Bo ena T aras, Agresja. Studium semantyczno

214
RECENZJE
szkiców lingwistycznych. Zebrane w jedn ksik pokazuj lingwistyczn i kulturow erudycj Autora. Z drugiej ujawniaj wszystkie jego kompleksy, megalomani, brak wyrozumiaoci dla potkni innych, zacietrzewienie i niesprawiedliwo sdów. Szczególnie negatywnie ocenia Autor polskie rodowisko
lingwistyczne. Zamiast wyjania, przedstawia swoje stanowisko w kwestiach
jzyka, kultury, przekadu itp. R. Stiller rzuca gromy. Gdyby tom Poka jzyk! mierzy miar jego Autora, musiabym napisa bd na bdzie, „kuriozalne zjawisko”
(s. 260), „mtlik” (s. 164), „przestpczo nieodpowiedzialne ksiczydo” (s. 422),
a jego autor „miewa powane braki w znajomoci jzyka polskiego (oraz innych
jzyków) i czasami dopuszcza si jaskrawych niekompetencji w swoich wywodach” (s. 468 – tak R. Stiller ocenia J. Miodka). Lektura – moim zdaniem – nie dla
czytelnika lingwistycznie niewyksztaconego, który nie potrafi w niej odróni
ziarna od plew. W podtytule Autor okreli swój zbiór „rozróbkami i opowieciami”. Nawet w tym trudno si z nim zgodzi – naszym zdaniem s to bardziej
rozróbki ni opowieci. Ale trzeba przyzna, czyta si z zainteresowaniem.
Henryk Duda
Katedra Jzyka Polskiego KUL
Boena T a r a s, Agresja. Studium semantyczno-pragmatyczne, Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2013, ss. 315
„Idea poznawcza studiów nad jzykowymi zachowaniami wydaje si atrakcyjn perspektyw rozwoju lingwistyki, poniewa jest wystarczajco pojemna,
by wczy w swój obrb studia nad budow systemu jzykowego jako aparatu narzdziowego do bada nad jzykow komunikacj”. Powysza konstatacja pochodzi z opublikowanej w 2004 roku rozprawy Marii Peisert Formy
i funkcje agresji werbalnej1, która w obszarze bada pragmalingwistycznych
stanowia nowatorskie i kompletne opracowanie podjtego przez Autork tematu. Opracowanie cenne dla lingwistów tym bardziej, i rzeczywicie skoncentrowane na jzykowych aspektach agresji. Ta wyrazista dominacja jzykoznawczej perspektywy analiz ujawnia si ju w rozdziale powiconym syntezie stanu bada – Peisert zapoznaje w nim czytelników z przegldem polskiej
1
Formy i funkcje agresji werbalnej. Próba typologii, Wrocaw 2004, s. 198.
Roczniki Humanistyczne 62(2014) z. 6
RECENZJE
215
i europejskiej lingwistycznej literatury przedmiotu, aczkolwiek nie rezygnuje
z sigania do ustale innych dziedzin, gównie psychologii i socjologii.
Niemal dziesi lat póniej do tematu agresji powraca w obszernej publikacji
kolejna badaczka. W swoich rozwaaniach deklaruje poczenie zarówno ujcia
semantycznego, jak i pragmatycznego. Przyjmuje równie szersz perspektyw
bada nad agresj w ogóle, a nie tylko – jak Peisert – nad agresj werbaln. Zasadniczy wywód Taras zamkna w trzyczciowej kompozycji: w czci pierwszej Autorka zajmuje si omówieniem agresji w jzykoznawstwie i w naukach
pokrewnych, cz drug powica analizom z zakresu semantyki, a trzeci – w
ujciu pragmalingwistyki. Tem do stricte jzykoznawczych refleksji jest wprowadzenie powicone uwarunkowaniom zachowa agresywnych. Jak susznie
zauwaa Autorka, agresja towarzyszya kontaktom midzyludzkim od zawsze,
a w obecnych czasach, na skutek masowego rozwoju mediów, poszerzy si
jedynie kontekst obserwacji aktów agresji czy te uczestniczenia w nich jako
aktach zaporedniczonych medialnie. Dopenieniem struktury ksiki, poza
bogat bibliografi, s te dwa indeksy: przedmiotowy, rejestrujcy wszystkie
terminy i zagadnienia – wraz z odsyaczami – pojawiajce si bd omawiane
w ksice, oraz semantyczny, zawierajcy wykaz poj zwizanych wycznie
z analizami zogniskowanymi wokó kwestii znaczenia.
Podstaw rozwaa z zakresu semantyki s leksykony zawierajce sowo
agresja i jego derywaty oraz ankiety przeprowadzone wród studentów, winiów i uczniów – jako spoecznoci o specyficznych dowiadczeniach zwizanych z agresj. Tak dobrany materia ródowy pozwoli badaczce nie tylko na
przeledzenie historii interesujcego j leksemu w jzyku polskim, ale take
na ustalenie jego kluczowych pól semantycznych i charakterystyk omawianego pojcia z perspektywy jego konceptualizacji we wspóczesnej polszczynie. Przedstawione w tej czci pracy analizy i wnioski Autorki, dopenione
propozycj eksplikacji semantycznej agresji, naley uzna za nowatorski, interesujcy i inspirujcy wkad Taras w omawiane przez ni zagadnienie.
Natomiast materia egzemplifikacyjny do bada pragmalingwistycznych
zosta zaczerpnity przede wszystkim z mediów (prasy, telewizji, Internetu).
Przedmiotem rozwaa Autorki s dwa wybrane przez ni obszary: polityczno-parlamentarny i medialny. Tutaj rozczarowuje brak nowych rozwiza
analitycznych i propozycji interpretacyjnych wobec ustale ju obecnych
w literaturze przedmiotu, jak chociaby w wypadku omawiania specyfiki
agresji w Internecie czy roli stereotypów narodowociowych w tworzeniu
inwektyw. Zaskakuj te egzemplifikacje dyskursu politycznego z 1997 roku,
bo akurat w wypadku rzeczywistoci politycznej wiey materia bardzo atwo
216
RECENZJE
pozyska – nurt jzyka parlamentarnego jest niezwykle wartki i obfity w jzykowe „pereki”. Trudno równie nie zareagowa na jedn z konkluzji, które
mieszcz si w podsumowaniu rozwaa dotyczcych uwarunkowa psychologiczno-socjologicznych agresji. Autorka pisze tam midzy innymi, e „agresj
naley […] postrzega w kategoriach komunikacyjnych, std w dalszych rozwaaniach ramy teoretyczne analizy dziaa agresywnych stanowi bdzie
uwarunkowany konsytuacyjnie nadawczo-odbiorczy model dziaa interakcyjno-komunikacyjnych” (s. 40). W wietle nie tylko ustale Peisert, z których notabene Taras korzysta, ale i rudymentarnych zasad pragmalingwistyki,
powysze stwierdzenie jest truizmem.
Caa cz pracy powicona pragmalingwistycznym aspektom agresji jest
waciwie solidnie opracowanym stanem bada, w którym autorskie analizy Taras
zajmuj niewiele miejsca – dotycz gównie spotów reklamowo-wyborczych
z kampanii parlamentarnej 2007 roku. A szkoda, poniewa Autorka, prezentujc
wyniki wasnych docieka, pokazuje ciekawe, intersemiotyczne podejcie, które
mona wykorzysta do oceny produktów marketingu politycznego.
Podajc za dominujcym w psychologii i socjologii od lat 90. kierunkiem
podmiotowych bada nad agresj, Taras przyjmuje w swojej pracy wanie
taki punkt odniesienia. Sprawia to, e metodologiczn podstaw dla rozwaa
s nie tylko – jak deklaruje Autorka2 – instrumentaria semantyki i pragmatyki,
ale take psycho- i socjolingwistyki oraz kognitywizmu. Lingwistyczne ukierunkowanie pracy – jako dominujce – wyranie sygnalizuje podtytu rozprawy, ale czasami perspektywa ta schodzi na dalszy plan w konfrontacji
z filozoficzno-kulturowymi i spoeczno-obyczajowymi rozwaaniami Badaczki.
Agresja jest bez wtpienia zjawiskiem interdyscyplinarnym, ale wanie z racji
jej uwikania w wiele obszarów rónych dziedzin nauki lepiej skupia si na
jednym wybranym wtku badawczym, poniewa czenie kilku moe przynosi niepodane efekty. W wypadku omawianej pozycji próba takiego skumulowania zbyt wielu kwestii spowodowaa multiplikowanie przez Autork
pewnych treci. Badaczka przywouje na przykad te same ustalenia Peisert
w dwóch miejscach ksiki (przyp. 65, s. 51 i przyp. 278, s. 268) lub te same
refleksje powtarza na pocztku trzech rónych czci ksiki: „Na ksztat
wspóczesnych wzorców socjokulturowych wpywaj przeobraenia, które zaszy w Polsce w ostatnim dwudziestoleciu. Po roku 1989 spoeczestwo polskie, oszoomione wolnoci i demokracj, zaczyna stopniowo odrzuca dotychczasowe normy moralne, religijne, obyczajowe i kulturowe” (s. 177); por.
2
Na s. 20 publikacji czytamy m.in.: „Ksika […] jest prób zobrazowania wzorca agresji
w ujciu semantycznym oraz wybranych aktów agresji metod opisu pragmalingwistycznego”.
RECENZJE
217
„Sytuacja spoeczno-kulturowa zaistniaa w Polsce po 1989 r. wpyna na
wiadomo, postaw i zachowania wspóczesnych Polaków (s. 220); por.
„Zmiany zachodzce w wolnej demokratycznej Polsce po roku 1989 wpywaj
na ksztat wspóczesnych wzorców socjokulturowych” (s. 265).
Szerokie ujcie poznawcze, któremu towarzysz rozbudowane uwagi dotyczce obranych metodologii, wskazuj na zrónicowan docelow grup odbiorców. Od pocztku lektury mona odnie wraenie, e publikacja jest skierowana
nie tylko do znawców tematu, ale te do tych czytelników, którzy potrzebuj pogbionych komentarzy wprowadzajcych w specjalistyczne zagadnienia. I naley
przyzna, e s to komentarze jasno i przystpnie napisane. Jednak w sprzecznoci z takim ukierunkowaniem odbiorczym pozostaje do chtnie uywany przez
Taras (zapewne z uwagi na walory synonimiczne, jak i skrótowo formy) termin
aktant (np. ss. 20, 23, 24, 37, 50, 55), rzadki nawet w specjalistycznej literaturze.
Jego obecno razi za szczególnie tam, gdzie skutkuje usterkami stylistycznymi
wywodu, jak np. w sformuowaniu: „[…] aktanci uczestniczcy w aktach komunikacji majcych miejsce tu i teraz [...]” (s. 150). Jest to konstrukcja tautologiczna, skoro aktant – widniejcy w Aneksie przedmiotowym – jest definiowany
jako 'uczestnik aktu komunikacji` (s. 294).
Prezentowana rozprawa to praca przemylana i oparta na wieloletnim zaangaowaniu Autorki w podjte zagadnienie3. Dziesicioletnia perspektywa
pozwolia Taras nie tylko na wieloaspektow analiz i uporzdkowanie wyników swoich obserwacji, ale i na pewien dystans, który w namyle badawczym
jest podanym etapem, sprzyjajcym dojrzaym refleksjom. Wyrazem tej dojrzaoci jest m.in. uwzgldnianie przez Badaczk etycznego i estetycznego
wymiaru omawianego zjawiska nie tylko z pozycji lingwisty zaabsorbowanego dbaoci o kultur jzyka, ale take z perspektywy czowieka zatroskanego o form i jako midzyludzkiej komunikacji.
Wskazane wyej usterki i niedostatki s postrzegane w kategoriach mankamentów przez jzykoznawc (zwaszcza pragmatyka) oczekujcego zdecydowanego poszerzenia horyzontów w interesujcej go dyscyplinie. Jednak
z punktu widzenia badaczy innych nauk humanistycznych mog by marginalizowane na tle innych walorów poznawczych, które prezentowane publikacja niewtpliwie zawiera.
Magdalena Smole-Wawrzusiszyn
Katedra Jzyka Polskiego KUL
3
W przypisie 15. na s. 20 czytamy: „Autorka prac nad agresj zacza przed dziesiciu laty.
W czasie tej dekady wielokrotnie dzielia si swoimi przemyleniami z badaczami innych orodków
akademickich w Polsce, przedstawiajc czstkowe wyniki wasnych bada […]”.