Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Dla dobra szkoły i dla dobra służby"..., Barbara Kalinowska-Witek, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
Organizacje nauczycielskie pełniły istotną rolę w kształtowaniu oblicza szkoły
i pracujących w niej nauczycieli. Oddziaływały na poglądy zrzeszonych pedagogów, dążyły do podniesienia poziomu ich wykształcenia, dbały o doskonalenie
zawodowe oraz warunki codziennej pracy. Podejmowały działania mające na celu obronę swych członków przed niekorzystnymi dla nich rozporządzeniami władz
oświatowych, domagały się zapewnienia godnych warunków życia, wskazywały na
potrzeby płynące ze specyfiki zawodu nauczycielskiego. Szczególną rolę odegrały
czasopisma pedagogiczne, pełniące funkcje organów związkowych. Prawie każde
ze stowarzyszeń nauczycielskich wydawało czasopismo, w którym informowało
swoich członków o sprawach organizacyjnych, ale także dążyło do poszerzenia
ich wiedzy poprzez zamieszczanie artykułów popularnonaukowych oraz rozwijało
umiejętności za pomocą tekstów zawierających wskazówki metodyczne. W okresie
międzywojennym ukazywało się wiele czasopism pedagogicznych. Niemal każda
organizacja nauczycielska miała własny organ prasowy.
W rozprawie skupiono się na analizie zawartości treściowej czasopism wydawanych przez dwie organizacje, grupujące w okresie międzywojennym nauczycieli
szkół średnich – Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (TNSW)
oraz Związek Zawodowy Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich (ZZNPSŚ). Ten
ostatni funkcjonował jako samodzielna organizacja zawodowa do 1931 roku1 , a następnie połączył się z bliskim ideowo Związkiem Polskiego Nauczycielstwa Szkół
Powszechnych (ZPNSP), tworząc Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP). Nauczyciele szkół średnich utworzyli w ZNP autonomiczną Sekcję Szkolnictwa Średniego.2 Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości wydawało czasopismo „Muzeum”, poruszając
w nim nie tylko zagadnienia naukowe, ale również kwestie związane ze sprawami
organizacyjno-zawodowymi. Po połączeniu TNSW ze Stowarzyszeniem Nauczycielstwa Polskiego w 1919 r. to właśnie „Przegląd Pedagogiczny”, wydawany dotychczas przez Stowarzyszenie, uczyniono organem prasowym TNSW, natomiast
nadal ukazujące się we Lwowie „Muzeum”, związane z Okręgiem Lwowskim
1
Wprawdzie Zjazd połączeniowy obu związków odbył się w dniach 2–7 lipca 1930 r., jednak
Oddział Warszawski połączył się z nową organizacją dopiero 15 marca 1931 r.
2
AZG ZNP, Sekcja Szkolnictwa Średniego, sygn. 1638.
10
Wstęp
Towarzystwa, publikowało artykuły naukowe oraz poświęcone programom nauczania i ich metodyce. Dlatego też w pracy analizie zawartości treściowej poddano
„Przegląd Pedagogiczny”, natomiast pominięto „Muzeum”, chociaż tam również
pojawiały się czasami artykuły dotyczące zagadnień poruszanych w niniejszym
opracowaniu. W latach 20., początkowo jako dodatek do poszczególnych numerów, a potem jako odrębne czasopismo, powiązane jednak ściśle z „Przeglądem
Pedagogicznym”, ukazywały się „Sprawy Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich
i Wyższych”.3 W tym czasie w samym „Przeglądzie Pedagogicznym” ograniczano
się jedynie do sygnalizowania najważniejszych zagadnień związanych z ruchem
związkowym i samym TNSW, szerzej omawiając je w dodatku. W latach 1922–
1925 „Sprawy Towarzystwa” niemal w cień usunęły „Przegląd Pedagogiczny”, ponieważ ukazywały się jako tygodnik, gdy w tym czasie „Przegląd Pedagogiczny”
był wydawany raz na kwartał. Związek Zawodowy Nauczycielstwa Polskich Szkół
Średnich oddziaływał na swych członków za pośrednictwem czasopisma „Ogniwo”. Początkowo ukazywało się ono nieregularnie, chociaż w założeniu miało być
miesięcznikiem. W połowie lat 20. wydawano je w odstępach 2-tygodniowych
i pomimo trudności materialnych przekazywano bezpłatnie wszystkim członkom
Związku.
Stanisław Mauersberg w artykule zamieszczonym w 1985 r. w „Przeglądzie
Historyczno-Oświatowym”, przedstawiając ideologię 3 największych w tym okresie organizacji nauczycielskich, zauważył, że na temat Związku Nauczycielstwa
Polskiego napisano wiele, natomiast znacznie mniej publikacji zostało poświęconych Towarzystwu Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych i Stowarzyszeniu
Chrześcijańsko-Narodowemu Nauczycielstwa Szkół Powszechnych (SCh-NNSP).4
W artykule pod tym samym tytułem opublikowanym 15 lat później w pracy
zbiorowej pod redakcją E. Walewandra5 zwrócił uwagę na wydane w latach 90.
publikacje dotyczące obu tych organizacji, jednak wciąż nie traktował ZZNPSŚ
jako samodzielnej jednostki, grupującej nauczycieli szkół średnich. Chociaż nie
można zaliczyć Związku do największych (liczba jego członków nigdy nie przekroczyła 3 tys.), to jednak oprócz TNSW do 1930 r. był jedyną organizacją
nauczycielską, która grupowała nauczycieli szkół średnich i stawała w obronie
ich interesów zawodowych oraz kształtowała wizerunek polskiej szkoły średniej
ogólnokształcącej.
3
Dalej: „Sprawy Towarzystwa” (ST).
S. Mauersberg, Orientacje ideologiczne w ruchu nauczycielskim w Polsce 1918–1939,
„Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1985, nr 2, s. 183–202.
5
Tenże, Orientacje ideologiczne w ruchu nauczycielskim w Polsce 1918–1939, [w:] E. Walewander (red.), Katolicka a liberalna myśl wychowawcza w Polsce w latach 1918–1939, Lublin
2000.
4
Wstęp
11
Na temat Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych powstało kilka opracowań – dwie pozycje zwarte autorstwa B. Łuczyńskiej6 i monografia
J. Szafran7 oraz kilka artykułów w opracowaniach zbiorowych autorstwa B. Łuczyńskiej8 i J. Chodakowskiej.9 Opracowania B. Łuczyńskiej były poświęcone
pracom Koła Krakowskiego TNSW. Wprawdzie jego działalność została przedstawiona na tle działalności całej organizacji, niemniej jednak autorka skupiła się
w dużym stopniu na problemach lokalnych, ogólne zagadnienia rozpatrując o tyle,
o ile były ważne dla członków Koła Krakowskiego. Joanna Szafran w swojej publikacji przedstawiła funkcję oświatową i społeczną TNSW oraz omówiła kwestie
istotne dla tej problematyki. Z konieczności pominęła więc część zagadnień organizacyjno-zawodowych, o których pisano na łamach „Przeglądu Pedagogicznego”
i „Spraw Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych”, o innych tylko
wspomniała.
Na temat Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich nie
powstało dotychczas żadne opracowanie zwarte. Jedynie w pozycjach poświęconych ZNP pojawiły się wzmianki o tym Związku, traktowanym jednak jako sekcja
większej organizacji, którą w rzeczywistości tworzył.10 Tymczasem przez ponad
10 lat (1919–1930) była to samodzielna organizacja, wydająca własne czasopismo, dostrzegane na rynku wydawniczym choćby przez redakcję i publicystów
„Przeglądu Pedagogicznego”, którzy niejednokrotnie komentowali artykuły zamieszczane na łamach „Ogniwa”, zwykle nie zgadzając się z ich treścią. Różnice
w podejściu do zagadnień ustrojowych, ale także kwestii wynagrodzenia za pracę
6
B. Łuczyńska, Koło Krakowskie TNSW na tle prac Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich
i Wyższych 1884–1939, Kraków 1991.
7
J. Szafran, Dla dobra polskiej szkoły. Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych
i jego funkcje społeczno-oświatowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Poznań 2010.
8
B. Łuczyńska, Krakowskie Koło TNSW (1884–1939), [w:] A. Meissner (red.), Z dziejów
oświaty w Galicji. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Łańcucie w dniach 23–25 października 1986 roku na temat: „Stan i potrzeby badań nad dziejami oświaty w Galicji”, Rzeszów 1989,
s. 199–221; B. Łuczyńska, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych oraz jego wpływ na
edukację w II Rzeczypospolitej, [w:] T. Jakubiak, T. Maliszewski (red), W kręgu dorobku edukacyjnego II Rzeczypospolitej, Kraków 2011, s. 161–183; B. Łuczyńska, Udział nauczycieli szkół średnich
zrzeszonych w TNSW w reformowaniu szkolnictwa galicyjskiego (1884–1918), [w:] M. Chamcówna,
S. Walasek (red.), Nauczyciele szkół średnich w XIX i XX wieku jako grupa społeczna i ich wkład
w kulturę polską, Wrocław 1995.
9
J. Chodakowska, Towarzystwo Nauczycieli Szkół Wyższych i jego udział w reformie szkół
średnich w Polsce międzywojennej, [w:] J. Miąso (red.), Studia z dziejów edukacji, Warszawa 1994.
10
T. Szczechura, Związek Nauczycielstwa Polskiego. Zarys dziejów 1919–1939, Warszawa 1957,
s. 48–49; M. Marczuk, Walka Związku Nauczycielstwa Polskiego o postępowy program oświatowy
1919–1939, Warszawa 1970, s. 114–115 i in.; B. Grześ, Związek Nauczycielstwa Polskiego. Od
korzeni po współczesność, Warszawa 2000, s. 41–42; A. Cieśla, Związek Nauczycielstwa Polskiego
w województwie warszawskim w okresie Drugiej Rzeczypospolitej, Toruń 2000, s. 57–59.
12
Wstęp
nauczycielską, ubezpieczeń społecznych nauczycieli czy konieczności przynależności do kas chorych, które w największym stopniu dzieliły obie organizacje, wynikały z charakteru ideologicznego obu związków. Towarzystwo Nauczycieli Szkół
Średnich i Wyższych było organizacją o charakterze zachowawczym, proponującą dokonywanie zmian małymi krokami, ostrożną w podejmowaniu radykalnych
decyzji. Związek Zawodowy Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich miał charakter postępowy, domagał się gruntownych przekształceń. Kierunek ten zachował
również wtedy, kiedy stał się częścią ZNP i utworzył w nim Sekcję Szkolnictwa Średniego. Ponieważ Sekcja cieszyła się znaczną autonomią, wciąż wydawała
własny organ prasowy – „Ogniwo” i zajmowała się jak wcześniej problemami
zawodowymi nauczycieli szkół średnich. W opracowaniu nie przedstawiono jej
działalności w powiązaniu z ZNP, ale na tle działań podejmowanych przez TNSW,
gdyż obie organizacje dbały o sprawy tej samej grupy zawodowej – nauczycieli
szkół średnich.
Tytuł rozprawy: Dla dobra szkoły i „dla dobra służby”. . . wskazuje na podejście władz oświatowych i samych nauczycieli do wartości edukacji w odradzającym się państwie oraz określa oczekiwania społeczne w tym zakresie. Przekonanie
o ogromnej roli edukacji w życiu jednostki i społeczeństwa, a także o konieczności podejmowania jak najdalej idących wysiłków w celu jej umocnienia zostało wyniesione jeszcze z okresu zaborów, gdy zarówno nauczyciele, jak też sami
uczniowie oraz ich rodzice niejednokrotnie ryzykowali własną wolność, byli karani
materialnie za realizację nauczania w języku polskim. Odzyskanie niepodległości
umożliwiło i jednocześnie nasiliło dążenia społeczeństwa do zapewnienia dzieciom
i młodzieży odpowiedniego wykształcenia. Oczywiście odradzające się państwo
miało z tym wiele kłopotów, stąd znaczną część szkół utrzymywali sami rodzice,
ponoszący opłaty za kształcenie swych dzieci. W tym znaczeniu określenia: „dobro szkoły” i „dobro służby” miały więc znaczenie pozytywne. Niestety, czasami
stawały się również sloganami wykorzystywanymi przez władze szkolne dla załatwienia porachunków z niewygodnymi i niepokornymi nauczycielami, umożliwiały
dokonywanie przeniesień, często do odległych miejscowości, osób zaangażowanych
w działalność polityczną lub związkową. Aby podkreślić dwuznaczność zwłaszcza
drugiego z określeń, zapisano je w cudzysłowie.
Wybór problematyki badań został podyktowany zainteresowaniami naukowymi
autorki. Celem podjętych analiz było poznanie sytuacji nauczycieli szkół średnich
ogólnokształcących w dwudziestoleciu międzywojennym, widzianej z perspektywy reprezentujących ich interesy organizacji nauczycielskich. Chodziło zwłaszcza
o zaprezentowanie stanowiska niemal zupełnie pomijanego w literaturze przedmiotu Związku Zawodowego Nauczycielstwa Polskich Szkół Średnich, gdyż poglądy
i działania przedstawicieli drugiej z organizacji – Towarzystwa Nauczycieli Szkół
Wstęp
13
Średnich i Wyższych – doczekały się już pewnych opracowań. Niniejsze opracowanie zostało oparte na analizie artykułów zamieszczonych w dwóch czasopismach – organach prasowych TNSW i ZZNPSŚ: „Przeglądzie Pedagogicznym”
(wraz z dodatkiem poświęconym sprawom organizacyjnym – „Sprawy Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych”) oraz „Ogniwie”. W mniejszym stopniu wykorzystano materiał archiwalny, znajdujący się w Archiwum Akt Nowych
w Warszawie oraz w Archiwum Zarządu Głównego ZNP w Warszawie i materiał
źródłowy z opracowań wydanych w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Posłużyły one jedynie do nakreślenia tła wydarzeń, natomiast zgodnie z założeniem i problematyką zaznaczoną w tytule rozprawy podstawowym źródłem analiz był materiał zawarty w czasopismach związkowych. Ważną pozycję stanowiły
dokumenty normatywne (ustawy i rozporządzenia), wydawane przez władze ministerialne. Określały one kierunek działania władz oświatowych, a jednocześnie
wyznaczały obszar dążeń organizacji nauczycielskich, walczących o zabezpieczenie interesów swych członków. Na podstawie analizy zgromadzonego materiału badawczego przedstawiono najważniejsze problemy nauczycieli na tle sytuacji
w szkolnictwie w dwudziestoleciu międzywojennym. Ukazano różnice w podejściu
redakcji i publicystów omawianych czasopism do kluczowych zagadnień, dotyczących ustroju szkolnictwa i sposobów zabezpieczenia materialnego nauczycieli.
Analizie poddano też działania podejmowane wspólnie przez obie organizacje lub
chociaż realizowane oddzielnie przez każdą z nich, ale mające ten sam cel – poprawę warunków materialnych nauczycieli szkół średnich oraz podniesienie poziomu
ich przygotowania zawodowego. Zgromadzony materiał i sposób jego opracowania
wskazuje na profil historyczno-pedagogiczny publikacji. Materiał źródłowy został
opracowany przy zastosowaniu metody analizy treści, która jest wykorzystywana w badaniach historyczno-prasowych oraz przy badaniach zawartości prasy.11
Zastosowano analizę jakościową.
Praca ma charakter problemowo-chronologiczny. Składa się z 5 rozdziałów.
W rozdziale pierwszym przedstawiono sytuację w szkolnictwie średnim ogólnokształcącym w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Ukazano problemy odradzającego się państwa w zakresie odbudowy i ujednolicenia szkolnictwa, które
przez wiele lat funkcjonowało na terenie 3 różnych zaborów. Ze względu na trudności finansowe nie udało się stworzyć szkolnictwa państwowego lub też upaństwowić
wszystkich istniejących szkół prywatnych. Przez cały omawiany okres funkcjonowały więc obok siebie szkoły państwowe, samorządowe i prywatne. Przedstawione
w rozdziale pierwszym zagadnienia stanowią tło do analizy sytuacji nauczycieli,
11
M. Kafel, Problem metod w prasoznawstwie, [w:] M. Kafel (red.), Metody i techniki badawcze
w prasoznawstwie, t. 1, Warszawa 1969.
14
Wstęp
zatrudnionych w szkolnictwie średnim ogólnokształcącym. Rozdział drugi poświęcono problematyce organizacji nauczycielskich ze szczególnym uwzględnieniem
stowarzyszeń grupujących nauczycieli szkół średnich ogólnokształcących. W okresie dwudziestolecia odegrały one istotną rolę w formowaniu warunków życia i pracy nauczycieli, wpływały też na kształtowanie opinii publicznej na temat znaczenia
tej grupy społecznej w państwie. W rozdziale trzecim omówiono zadania szkoły
średniej ogólnokształcącej, przedstawiono obowiązki dydaktyczne, wychowawcze
i organizacyjne nauczycieli oraz rolę organizacji nauczycielskich w kształtowaniu modelu stosunków służbowych nauczycieli. Rozdział czwarty został poświęcony problematyce kwalifikacji i kształcenia nauczycieli szkolnictwa średniego.
W rozdziale piątym przedstawiono sytuację materialną nauczycieli pracujących
w szkolnictwie średnim państwowym i prywatnym oraz kwestie ich zabezpieczenia socjalnego.
W tym miejscu autorka pragnie złożyć podziękowanie prof. nadzw. dr. hab.
Piotrowi Gołdynowi za trud dokonania recenzji, cenne uwagi i sugestie, które
niewątpliwie podniosły wartość tej rozprawy.