analiza zmian właściwości fizyczno

wody podziemne, właściwości fizykochemiczne,
masywy krystaliczne, Sudety Zachodnie, Sudety Wschodnie
Marta MARSZAŁEK1
Agata MICKIEWICZ2
ANALIZA ZMIAN WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNYCH
WÓD PODZIEMNYCH KRYSTALINIKU SUDETÓW ZACHODNICH
I WSCHODNICH NA PODSTAWIE WYBRANYCH
PUNKTÓW MONITORINGU
W artykule przedstawiono analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych wód podziemnych, jakie
zaszły przez ostatnie 20 lat w środowisku hydrochemicznym krystaliniku Sudetów Zachodnich i Wschodnich
na skutek oddziaływań atropogenicznych. Oceny dokonano w oparciu o podstawową analizę składu jonowego
oraz odczynu pH. Pozwoliło to stwierdzić poprawę stanu wód podziemnych na badanych obszarach,
wyrażającą się przede wszystkim obniżeniem zawartości azotanów i siarczanów w wodach podziemnych oraz
wzrostem ich odczynu pH.
1. WSTĘP
Zarówno na obszarze Sudetów Zachodnich, jak i Sudetów Wschodnich, dominującą
odmianą litologiczną są skały krystaliczne. Przez ostatnie lata coraz popularniejszy staje się
pogląd o ich dobrych właściwościach zbiornikowych w kontekście gromadzenia wód
podziemnych [25]. Wody podziemne w sudeckich skałach krystalicznych wykorzystywane są
powszechnie jako źródło zaopatrzenia ludności w wodę pitną. W latach osiemdziesiątych XX
wieku środowisko wodne Sudetów zostało narażone na niekorzystny wpływ tzw. „kwaśnych
deszczy”, które odcisnęły swe piętno na jakości ujmowanych wód podziemnych. Główną
przyczyną katastrofy ekologicznej, która miała miejsce w tym czasie, było spalanie paliw
1
Politechnika Wrocławska, Instytut Górnictwa, Zakład Geologii i Wód Mineralnych, pl. Teatralny 2, 50-051
Wrocław
2
Uniwersytet Wrocławski, Instytut Nauk Geologicznych, Zakład Hydrogeologii Stosowanej, pl. Maksa Borna 9,
50-204 Wrocław
1
kopalnych w rejonie tzw. Czarnego Trójkąta na styku trzech państw
– Polski, Czech i Niemiec. Istotne zmiany jakościowe wód dotyczyły przede wszystkim
obniżenia odczynu pH wód oraz podwyższenia zawartości siarczanów. Niezbędna zdaje się
być zatem systematyczna kontrola stanu wybranych składników chemicznych w wodach
podziemnych na obszarach narażonych na wpływy antropogeniczne.
Zagadnienia dotyczące właściwości hydrochemicznych wód podziemnych Sudetów były
szeroko poruszane w polskiej literaturze. Badania koncentrujące się na terenie Sudetów
Wschodnich prowadzili m.in. Ciężkowski i in., Modelska oraz Buczyński, [3, 4, 18], a w
Sudetach Zachodnich m.in. Bocheńska i in. oraz Marszałek [2, 11, 12, 14]. Artykuł ma na
celu omówienie aktualnych właściwości fizykochemicznych wód podziemnych krystaliniku
Sudetów Zachodnich oraz Wschodnich oraz analizę zmian, jaka zaszła w środowisku
hydrochemicznym przez ostatnie 20 lat, wraz z ich interpretacją.
2.
CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW NATURALNYCH
Analizą objęto północno-zachodnią część Karkonoszy należącą pod względem
geograficznym do Sudetów Zachodnich oraz północną część Masywu Śnieżnika (Sudety
Wschodnie).
Badane obszary cechują się silnym zróżnicowaniem morfologicznym i znacznymi
deniwelacjami. Najwyższą część obszaru karkonoskiego zajmuje Grzbiet Główny (Śląski)
o średniej wysokości 1400 m n.p.m. z kulminacjami Łabskiego Szczytu i Szrenicy.
W kierunku północnym teren obniża się przechodząc w Karkonoski Padół Śródgórski [5].
Wspomniana depresja oddziela Grzbiet Śląski od Pogórza Karkonoszy. Najważniejszą rolę w
kształtowaniu morfologii tego obszaru odegrały blokowe ruchy tektoniczne w neogenie [17].
Morfologia w badanej części Masywu Śnieżnika została ukształtowana w wyniku
procesów podnoszenia tego masywu, zapoczątkowanych w górnej kredzie i trwających
z różnym natężeniem przez cały paleogen i neogen, a następnie przez szereg procesów
wietrzeniowych i erozyjnych związanych ze zlodowaceniem południowopolskim
w plejstocenie [23]. Najwyżej położonym punktem badanego obszaru jest Czarna Góra
(1204,5 m n.p.m.).
Rozpatrywane obszary leżą w całości w dorzeczu Odry. Obszar karkonoski w części
zachodniej odwadniany jest przez Kamieńczyk wraz z jego prawobrzeżnymi dopływami
– Ciekotką i Bednarzem, w części wschodniej natomiast przez Szrenicki i Bystry Potok.
Głównymi ciekami na analizowanym obszarze Masywu Śnieżnika są rzeki Pławna, Równica
i Wilczka, będące prawostronnymi dopływami Nysy Kłodzkiej.
Warunki klimatyczne Karkonoszy determinowane są m.in. przez przebieg bariery
orograficznej oraz różnorodność typów cyrkulacji powietrza. Temperatura uzależniona jest
od wysokości n.p.m. i zmienia się od 6,6ºC do 0,5ºC [6]. Roczna suma opadów
atmosferycznych uzależniona jest od wysokości bezwzględnej i wynosi od 950 mm
w niższych partiach Karkonoszy do 1400 mm w strefie wierzchowinowej. Warunki
klimatyczne w Masywie Śnieżnika kształtowane są przede wszystkim przez urozmaiconą
morfologię terenu. Najcieplejszym miesiącem na tym obszarze, podobnie jak
w Karkonoszach, jest lipiec, najzimniejszym zaś styczeń. Średnia roczna temperatura waha
się w granicach 6-7,8°C. Roczny przebieg opadów na obszarze badań ma cechy
kontynentalne, z maksymalnymi opadami w lipcu i minimalnymi w lutym. Zgodnie
2
z wynikami pomiarów z okresu 1970-2000, średnia roczna suma opadów w Masywie
Śnieżnika wynosi 959 mm [21].
3.
WARUNKI GEOLOGICZNO-STRUKTURALNE
Omawiane obszary reprezentują dwie jednostki geologiczne Sudetów zbudowane ze
skał krystalicznych – blok karkonosko-izerski i metamorfik Śnieżnika.
Blok karkonosko-izerski, tworzy zwarty zespół jednostek tektonicznych wyższego
rzędu zbudowanych z różnowiekowych skał krystalicznych [20]. Jądro struktury stanowi
waryscyjska intruzja granitu Karkonoszy, w której obrębie głównie prowadzono badania. Na
NW od wychodni granitu występuje metamorfik Gór Izerskich i Pogórza Izerskiego,
zbudowany przede wszystkim ze staropaleozoicznych gnejsów [16]. Na S i E od intruzji
występuje skomplikowana struktura tektoniczna południowych i wschodnich Karkonoszy,
zbudowana głównie z serii proterozoiczno-dolnopaleozoicznych [15]. Granit karkonoski
poprzecinany jest licznymi młodszymi żyłami aplitów, pegmatytów, kwarcu i lamprofirów.
Wiek bezwzględny intruzji granitowej, wyznaczony metodami radioizotopowymi (Rb-Sr)
mieści się w interwale od 328 ± 12 mln lat do 309 ± 3 mln lat [28], co odpowiada fazie
asturyjskiej orogenezy waryscyjskiej (górny karbon).
Obok spękanej wierzchniej partii masywu krystalicznego, spotykane są także
czwartorzędowe utwory pokrywowe. Reprezentowane są one przez utwory zwietrzelinowe,
rumowiska skalne, gliny stokowe oraz osady aluwiów rzecznych i torfy.
Skały krystaliczne metamorfiku Śnieżnika reprezentowane są przez dwie formacje:
suprakrustalną formację strońską i infrakrustalną formację gnejsową. Formacja strońska
zbudowana jest głównie ze zmiennego zespołu paragnejsów albitowych lub
albitowo-plagioklazowych, biotytowych lub biotytowo-muskowitowych, często z przejściami
do typowych łupków łyszczykowych. Wiek powstawania sekwencji osadowej określono na
od późnego proterozoiku do wczesnego, a nawet środkowego kambru [7]. W skład
infrakrustalnej formacji gnejsowej wchodzą ortognejsy śnieżnickie i migmatyczne gnejsy
gierałtowskie wieku kambr – wczesny ordowik (488-522 mln lat), zmetamorfizowane
ok. 340 mln lat temu [28]. Tworzą one struktury fałdowe w większości o prawie
południkowym biegu elementów skalnych. Cały blok krystaliczny pocięty jest systemami
dyslokacji o przebiegu SE-NW. Na skałach krystalicznych zalega nieciągła pokrywa osadów
czwartorzędu w postaci plejstoceńskich żwirów, piasków i iłów oraz holoceńskich piasków,
żwirków i mułków, która powstała w wyniku procesów akumulacji rzecznej, wietrzenia i
procesów stokowych oraz dwukrotnej transgresji lądolodu w czasie zlodowacenia
południowopolskiego na obszar Kotliny Kłodzkiej [1].
4.
WARUNKI HYDROGEOLOGICZNE
W omawianym fragmencie Sudetów Zachodnich wydziela się trzy zróżnicowane
głębokościowo strefy wodonośne: najpłytszą – w utworach pokrywowych, głębszą
– w szczelinowatym masywie krystalicznym, oraz strefę wód w obrębie uskoków i głębokich
rozłamów tektonicznych [9, 13]). Strefy te wykazują często wzajemne połączenia, jednak
mogą tworzyć również niezależne, izolowane układy hydrodynamiczne.
3
Z utworów pokrywowych największe znaczenie w akumulacji wód mają osady aluwiów i
różnego rodzaju zwietrzeliny, głównie o charakterze rumoszy i zwietrzelin ziarnistych.
Jedynymi utworami tworzącymi regularną warstwę wodonośną są aluwia rzeczne, których
rozprzestrzenienie ogranicza się do dolin głównych cieków. Charakteryzują się one dobrymi
parametrami filtracyjnymi [13].
Istotnym kolektorem wód podziemnych jest szczelinowaty masyw skalny. Wody
podziemne tej strefy występują zwykle do głębokości 25-30 m i wykazują związki
hydrauliczne z wodami pokryw zwietrzelinowych oraz aluwiów rzecznych [9].
Wody podziemne związane ze strefami uskokowymi występują zwykle poniżej
głębokości 80 m p.p.t. [13]. Uskoki przecinające granit karkonoski są bardzo słabo
rozpoznane hydrogeologicznie.
Wody podziemne w Masywie Śnieżnika występują zarówno w pokrywie
czwartorzędowej, jak i w dolnopaleozoicznych skałach krystalicznych, tworząc zróżnicowane
głębokościowo systemy krążenia.
Czwartorzędowe piętro wodonośne reprezentowane jest przez plejstoceńskie żwiry
i piaski oraz rumosz skalny [21]. Piętro to charakteryzuje się zwierciadłem swobodnym i
średnimi właściwościami filtracyjnymi [27]. Ujmowane studniami kopanymi, w niektórych
wsiach stanowi jedyne źródło zaopatrzenia w wodę pitną [19].
W skałach krystalicznych wody gromadzą się przede wszystkim w systemach spękań,
różnego rodzaju szczelin, strefach dyslokacji nieciągłych, a także w pokrywach
zwietrzelinowych, tworząc wspólny system krążenia [26]. Parametry hydrogeologiczne tych
utworów cechują się znaczną zmiennością. Obserwuje się wzrost przepuszczalności o dwa do
pięciu rzędów w przypadku skał zwietrzałych i spękanych, w stosunku do skał litych, co
odgrywa zasadniczą rolę w gromadzeniu i przepływie wód podziemnych [24].
Dolnopaleozoiczny zbiornik stanowi główne piętro użytkowe.
5.
METODYKA BADAŃ
Analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych oparto głównie na wynikach oznaczeń
podstawowego
składu
jonowego
wód
podziemnych,
opróbowanych
w reprezentatywnych dla Sudetów Zachodnich i Wschodnich obszarach – północnej części
Karkonoszy oraz północnej części Masywu Śnieżnika. Pobór próbek wód podziemnych miał
miejsce pod koniec 2010 roku, w okresie niżówkowym. W 11 próbkach wody (Rys. 1)
oznaczono odczyn pH, przewodność elektrolityczną właściwą (PEW), twardość ogólną oraz
osiem podstawowych jonów: HCO3-, SO42-, Cl-, NO3-, Ca2+, Mg2+, Na+, K+.
Do analizy czasowych zmian właściwości fizykochemicznych wód podziemnych
wykorzystano dane uzyskane z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska we
Wrocławiu.
4
Rys. 1. Rozmieszczenie punktów badawczych na tle geologiczno-hydrograficznym
Fig. 1. Location of study points on geological and hydrographic background
6.
CHARAKTERYSTYKA PUNKTÓW MONITORINGOWYCH
Stan chemiczny zwykłych wód podziemnych w województwie dolnośląskim
monitorowany jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska we Wrocławiu od
wielu lat. Obserwacje obejmują zarówno monitoring operacyjny, jak i diagnostyczny.
Spośród ponad stu punktów do analizy wytypowane zostało pięć źrodeł – w Kowarach,
Karpaczu i Sosnówce (Sudety Zachodnie) oraz Siennej i Lądku Zdroju (Sudety Wschodnie).
Kryterium wyboru punktów był możliwie najdłuższy okres prowadzenia obserwacji stanu
chemicznego, umożliwiajacy analizę zmian właściwości fizyczno-chemicznych w ostatnich
20 latach.
7. WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNO-CHEMICZNE WÓD PODZIEMNYCH
Na podstawie badań przeprowadzonych w 2010 r. można stwierdzić, że wody podziemne
masywów krystalicznych Sudetów Zachodnich i Wschodnich wykazują pewne
podobieństwo. Przewodność elektrolityczna właściwa (PEW) wód źródlanych w
5
Karkonoszach zawiera się w przedziale 27-56 μS/cm, a odczyn pH w przedziale 4,96-6,43.
PEW wód podziemnych w Masywie Śnieżnika mieści się w granicach od 51 do 155 μS/cm,
a pH od 5,36 do 7,0. Na większości badanych obszarów odczyn wód podziemnych jest słabo
kwaśny, jedynie wody w punkcie nr 5 wykazują odczyn obojętny (Tab. 1). Ponadto
obserwuje się trend spadku wartości PEW oraz pH wraz ze wzrostem wysokości n.p.m.
Odnosząc wartości PEW do mineralizacji [10] można uznać, że wody podziemne na
badanych obszarach należą do wód słodkich i ultrasłodkich. Zgodnie z klasyfikacją Pazdry
(Pazdro, Kozerski, 1990) wszystkie badane wody zalicza się do wód bardzo miękkich, o
twardości ogólnej nie przekraczającej 1,5 mval/dm3 (Tab. 1). Temperatura wód podziemych
w Karkonoszach zawiera się w przedziale 5,4-6,9ºC, średnio 6,2ºC. Wody Masywu Śnieżnika
wykazują nieznacznie wyższe temperatury w granicach 6-11ºC, średnio 8,5ºC.
Tab. 1. Porównanie podstawowego składu chemicznego wód podziemnych Karkonoszy i Masywu Śnieżnika,
opróbowanych w 2010 roku
Tab. 1. Comparison of basic chemical composition of groundwater in Karkonosze and Śnieżnik massif,
sampled in 2010
K – Karkonosze, MŚ – Masyw Śnieżnika
Aniony
Odczyn PEW Twardość ogólna
Miejsce opróbowania
Lokalizacja
HCO3- SO42- Clwód podziemnych
3
3
3
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
K
K
K
K
MŚ
MŚ
MŚ
MŚ
MŚ
MŚ
MŚ
pH
μS/cm
mval/dm
5,37
5,40
6,43
4,96
7,00
6,27
5,90
5,36
5,46
5,69
6,34
56
49
55
27
155
51
66
56
57
62
82
0,23
0,22
0,26
0,15
1,16
0,25
0,38
0,33
0,31
0,34
0,54
NO33
3
Kationy
Mg2+ Na+
Ca2+
3
3
K+
3
mg/dm mg/dm mg/dm mg/dm mg/dm mg/dm mg/dm mg/dm3
11,59
10,98
22,58
6,10
97,63
14,04
9,15
12,20
12,20
15,26
36,61
9,56
13,23
7,19
4,01
24,05
12,87
16,75
13,47
13,82
17,47
15,81
0,72
0,55
0,43
0,31
2,72
1,28
1,22
1,00
1,17
1,81
2,23
0,49
0,28
0,78
0,70
8,99
2,26
8,78
6,29
6,61
5,45
5,03
2,81
3,10
3,87
1,69
19,04
3,93
5,95
5,40
4,83
5,40
8,86
1,08
0,84
0,79
0,84
2,55
0,62
1,03
0,78
0,84
0,88
1,18
3,97
4,96
5,44
0,86
16,65
8,67
6,88
6,49
6,87
6,19
8,56
Analizy chemiczne wykazały, że zarówno w Sudetach Zachodnich, jak i Wschodnich
dominują wody czterojonowe. Spośród anionów przeważają wodorowęglany oraz siarczany,
a spośród kationów wapń i sód. Typowy skład chemiczny wód podziemnych krystaliniku
Sudetów Zachodnich (a) oraz Sudetów Wschodnich (b) dla 11 analizowanych próbek
zapisany formułą Kurłowa wygląda następująco:
a)
6838
58 27
61
PEW 2756
HCO3
SO4
NO3 Cl 52 5, 46,9
T
Na 4719Ca 4233 Mg 3512 K 31
PEW 51155
HCO3
SO4
NO3 Cl 73 611
T
Na 5938Ca 5031Mg 128 K 54
b)
69 22
52 22
216
Skład chemiczny wód podziemnych na obszarach badań jest następstwem zarówno
czynników naturalnych, jak i antropogenicznych. Dominacja wodorowęglanów jest
charakterystyczna dla słabo zmineralizowanych wód podziemnych, występujących płytko lub
6
0,80
0,68
1,00
0,32
0,70
0,66
0,62
0,47
0,56
0,84
0,74
wód powierzchniowych w strefie klimatu umiarkowanego [10]. Na przewagę w wodach
podziemnych jonów siarczanowych wpływ mają przede wszystkim bogate w związki siarki
opady atmosferyczne. Występowanie w wodach źródlanych kationów wapnia i sodu w
wodach podziemnych należy wiązać bezpośrednio z wietrzeniem skaleni sodowowapniowych. Niskie zawartości rozpuszczonych składników są rezultatem szybkiego
krążenia wód podziemnych w obrębie bardzo dobrze przepuszczalnych ośrodków skalnych
krystaliniku Sudetów Zachodnich i Wschodnich.
8. ANALIZA CZASOWYCH ZMIAN WYBRANYCH PARAMETRÓW
FIZYCZNO-CHEMICZNYCH WÓD PODZIEMNYCH
Do czasowych zmian parametrów fizykochemicznych wód podziemnych przyczynić
może się wiele czynników, zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych. Lokalne źródła
zanieczyszczeń i działalność człowieka, w tym m.in. intensywny ruch turystyczny
w omawianych obszarach mają swoje odzwierciedlenie zarówno w składzie jonowym wód,
jak i ich odczynie pH. Na obszarze Sudetów Zachodnich dodatkowo piętno odcisnęła
działalność w rejonie tzw. Czarnego Trójkąta, która doprowadziła w latach osiemdziesiątych
XX wieku do klęski ekologicznej. Na przestrzeni ostatnich 20 lat obserwuje się jednak
poprawę stanu jakości wód podziemnych.
Rys. 2. Chemizm wód podziemnych Karkonoszy i Masywu Śnieżnika, odwzorowanych metodą trójkątnorombową
7
Fig. 2. Chemistry of groundwater in Karkonosze and Śnieżnik massif represented on the Piper’s diagram
1 – analizy chemiczne z 1991 roku (chemical analyses from 1991),
2 – analizy chemiczne z 2000 roku (chemical analyses from 2000),
3 – analizy chemiczne z 2010 roku (chemical analyses from 2010)
Analiza wyników analiz chemicznych wykazała istotną zmianę typu wody
w ostatnim dwudziestoleciu z dominującego wcześniej SO4-Ca na HCO3-Ca (Rys. 2).
Tendencja ta jest widoczna zarówno na obszarze Karkonoszy, jak i Masywu Śnieżnika.
Wzrost wartości stężeń jonu wodorowęglanowego, względem jonu siarczanowego świadczy
o poprawie jakości wód podziemnych na omawianych obszarach.
Ponadto obniżeniu uległy stężenia azotanów (Rys. 3), wcześniej wahające się
w przedziale 10-20 mg/dm3, obecnie nie przekraczające 10 mg/dm3 (zwykle ok. 5 mg/dm3),
co również może świadczyć o poprawie jakości wód podziemnych. Potwierdza to także
analiza wahań odczynu pH wód. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wyraźną tendencję
wzrostu wskaźnika pH (Rys. 3). Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego
wieku przez Marszałka [13] na obszarze Karkonoszy wykazały dominację wód kwaśnych –
odczyn pH mieścił się w przedziale 3,26-6,7 (zwykle 4,0-4,5). Praktycznie brak było wód
obojętnych i zasadowych. Przez ostatnie 20 lat pH na tym terenie systematycznie rośnie,
dominują wody słabo kwaśne (odczyn wynosi zwykle 5,5-6,5), często występują również
wody słabo zasadowe. Podobna tendencja jest widoczna w Masywie Śnieżnika.
8
Rys. 3. Czasowe zmiany stężeń SO42-, NO3- oraz odczynu pH w wodach podziemnych
Fig. 3. Timing changes of SO42-, NO3- and pH in groundwater
9. PODSUMOWANIE
Analiza zmian podstawowego składu chemicznego wód podziemnych na obszarze
krystaliników Sudetów Zachodnich i Wschodnich, jak również odczynu pH wód wskazują na
znaczny udział antropopresji w kształtowaniu jakości wód na tych obszarach.
Zanieczyszczenia wody objawiają się głównie poprzez obniżenie odczynu wód, jak również
duży udział jonu siarczanowego i azotanowego. Wysokie stężenia tych składników, jak
również dominacja wód kwaśnych w stosunku do słabo kwaśnych i słabo zasadowych były
charakterystyczne dla Karkonoszy i Masywu Śnieżnika w latach osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych XX wieku. Obecnie obserwuje się znaczną poprawę jakości wód
podziemnych. W ostatnich kilku latach w składzie jonowym wód dominują wodorowęglany,
kosztem jonu siarczanowego, zawartość azotanów systematycznie się obniża, natomiast
odczyn wód wzrasta – obserwuje się przewagę wód słabo kwaśnych, częste są również wody
o pH przekraczającym 7.
LITERATURA
[1] BADURA J., PRZYBYLSKI B., 1998 – Zasięg lądolodów plejstoceńskich i deglacjacja obszaru między
Sudetami a Wałem Śląskim. Biuletyn PIG, 385, 9-28.
[2] BOCHEŃSKA T., GURWIN J., MARSZAŁEK H., WĄSIK M., 1997 – Przyczynek do rozpoznania
chemizmu wód podziemnych krystaliniku Sudetów Zachodnich, [w:] Górski J., Liszkowska E. (red.),
Współczesne Problemy Hydrogeologii. Tom VIII, 321-325. WIND, Wrocław.
[3] CIĘŻKOWSKI W., KRAWCZYK W., KRYZA H., KRYZA J., REHAK J., 1997a – Mapa
hydrogeochemiczna Masywu Śnieżnika, [w:] Masyw Śnieżnika. Wyd. Polskiej Agencji Ekologicznej, Warszawa.
[4] CIĘŻKOWSKI W., KRYZA H., KRYZA J., PULINA M., REHAK J., STAŚKO S., TARKA R., 1997b –
Wody podziemne i wpływ czynników antropogenicznych na ich zasoby i jakość, [w:] Masyw Śnieżnika. Wyd.
Polskiej Agencji Ekologicznej, Warszawa.
[5] CZERWIŃSKI J., 1985 – Główne rysy rzeźby i rozwój geomorfologiczny, [w:] Jahn A. (red.), Karkonosze
polskie. Wyd. Ossolineum, Wrocław.
[6] GŁOWICKI B., 2005 – Klimat Karkonoszy, [w:] Mierzejewski M.P. (red.), Karkonosze. Przyroda
nieożywiona i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław.
[7] GUNIA T., 1984 – Mikroflora z wapieni krystalicznych okolic nowego Waliszowa (Krowiarki – Sudety
Środkowe). Geol. Sudetica 19, 2, Wrocław.
[8] KONDRACKI J., 2011 – Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa.
[9] KRYZA H., KRYZA J., MARSZAŁEK H., 2005 – Wody podziemne Karkonoszy, [w:] Mierzejewski M.P.
(red.), Karkonosze. Przyroda nieożywiona i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław.
[10] MACIOSZCZYK A., DOBRZYŃSKI D., 2002 – Hydrogeochemia strefy aktywnej wymiany wód
podziemnych. Wyd. PWN, Warszawa.
[11] MARSZAŁEK H., 1996a – Ocena jakości wód w obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego. Technika
Poszukiwań Geologicznych; Geosynoptyka i Geotermia nr 2/96.
[12] MARSZAŁEK H., 1996b – Groundwater Chemistry of Fractured Crystalline Rocks in Kamienna Watershed
(Western Sudetes, SW Poland). Acta Universitatis Carolinae Geologica 40: 233-243.
[13] MARSZAŁEK H., 1996c – Hydrogeologia górnej części zlewni Kamiennej w Sudetach Zachodnich. Acta
Univ. Wratisl. No 1881, Prace Geologiczno – Mineralogiczne LIV, Wyd. UWroc., Wrocław.
[14] MARSZAŁEK H., 1998 – Quality of groundwater in the Karkonosze granite in the light of monitoring
studies. München Geol. Hefte, Reihe B, heft 8, München.
9
[15] MAZUR S., 2003 – Wschodnia okrywa granitu Karkonoszy – przekrój przez waryscyjską strefę szwu, [w:]
Ciężkowski W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław.
[16] MICHNIEWICZ M., 2003 – Surowce metaliczne w strukturze bloku karkonosko-izerskiego, [w:] Ciężkowski
W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław.
[17] MIGOŃ P., 2005 – Rozwój rzeźby terenu, [w:] Mierzejewski M.P. (red.), Karkonosze. Przyroda nieożywiona
i człowiek. Wyd. UWroc., Wrocław.
[18] MODELSKA M., BUCZYŃSKI S., 2005 – Zmiany w środowisku hydrochemicznym Sudetów Wschodnich
na skutek redukcji zanieczyszczeń atmosferycznych – zlewnie Kamienicy i Małej Bystrzycy. Prace Naukowe
Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Konferencje. Vol. 110, nr 42 , s. 153-160, Wrocław.
[19] MROCZKOWSKA B., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50000, z objaśnieniami. Arkusz
Bystrzyca Kłodzka (933). Wyd. PIG i MOŚZNiL, Warszawa.
[20] OBERC J., 1972 – Budowa Geologiczna Polski, tom IV. Tektonika. Sudety i obszary przyległe. Wyd.
Geologiczne, Warszawa.
[21] OLICHWER T., 2007 – Zasoby wód podziemnych Ziemii Kłodzkiej. Hydrogeologia. Wyd. UWroc.,
Wrocław.
[22] PAZDRO Z., KOZERSKI B., 1990 – Hydrogeologia ogólna. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
[23] SROKA W., 1997 – Ewolucja morfotektoniczna Sudetów w rejonie Kotliny Kłodzkiej w świetle analizy
morfometryczno-statystycznej. Prace Geologiczno-Mineralogiczne, LVIII. Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław.
[24] STAŚKO S., 1996 – Wody podziemne w skałach krystalicznych na podstawie badań wybranych obszarów
Sudetów Polskich. Acta Univ. Wratisl. No 1870, Prace Geologiczno-Mineralogiczne LIII, Wyd. UWroc.,
Wrocław.
[25] STAŚKO S., 2010 – O wodach podziemnych w utworach krystalicznych Sudetów i ich przedpola. Biuletyn
Państwowego Instytutu Geologicznego, 440, 135-144.
[26] STAŚKO S., TARKA R., 2002 – Hydrogeologia. Zasilanie i drenaż wód podziemnych w obszarach górskich
na podstawie badań w Masywie Śnieżnika. Wyd. UWroc., Wrocław.
[27] TARKA R., 1997 – Zasilanie wód podziemnych w górskich masywach krystalicznych na przykładzie
Masywu Śnieżnika. Acta Univ. Wratisl. No 1964, Prace Geologiczno – Mineralogiczne LVI, Wyd. UWroc.,
Wrocław.
[28] ŻELAŹNIEWICZ A., 2003 – Postęp wiedzy o geologii krystaliniku Sudetów w latach 1990-2003, [w:]
Ciężkowski W., Wojewoda J., Żelaźniewicz A., Sudety Zachodnie: od wendu do czwartorzędu. WIND, Wrocław.
ANALYSIS OF GROUNDWATER PHYSICO-CHEMICAL PROPERTIES IN CRYSTALLINE MASSIF
OF WESTERN AND EASTERN SUDETES, BASED ON SELECTED MONITORING POINTS
The article presents the analysis of changes in physicochemical properties of groundwater occurring in
hydrochemical environment of Western and Eastern Sudetes crystalline massifs for the last 20 years. The
evaluation was accomplished based on the analyses of basic groundwater ion composition and pH. The results
indicate the improvement of groundwater quality in studied areas, expressed especially by a decrease of nitrates
and sulphates content and increase pH of groundwater.
10