorowi p∏atnoÊci. Oddzielny problem wià˝e si´ z upowa˝nieniami d∏u˝ników do obcià˝ania ich rachunków w drodze polecenia zap∏aty (omówiono go w rozdziale drugim przy okazji porównywania cech krajowego polecenia zap∏aty z jego zagranicznymi odpowiednikami). Remedium na te niedogodnoÊci b´dzie, opisana w rozdziale czwartym, elektronizacja zgody na obcià˝enie rachunku bankowego d∏u˝nika. Tak˝e banki wprowadzajà ograniczenia dotyczàce promowania tego rodzaju us∏ugi finansowej wÊród klientów – wierzycieli. Ze wzgl´du na prawo d∏u˝ników do odwo∏ania polecenia zap∏aty banki ponoszà ryzyko rozliczeniowe o charakterze kredytowym. Wynika to z faktu, ˝e odwo∏anie polecenia zap∏aty przez d∏u˝nika zobowiàzuje bank wierzyciela do natychmiastowego uznania rachunku banku d∏u˝nika kwotà odwo∏anego polecenia zap∏aty, tak˝e w wypadku braku Êrodków na rachunku wierzyciela. Z tego powodu produkt ten jest oferowany jedynie klientom – wierzycielom o wysokiej wiarygodnoÊci kredytowej. Polecenie zap∏aty jako nowoczesne narz´dzie do regulowania masowych p∏atnoÊci detalicznych ma osiàgnàç w naszym kraju, zgodnie z planami Koalicji, liczb´ transakcji podobnà jak obecnie w Anglii, Hiszpanii czy w Niemczech. Sprawne usuwanie barier rozwoju tego produktu w naszym kraju, realizowane przez Êrodowisko bankowe we wspó∏pracy z Koalicjà, wydaje si´ koniecznoÊcià i podstawowym krokiem na drodze do wyznaczonego celu. Rynki i Instytucje Finansowe 59 4. Kierunki rozwoju polecenia zap∏aty Aby upowszechniç polecenie zap∏aty na polskim rynku rozliczeƒ Êrodowisko bankowe musi podjàç dzia∏ania zmierzajàce do osiàgni´cia nast´pujàcych celów: – skrócenie czasu aktywacji polecenia zap∏aty (obecnie aktywacja trwa minimum dwa tygodnie), – u∏atwienie inicjacji polecenia zap∏aty bez koniecznoÊci wype∏niania formularza zgody w wersji papierowej, – umo˝liwienie aktywacji us∏ugi w trybie on-line, – powszechne stosowanie przez wszystkie banki preferencyjnych stawek za realizowanie transakcji w drodze polecenia zap∏aty, – wzrost liczby wierzycieli korzystajàcych z rozliczeƒ w tej formie, – wzrost wiedzy na temat us∏ugi wÊród jej potencjalnych u˝ytkowników. Z myÊlà o wype∏nieniu pierwszych czterech postulatów KIR SA opracowa∏a projekt systemu wymiany mi´dzy bankami informacji o uzyskaniu zgody d∏u˝nika na stosowanie polecenia zap∏aty w formie innej ni˝ papierowa (tzw. elektronizacja zgody). Wiosnà 2006 r. projekt zosta∏ przekazany bankom wraz z rekomendacjà jego wdro˝enia jako opcjonalnego (Karolak 2006, s. 6). Jego wprowadzenie w ˝ycie wymaga zmiany obowiàzujàcych uregulowaƒ prawnych zawartych w porozumieniu mi´dzybankowym. Proponowane rozwiàzanie umo˝liwi d∏u˝nikom wykorzystywanie nowoczesnych kana∏ów komunikacyjnych, takich jak Internet czy telefon, b´dàc alternatywà dla obecnie obowiàzujàcego systemu sk∏adania zgody. Wedle za∏o˝eƒ opracowanego systemu upowa˝nienie do obcià˝ania rachunku bankowego b´dzie mo˝na z∏o˝yç zarówno w banku d∏u˝nika (wariant I), jak i u wierzyciela (wariant II) w dowolnej, akceptowanej przez wierzyciela bàdê bank p∏atnika formie. Komunikacja pomi´dzy bankiem d∏u˝nika a wierzycielem b´dzie si´ odbywaç za poÊrednictwem banku wierzyciela przy wykorzystaniu systemu ELIXIR (skrót od Elektroniczna Izba Rozliczeniowa). W rezultacie system elektronizacji zgody, eliminujàc papierowy obieg dokumentów, doprowadzi do likwidacji wielu niedogodnoÊci w korzystaniu z polecenia zap∏aty, w tym skróci czas uruchomienia polecenia zap∏aty, usunie problemy wynikajàce z niezgodnoÊci podpisów na formularzu zgody z podpisem widniejàcym na karcie wzorów podpisów d∏u˝nika, a tak˝e obni˝y koszty ponoszone przez banki i wierzycieli w zwiàzku z przekazywaniem i obs∏ugà dokumentów w formie papierowej, co spowoduje obni˝k´ op∏at pobieranych przez banki za obs∏ug´ polecenia zap∏aty. Wy˝ej wymienione rozwiàzania sà podobne do przewidzianych w ramach paneuropejskiego polecenia zap∏aty, w wypadku którego bank d∏u˝nika nie b´dzie otrzymywa∏ jego zgody na obcià˝anie rachunku 60 Financial Markets and Institutions bankowego i nie b´dzie dokonywa∏ jej weryfikacji, co doprowadzi do skrócenia okresu aktywacji us∏ugi i wyeliminuje niezgodnoÊci podpisu na formularzu zgody (Szymaƒski 2006). Paneuropejskie polecenie zap∏aty to wystandaryzowany produkt, pozbawiony ograniczeƒ kwotowych dyspozycji wysy∏anych do rachunku d∏u˝nika, stosowany w ramach Jednolitego Obszaru P∏atniczego Euro (ang. Single Euro Payment Area, SEPA). Nadrz´dnymi celami programu SEPA sàstandaryzacja i liberalizacja rynku us∏ug p∏atniczych istniejàcego w strefie euro; wdro˝enie regu∏ SEPA przewidziane jest na lata 2008–20103. Adaptacja modelu paneuropejskiego polecenia zap∏aty przed przystàpieniem do unii walutowej umo˝liwi∏aby polskim klientom regulowanie zobowiàzaƒ w ten sposób na poziomie transgranicznym. Prawdopodobnie jednak, ze wzgl´du na nik∏à tradycj´ w tym zakresie, zastosowanie wystandaryzowanego modelu polecenia zap∏aty w naszym kraju mog∏oby znacznie wzrosnàç dopiero po przystàpieniu Polski do strefy euro. Aby zwi´kszyç zainteresowanie klientów rozliczeniami w tej formie niezb´dne sà tak˝e dzia∏ania Koalicji, jak te˝ ca∏ego Êrodowiska bankowego, majàce na celu zach´canie do korzystania z tej us∏ugi, poprzez prowadzenie intensywnych dzia∏aƒ edukacyjnych poÊwi´conych zasadom jej funkcjonowania. Konieczna jest w tym wzgl´dzie tak˝e bardziej aktywna postawa banków wobec dotychczasowych klientów, b´dàcych beneficjentami p∏atnoÊci masowych, a w szczególnoÊci silny lobbing wÊród wystawców rachunków masowych (m.in. spó∏dzielni mieszkaniowych, gazowni, elektrowni, operatorów telefonii stacjonarnej i komórkowej). Niezb´dna wydaje si´ równie˝ kontynuacja dzia∏aƒ promocyjnych realizowanych przez Koalicj´ i poszczególne banki, co przyczyni∏oby si´ do stworzenia swoistej mody na regulowanie p∏atnoÊci tà drogà. Ich skutecznoÊç by∏aby tym wi´ksza, im wi´ksza liczba masowych wierzycieli by∏aby w nie zaanga˝owana. Na zwi´kszenie wykorzystania instrumentów bezgotówkowego obrotu p∏atniczego w naszym kraju wp∏ynie tak˝e rosnàcy poziom zamo˝noÊci spo∏eczeƒstwa. Od II kwarta∏u 2005 r. dane makroekonomiczne nap∏ywajàce z gospodarki potwierdzajà, ˝e koniunktura w Polsce wesz∏a w faz´ rozkwitu. PKB roÊnie w szybkim tempie z kwarta∏u na kwarta∏, przy czym w ca∏ym 2007 r. prognozowane jest osiàgni´cie wzrostu PKB na poziomie 6% (Kurtek 2007, s. 1). Obserwuje si´ te˝ polepszenie sytuacji materialnej rodaków, znajdujàce odzwierciedlenie w dynamicznym wzroÊcie spo˝ycia indywidualnego gospodarstw do3 W pierwszej kolejnoÊci program SEPA zostanie wprowadzony w strefie euro. Paƒstwa znajdujàce si´ poza tym obszarem b´dà mog∏y uczestniczyç w systemach p∏atnoÊci w euro, a Êrodowiska bankowe w tych krajach b´dà mog∏y przyjàç standardy SEPA i praktyczne zasady funkcjonowania instrumentów p∏atniczych. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 mowych. W 2006 r. czynnikami wspierajàcymi konsumpcj´ by∏y przede wszystkim silny wzrost p∏ac i spadajàce bezrobocie. Podobna sytuacja utrzyma si´ tak˝e w bie˝àcym roku. Majàc na wzgl´dzie wy˝ej opisane dzia∏ania podejmowane przez instytucje odpowiadajàce za infrastruktur´ i funkcjonowanie polskiego systemu rozliczeƒ, a tak˝e pozytywnie kszta∏tujàce si´ czynniki makroekonomiczne, nale˝y oczekiwaç ich korzystnego wp∏ywu na zainteresowanie poleceniem zap∏aty ze strony klientów banków. Podsumowanie Choç polecenie zap∏aty w 2008 r. b´dzie Êwi´towaç 10. rocznic´ swego istnienia w polskim obrocie p∏atniczym, us∏uga ta w dalszym ciàgu znajduje si´ w poczàtkowej fazie rozwoju. Wynika to przede wszystkim z niskiego poziomu zamo˝noÊci spo∏eczeƒstwa, co w zasadniczym stopniu wp∏ywa na dynamik´ rozwoju instrumentów obrotu bezgotówkowego, a tak˝e z barier psychologicznych zwiàzanych z funkcjonowaniem polecenia zap∏aty, m.in. z braku zaufania d∏u˝ników do produktu wykorzystujàcego ich zgod´ na dysponowanie przez wierzycieli Êrodkami zgromadzonymi na ich rachunkach bankowych czy z przywiàzania starszej cz´Êci spo∏eczeƒstwa do rozliczeƒ gotówkowych. Dystans, jaki dzieli polskà bankowoÊç oraz klienta od Êredniej osiàganej obecnie w UE, b´dzie si´ kurczy∏ wraz ze wzrostem zamo˝noÊci klientów mierzonym wzrostem PKB per capita, wzrostem odsetka ludnoÊci korzystajàcej z us∏ug bankowych, upowszechnieniem wiedzy o us∏ugach i produktach bankowych, a tak˝e zwi´kszeniem kwoty Êrodków na rachunkach bankowych, a tym samym liczby przeprowadzanych bezgotówkowych transakcji p∏atniczych i ich wartoÊci. Wzrost bankowych rozliczeƒ pieni´˝nych oraz inwestycji banków w infrastruktur´ po przejÊciu na rozliczenia w walucie euro spowoduje Êcis∏à integracj´ polskiego systemu p∏atniczego z europejskim, w tym tak˝e w ramach programu SEPA. Wyzwoli to wi´kszà konkurencj´ i przyczyni si´ do dalszej znacznej obni˝ki cen Êwiadczonych us∏ug rozliczeniowych. Dodatkowà obni˝k´ kosztów zwiàzanych z obs∏ugà polecenia zap∏aty, dzi´ki ograniczeniu obs∏ugi dokumentów w formie materialnej, wywo∏a zastosowanie elektronizacji zgody na obcià˝enie rachunku bankowego d∏u˝nika. Zgodnie z tendencjà ogólnoÊwiatowà w przysz∏oÊci w Polsce oczekiwany jest wzrost udzia∏u rozliczeƒ bezgotówkowych w rozliczeniach ogó∏em. M∏ode pokolenie Polaków ju˝ teraz ch´tnie wykorzystuje innowacyjne us∏ugi bankowe i ma nowoczesne podejÊcie do produktów p∏atniczych. Tym samym spo∏eczeƒ- BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 7 stwo w naturalny sposób przestawia si´ na stosowanie w rozliczeniach bezgotówkowych produktów p∏atniczych, w tym tak˝e polecenia zap∏aty. Bioràc pod uwag´ kilkudziesi´cioprocentowy udzia∏ polecenia zap∏aty w bezgotówkowym obrocie p∏atniczym ogó∏em w poszczególnych krajach Europy Zachodniej oraz popularyzacj´ tej formy rozliczeƒ bezgotówkowych w Polsce przez ZBP i Koalicj´ na Rzecz Polecenia Zap∏aty mo˝na stwierdziç, ˝e polecenie zap∏aty ma w naszym kraju du˝y potencja∏ rozwojowy. Dodatkowo wspomaga go szybki post´p technologiczny, który umo˝liwia wprowadzanie nowych instrumentów do obrotu bezgotówkowego, usprawniajàcych i upraszczajàcych operacje p∏atnicze. Dà˝enia Êrodowiska bankowego do ograniczania kosztów zwiàzanych z organizacjà obrotu gotówkowego i nadu˝yç towarzyszàcych rozliczeniom w formie gotówkowej równie˝ b´dà istotnie sprzyjaç rozwojowi polecenia zap∏aty. Rynki i Instytucje Finansowe 61 Uwzgl´dniajàc wiele zalet tego instrumentu p∏atniczego, mo˝na si´ pokusiç o stwierdzenie, ˝e przysz∏oÊç rozliczeƒ bezgotówkowych w Polsce mo˝e nale˝eç do polecenia zap∏aty. Bioràc pod uwag´ dynamik´ wzrostu wykorzystania polecenia zap∏aty, wynoszàcà 47,24% w latach 2004–2005, nale˝y si´ spodziewaç, ˝e przy równym tempie wzrostu wykorzystania tej us∏ugi obecna Êrednia liczba transakcji przypadajàca na jednego mieszkaƒca UE zostanie osiàgni´ta w Polsce w ciàgu 11 lat. Trzeba jednak pami´taç, ˝e taka prosta kalkulacja mo˝e byç obcià˝ona b∏´dem, poniewa˝ na czas potrzebny do pe∏nego upowszechnienia tej us∏ugi finansowej wp∏ywajà przede wszystkim preferencje klientów, które mogà znacznie skróciç ten okres pod wp∏ywem kampanii promocyjnych i edukacyjnych. Bibliografia Antczak R. (2006), Polska Gospodarka, Tendencje, Oceny, Prognozy, „Prezentacja dla Banku BPH SA, 05.12.2006 r.”, CASE - Centrum Analiz Spo∏eczno-Ekonomicznych, Warszawa. Boczoƒ W. (2005), Polecenie zap∏aty – nie zawsze za darmo, Expander.pl, 18 lutego, http://www.zbp.pl/site.php?s=OTNiMGI4MjUwMDI2MTg=&a=MWFiZjNkNDMyMjAyMDM1 Czury∏o P. (2007a), Rada znalaz∏a si´ naprawd´ w trudnej sytuacji, „Gazeta Prawna”, nr 65, 2 kwietnia, http://www.gazetaprawna.pl/index.php?action=showNews&dok=1935.81.45.3.5.1.0.1.htm Czury∏o P. (2007b), Wynagrodzenia wzrosnà o 6,7 proc. w 2007 roku, „Gazeta Prawna”, nr 70, 10 kwietnia, s. 4. Danko M., Zawadzki A. (2006), Dotychczasowe doÊwiadczenia i perspektywy rozwoju polecenia zap∏aty w Polsce, „Bank i Kredyt”, nr 2, s. 96-104. ECB (2006), Payment and securities settlement systems in the European Union and in the acceding countries, Addendum incorporating 2005 data, Frankfurt. GUS (2007a), Produkt Krajowy Brutto w 2006 r. – szacunek wst´pny, Warszawa. GUS (2007b), Stopa bezrobocia w latach 1990–2007 (bezrobocie rejestrowane), Warszawa. Karolak G. (2006), ¸atwiejsza inicjacja polecenia zap∏aty, „Biuletyn Informacyjny”, nr 28, Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Warszawa. Koalicja Na Rzecz Polecenia Zap∏aty (2006), Rachunki p∏acà si´ same – polecenie zap∏aty, http://www.poleceniezaplaty.org.pl Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (2001), Promocja polecenia zap∏aty nabiera tempa, „Biuletyn Informacyjny”, nr 8, Warszawa. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (2006), Raport roczny 2006, Warszawa. Kurtek M. (2007), Punkt widzenia, „Komentarz finansowy Banku BPH SA”, 5 marca, Warszawa. Bankier.pl (2003), KIR wprowadza u∏atwienia w ELIXIR oraz gospodarcze obcià˝enie bezpoÊrednie, http://www.bankier.pl/wiadomosci/print.html?article_id=887209 Szkop L. (2004), Polecenie zap∏aty, „Biuletyn Informacyjny”, nr 20, Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Warszawa. Szymaƒski M. (2006), Paneuropejskie Polecenie Zap∏aty (SEPA Direct Debit), Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Warszawa. Tochmaƒski A. (2006), Strategia rozwoju systemu p∏atniczego i obrotu bezgotówkowego w Polsce, Narodowy Bank Polski, http://www.nbp.pl/publikacje/wyklady/bezgotowkowy.pdf Wolski A. (2006), Historia porozumienia w sprawie stosowania polecenia zap∏aty, Zwiàzek Banków Polskich, Warszawa. Zielewski P. (2007), Konto dla firmy to tylko zaczyn, „Puls Biznesu”, 21 marca, s. 24.
