Płeć a subkliniczne naczyniowe powikłania narządowe u pacjentów

PRACE ORYGINALNE
Lucyna Woźnicka-Leśkiewicz1
Anna Posadzy-Małaczyńska2
Płeć a subkliniczne naczyniowe powikłania
narządowe u pacjentów z chorobą
niedokrwienną serca i/lub nadciśnieniem
tętniczym
Gender and subclinical vascular organ damage in patients
with coronary artery disease and/or hypertension
Katedra i Klinika Hipertensjologii, Angiologii
i Chorób Wewnętrznych, Uniwersytet
im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik:
Prof. dr hab. med. Andrzej Tykarski
1
Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej,
Uniwersytet im. K. Marcinkowskiego
w Poznaniu
Kierownik:
Dr hab. n. med. Anna Posadzy-Małaczyńska
2
Dodatkowe słowa kluczowe:
wskaźnik kostka-ramię (ABI)
grubość kompleksu błony wewnętrznej
i środkowej (IMT)
prędkość fali tętna (PWV)
choroba niedokrwienna serca
nadciśnienie tętnicze
kobiety
Additional key words:
ankle-brachial index (ABI)
pulse wave velocity (PWV)
intima-media thickness (IMT)
coronary artery disease
hypertension
women
Adres do korespondencji:
Prof. dr hab. n. med. Anna Posadzy-Małaczyńska
Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej,
Uniwersytet im. K. Marcinkowskiego
w Poznaniu
ul. Przybyszewskiego 49, 60-355 Poznań,
tel.: 600-892-309
e-mail: [email protected]
Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 3
Choroby sercowo-naczyniowe są
główną przyczyną zgonów zarówno
mężczyzn jak i kobiet. Z powodu chorób
układu sercowo-naczyniowego rocznie umiera w Polsce około 82 tysięcy
mężczyzn i 91 tysięcy kobiet, co stanowi łącznie 43% wszystkich zgonów
mężczyzn i aż 54% wszystkich zgonów
kobiet. Ryzyko tych chorób u kobiet jest
wciąż niedoszacowane. Przebadano 200
pacjentów zakwalifikowanych do jednej
z czterech grup (po 25 kobiet oraz 25
mężczyzn w każdej z nich): ChNS+NT+:
pacjenci z chorobą niedokrwienną serca
potwierdzoną w koronarografii oraz
nadciśnieniem tętniczym; ChNS+NT-:
pacjenci z chorobą niedokrwienną serca
bez nadciśnienia tętniczego; ChNS-NT+:
pacjenci z nadciśnieniem tętniczym
bez choroby niedokrwiennej serca
oraz ChNS-NT-: pacjenci bez choroby
niedokrwiennej serca i nadciśnienia
tętniczego. W charakterystyce badanej
populacji oceniono: wiek, BMI, liczbę
paczkolat oraz osób leczonych statyną;
parametry biochemiczne: cholesterol
całkowity, HDL i LDL, triglicerydy, glikemię na czczo, mocznik, kreatyninę,
eGFR, kwas moczowy, hs-CRP. W
charakterystyce hemodynamicznej oceniono: ABI (wskaźnik kostka-ramię), IMT
(grubość kompleksu błony wewnętrznej
i środkowej), PWV (prędkość fali tętna).
W badaniu wykazano, że ABI i IMT u
kobiet z nadciśnieniem tętniczym (z
lub bez towarzyszącej choroby niedokrwiennej serca) wykazywały istotną
ujemną korelację. Natomiast, zależność
ta w grupie pacjentów z chorobą niedokrwienną serca (bez towarzyszącego
nadciśnienia tętniczego) była istotna
tylko w grupie mężczyzn. Co więcej
kobiety z nadciśnieniem tętniczym (bez
towarzyszącej choroby niedokrwiennej
serca) miały istotnie niższe stężenia
kwasu moczowego w surowicy niż mężczyźni oraz istotnie mniejsze subkliniczne uszkodzenia narządowe oceniane za
pomocą pomiarów IMT i PWV. Natomiast
wskaźnik ABI nie różnił się istotnie w
grupie kobiet i mężczyzn niezależnie
od obecności choroby niedokrwiennej
serca, czy nadciśnienia tętniczego.
Summary: Cardiovascular diseases
are the leading cause of death for both
women and men. Because of them,
each year in Poland die about 82.000
men and 91.000 women, which is 43%
of all deaths in men and 54% of all
deaths in women. The risk of heart disease in women is still underestimated.
200 patients were examined. They were
classified into one of four groups (25
women and 25 men in each group). In
the population there were evaluated:
patients` age, BMI, the number of packyears and number of patients treated
with a statin; biochemical parameters:
total cholesterol, HDL and LDL cholesterol, triglycerides, fasting plasma
glucose, urea, creatinine, eGFR, uric
acid, hs-CRP. The hemodynamic characteristics were evaluated: ABI, IMT
and PWV. The study showed that ABI
and IMT were significant correlated
in women with hypertension (with or
without concomitant coronary artery
disease). On the other hand, this
correlation in patients with coronary
artery disease (without concomitant
hypertension) was significant only in
men. Moreover, women with hypertension (without concomitant coronary
heart disease) had significantly lower
levels of serum uric acid than men
and significantly less subclinical
organ damage assessed by IMT and
PWV measurements. Meanwhile the
ABI was not significantly different in
women and men, regardless of the
presence of coronary artery disease
or hypertension.
129
Wstęp
Choroby sercowo-naczyniowe są
główną przyczyną zgonów, chorobowości i
inwalidztwa nie tylko w Polsce, ale również w
całej Europie oraz Stanach Zjednoczonych
[1]. Z powodu chorób układu sercowonaczyniowego umiera w Polsce (dane z
2001 r.) rocznie około 82 tysięcy mężczyzn
i 91 tysięcy kobiet, co stanowi łącznie 43%
wszystkich zgonów mężczyzn i aż 54%
wszystkich zgonów kobiet [2]. Choroby
układu krążenia są najczęstszą przyczyną
zgonów kobiet w Polsce, Europie oraz Stanach Zjednoczonych i wciąż obserwuje się
stały wzrost częstości ich występowania, co
jedynie częściowo jest uzasadnione starzeniem się społeczeństwa. W ostatnich latach
coraz większą uwagę poświęca się ocenie
wpływu płci na rozwój chorób układu sercowo-naczyniowego. Niestety ryzyko chorób
sercowo-naczyniowych u kobiet jest wciąż
niedoszacowane. Nadal nierozumiany jest
fakt, że wprawdzie w wieku prokreacyjnym
są one mniej zagrożone incydentami sercowo-naczyniowymi, ale ochrona ta zanika po
menopauzie. European Society of Cardiology prowadzi szeroko zakrojony program
„Women at heart” w celu integrowania prac
badawczych i programów edukacyjnych
na ten temat. Medycyna „gender”- zwana
„medycyną płci”, w rozumieniu odwrotnym,
od obecnego kolokwializmu, jest ideą, którą
zajmujemy się od dłuższego czasu, próbując
zmierzyć się z odrębnościami dotyczącymi
diagnostyki i leczenia chorób sercowo-naczyniowych u kobiet [3].
Ważnym przekazem płynącym z nowych zaleceń Europejskiego Towarzystwa
Nadciśnienia Tętniczego było wskazanie
istotnego znaczenia subklinicznych uszkodzeń narządowych. Zalecane w wytycznych
ESH metody diagnostyczne: ultrasonograficzny pomiar grubości kompleksu błona
wewnętrzna-środkowa tętnic szyjnych
wspólnych (intima-media thickness- IMT),
ocena prędkości rozchodzenia się fali tętna
(pulse wave velocity- PWV) oraz wskaźnik
kostka-ramię (ankle-brachial index - ABI),
pozwalają na ocenę zmian zachodzących
zarówno w strukturze, jak i funkcji naczyń
krwionośnych.
Materiał i metody
Zgodnie z zasadami randomizacji, przebadano 200 pacjentów zakwalifikowanych
do jednej z czterech grup:
• ChNS+NT+: pacjenci z chorobą niedokrwienną serca potwierdzoną w koronarografii (z co najmniej jednym zwężeniem tętnicy wieńcowej ≥50%) oraz nadciśnieniem
tętniczym (25 kobiet oraz 25 mężczyzn);
• ChNS+NT-: pacjenci z chorobą niedokrwienną serca potwierdzoną w koronarografii (z co najmniej jednym zwężeniem
tętnicy wieńcowej ≥50%) bez nadciśnienia
tętniczego (25 kobiet oraz 25 mężczyzn);
• ChNS-NT+: pacjenci z nadciśnieniem
tętniczym bez choroby niedokrwiennej serca
(25 kobiet oraz 25 mężczyzn);
• ChNS-NT-: pacjenci bez choroby niedokrwiennej serca oraz bez nadciśnienia
tętniczego (25 kobiet oraz 25 mężczyzn)grupa kontrolna.
Badanie uzyskało zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym w
130
Poznaniu (nr 455/09) i było przeprowadzone
zgodnie z Deklaracją Helsinską. Wszyscy
pacjenci wyrazili pisemną zgodę na udział
w badaniu.
Celem pracy była ocena subklinicznych
powikłań narządowych u kobiet i mężczyzn
z chorobą niedokrwienną serca lub bez
niej oraz nadciśnieniem tętniczym lub bez
niego.
Kryteriami włączenia do badania były:
wiek: 40-75 lat, chorzy z (lub bez) chorobą niedokrwienną serca potwierdzoną w
koronarografii, leczoną zachowawczo, jak
również PCI (angioplastyką tętnic wieńcowych) lub CABG (pomostowaniem tętnic
wieńcowych) i (lub bez) nadciśnieniem tętniczym nieprzekraczającym wartości 2 st. wg
Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia
Tętniczego (ESH).
Kryteriami wyłączenia z badania były:
niestabilna choroba niedokrwienna serca,
niewydolność krążenia (frakcja wyrzutowa
<40%), kardiomiopatie, zaburzenia rytmu
serca (poza pacjentami z wszczepionym stymulatorem), wady serca, wtórna
przyczyna nadciśnienia tętniczego, 3 st.
nadciśnienia tętniczego wg ESH (≥180/110
mmHg), współistnienie innych chorób:
nowotworów złośliwych, cukrzycy, chorób
hematologicznych, marskości wątroby,
niewydolności nerek, stanów zapalnych,
chorób reumatycznych, neurologicznych i
psychicznych, stan po amputacji kończyny/
kończyn dolnych, stosowanie przez kobiety
hormonalnej terapii zastępczej, ciąża, wywiad w kierunku uzależnienia od alkoholu,
leków, narkotyków.
Wskażnik kostka-ramię (ABI- anklebrachial index)
Badanie odbywało się u każdego pacjenta w pozycji leżącej po 10-minutowym
okresie adaptacji. Interpretowano wzajemne
relacje między wartościami skurczowego ciśnienia tętniczego zmierzonymi na
kończynach górnych i dolnych. Badanie
wykonywano przy pomocy aparatu Doppler
Bidop ES-100V3 z sondą ultradzwiękową o
częstotliwości 8 MHz japońskiej firmy Hadeco. ABI mierzono według zasad podanych
w pismiennictwie [4].
W interpretacji wyników kierowano się
wytycznymi wskazującymi, że ABI <0,90
świadczy o obecności przewlekłego niedokrwienia kończyn dolnych (PAD).
Prędkość fali tętna (PWV- pulse wave
velocity)
U każdego pacjenta przeprowadzono
pomiar prędkości fali tętna między tętnicą
szyjną a udową, który pozwolił na ocenę
sztywności aorty. Miarą PWV był stosunek
odległości, jaką pokonuje fala tętna pomiędzy punktami rejestracji nad tętnicą szyjną
i udową, do czasu jej przejścia między tymi
punktami (droga [m]/czas [s]) [5,6]. Sygnał
rejestrujący falę tętna odbierano za pomocą
czujników umieszczonych nad prawą tętnicą
szyjną i prawą tętnicą udową, połączonych
z automatycznym procesorem (Complior,
Artech Medical, Pantin, Francja). PWV
mierzono według wytycznych ESH. Wartość PWV powyżej 10 m/s interpretowano
jako wykładnik subklinicznego uszkodzenia
narządowego.
Grubość kompleksu błony wewnętrznej i środkowej (IMT- intima-media
thickness)
Badanie wykonywano u pacjentów w
pozycji leżącej z głową ustawioną w osi
ciała, po 15 minutowym okresie spoczynku.
Do tego badania używano aparatu Esaote
My Lab 60 (Włochy) z głowicą liniową LA
523 o zmiennej częstotliwości w zakresie
4-13 MHz. Pierwszym elementem badania
była ocena morfologii tętnicy. Brano pod
uwagę obraz warstw ściany tętnicy szyjnej
wspólnej noszący nazwę kompleksu błony
wewnętrznej i środkowej (IMT) [22].
Obliczenia statystyczne
Obliczenia statystyczne wykonywano
w programie Statistica 10 firmy StatSoft.
Dla każdej z badanych cech wyliczono
poziom prawdopodobieństwa p. Gdy wartość p wynosiła poniżej 0,05 stwierdzano,
iż badana cecha jest statystycznie istotna.
Dla porównania zmiennych niemających
rozkładu zgodnego z normalnym stosowano test Manna-Whitneya. Dla porównania
zmiennych mających rozkład zgodny z
rozkładem normalnym i mających równe
wariancje stosowano test t-Studenta dla
prób niepowiązanych. Dla porównania
zmiennych mających rozkład zgodny z normalnym, ale niemających równych wariancji
stosowano test t z niezależną estymacją
wariancji. Dla porównania odsetka kobiet
w różnych przedziałach wiekowych w badanych grupach stosowano test ANOVA.
Tabela I
Odsetek kobiet w różnych przedziałach wiekowych w badanych grupach (** p <0,001) (ChNS+NT+) nadciśnienie
tętnicze i choroba niedokrwienna serca; (ChNS+NT-) prawidłowe ciśnienie tętnicze i choroba niedokrwienna
serca; (ChNS-NT+) nadciśnienie tętnicze bez choroby niedokrwiennej serca; (ChNS-NT-) prawidłowe ciśnienie
tętnicze bez choroby niedokrwiennej serca.
The percentage of women in different age intervals in the study groups (** p <0,001). (ChNS+NT+) hypertension with
coronary artery disease; ( ChNS+NT-) without hypertension and with coronary artery disease; (ChNS-NT+) hypertension
without coronary artery disease; (ChNS-NT-) without hypertension and without coronary artery disease.
A
B
C
<50 r.ż.
50-59 r.ż.
≥60 r.ż.
Istotność
statystyczna
ChNS+NT+
4%
16%
80%
** p <0,001
ChNS+NT-
4%
36%
60%
** p <0,001
ChNS-NT+
16%
52%
32%
** p <0,001
ChNS-NT-
24%
48%
28%
** p <0,001
(A vs B oraz B vs C)
Grupa
L. Woźnicka-Leśkiewicz i A. Posadzy-Małaczyńska
Do wykonania korelacji dla zmiennych
zmierzonych na skali porządkowej niemających rozkładu zgodnego z normalnym
stosowano współczynnik korelacji rangowej
RS Spearmana.
Wyniki
Charakterystyka kliniczna badanej
populacji
Wiek w poszczególnych grupach wynosił:
• ChNS+NT+: 62,04 ± 7,85 [lat]
• ChNS+NT-: 60,52 ± 7,39 [lat]
• ChNS-NT+: 56,06 ± 7,93 [lat]
• ChNS-NT-: 53,06 ± 8,40 [lat]
Wyniki zostały skorygowane względem
wieku pacjentów.
ChNS+NT+ vs ChNS+NT- ns; ChNS+NT+ vs ChNS-NT+ **p<0,001; ChNS+NT+ vs ChNS-NT- **p<0,001; ChNS+NTvs ChNS-NT+ *p<0,05; ChNS+NT- vs
ChNS-NT-**p<0,001; ChNS-NT+ vs ChNSNT- *p<0,05.
Tabela I.1.
Charakterystyka grupy z nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca
(ChNS+NT+) z podziałem na płeć (** p <0,001; NS- nieistotne statystycznie). BMIwskaźnik masy ciała; CRP- białko C-reaktywne; HDL- lipoproteina o wysokiej
gęstości; LDL- lipoproteina o niskiej gęstości; Tchol- cholesterol całkowity;
TG- triglicerydy.
Characteristic of the hypertensive group with coronary artery disease (CAD+HTN+)
depending on gender (** p <0,001; NS- statistically negligible). BMI- Body Mass Index;
CRP- C-Reactive Protein; HDL- High Density Lipoprotein; LDL- Low Density Lipoprotein;
Tchol- total cholesterol; TG- triglycerides.
ChNS+NT+
Parametr
Tabela I.3.
Charakterystyka grupy z nadciśnieniem tętniczym bez choroby niedokrwiennej
serca (ChNS-NT+) z podziałem na płeć (* p<0,05; ** p <0,001; NS- nieistotne statystycznie). BMI- wskaźnik masy ciała; CRP- białko C-reaktywne; HDL- lipoproteina
o wysokiej gęstości; LDL- lipoproteina o niskiej gęstości; Tchol- cholesterol
całkowity; TG- triglicerydy.
Characteristic of the hypertensive group without coronary artery disease (CAD-HTN+)
depending on gender (* p<0,05; ** p <0,001; NS- statistically negligible). BMI- Body
Mass Index; CRP- C-Reactive Protein; HDL- High Density Lipoprotein; LDL-Low Density
Lipoprotein; Tchol- total cholesterol; TG- triglycerides.
ChNS-NT+
Istotność
statystyczna
Parametr
NS
Kobiety (n=25)
Meżczyźni
(n=25)
BMI [kg/m2]
29,04 ± 4,92
28,87 ± 3,24
Tchol [mmol/l]
5,26 ± 1,22
4,65 ± 0,94
NS
HDL [mmol/l]
1,44 ± 0,35
1,19 ± 0,27
** p <0,001
LDL [mmol/l]
3,10 ± 1,03
2,71 ± 0,87
TG [mmol/l]
1,45 ± 0,59
Glukoza [mmol/l]
Odsetek kobiet w różnych przedziałach wiekowych w badanych grupach
(Tab. I)
W grupie pacjentek z rozpoznaną
chorobą niedokrwienną serca z lub bez
nadciśnienia tętniczego przeważały kobiety
w wieku powyżej 60 lat. Wsród pacjentek
bez choroby niedokrwiennej serca z lub bez
towarzyszącego nadciśnienia tętniczego
przeważały kobiety między 50 a 59 rokiem
życia.
Istotność
statystyczna
Kobiety (n=25)
Meżczyźni
(n=25)
BMI [kg/m2]
28,41 ± 4,33
29,68 ± 4,88
NS
Tchol [mmol/l]
5,57 ± 1,02
5,93 ± 1,17
NS
HDL [mmol/l]
1,50 ± 0,45
1,28 ± 0,31
NS
NS
LDL [mmol/l]
3,36 ± 0,91
3,66 ± 1,01
NS
1,55 ± 0,79
NS
TG [mmol/l]
1,42 ± 0,77
1,70 ± 0,95
NS
5,50 ± 0,58
5,31 ± 0,73
NS
Glukoza [mmol/l]
5,26 ± 0,86
5,53 ± 0,58
* p<0,05
Kwas moczowy [mg/dl]
5,52 ± 1,19
6,01 ± 1,50
NS
Kwas moczowy [mg/dl]
5,20 ± 1,47
6,51 ± 1,41
** p <0,001
CRP [mg/l]
3,22 ± 2,19
3,14 ± 2,00
NS
CRP [mg/l]
3,17 ± 2,61
2,63 ± 2,08
NS
Paczkolata
9,20 ± 16,55
28,96 ± 19,20
** p <0,001
Paczkolata
9,64 ± 11,23
15,22 ± 20,47
NS
Liczba osób leczonych
statyną
24 (96%)
24 (96%)
NS
Liczba osób leczonych
statyną
14 (56%)
14 (56%)
NS
Tabela I.2.
Charakterystyka grupy normotensyjnej z chorobą niedokrwienną serca
(ChNS+NT-) z podziałem na płeć (** p <0,001; NS- nieistotne statystycznie). BMIwskaźnik masy ciała; CRP- białko C-reaktywne; HDL- lipoproteina o wysokiej
gęstości; LDL- lipoproteina o niskiej gęstości;Tchol- cholesterol całkowity;
TG- triglicerydy.
Characteristic of the normotensive group with coronary artery disease (CAD+HTN-)
depending on gender (** p <0,001; NS- statistically negligible). BMI- Body Mass Index;
CRP- C-Reactive Protein; HDL- High Density Lipoprotein; LDL- Low Density Lipoprotein;
Tchol- total cholesterol; TG- triglycerides.
ChNS+NTParametr
Tabela I.4.
Charakterystyka grupy normotensyjnej bez choroby niedokrwiennej serca
(ChNS-NT-) z podziałem na płeć (** p <0,001; NS- nieistotne statystycznie). BMIwskaźnik masy ciała; CRP- białko C-reaktywne; HDL- lipoproteina o wysokiej
gęstości; LDL- lipoproteina o niskiej gęstości; Tchol- cholesterol całkowity;
TG- triglicerydy.
Characteristic of the normotensive group without coronary artery disease (CAD-HTN-)
depending on gender (** p <0,001; NS- statistically negligible). BMI- Body Mass Index;
CRP- C-Reactive Protein; HDL- High Density Lipoprotein; LDL- Low Density Lipoprotein;
Tchol- total cholesterol; TG- triglycerides.
ChNS-NT-
Istotność
statystyczna
Parametr
Kobiety (n=25)
Meżczyźni
(n=25)
BMI [kg/m2]
27,79 ± 4,44
26,48 ± 3,76
NS
Tchol [mmol/l]
4,85 ± 1,39
4,57 ± 1,13
NS
HDL [mmol/l]
1,42 ± 0,37
1,28 ± 0,27
NS
LDL [mmol/l]
2,85 ± 1,26
2,70 ± 0,99
TG [mmol/l]
1,25 ± 0,40
Glukoza [mmol/l]
Istotność
statystyczna
Kobiety (n=25)
Meżczyźni
(n=25)
BMI [kg/m2]
25,84 ± 5,11
25,94 ± 2,60
NS
Tchol [mmol/l]
5,59 ± 1,01
5,37 ± 1,04
NS
HDL [mmol/l]
1,65 ± 0,39
1,46 ± 0,29
NS
NS
LDL [mmol/l]
3,45 ± 0,95
3,32 ± 0,90
NS
1,32 ± 0,71
NS
TG [mmol/l]
1,03 ± 0,36
1,28 ± 0,69
NS
5,43 ± 0,58
5,23 ± 0,53
NS
Glukoza [mmol/l]
4,97 ± 0,51
5,14 ± 0,64
NS
Kwas moczowy [mg/dl]
5,15 ± 0,80
5,35 ± 0,91
NS
Kwas moczowy [mg/dl]
3,95 ± 1,10
4,97 ± 1,07
** p <0,001
CRP [mg/l]
3,62 ± 3,65
3,58 ± 3,58
NS
CRP [mg/l]
2,36 ± 1,10
2,15 ± 1,29
NS
Paczkolata
15,02 ± 15,19
37,76 ± 24,87
** p <0,001
Paczkolata
10,60 ± 15,45
13,34 ± 14,21
NS
Liczba osób leczonych
statyną
24 (96%)
23 (92%)
NS
Liczba osób leczonych
statyną
7 (28%)
7 (28%)
NS
Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 3
131
Tabela II.1
Parametry hemodynamiczne grupy z nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca (ChNS+NT+) z podziałem na płeć (NS- nieistotne statystycznie).
ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony wewnętrznej i
środkowej;PWV- prędkość fali tętna.
Hemodynamic parameters of the hypertensive group with coronary artery disease
(CAD+HTN+) depending on gender (NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial
Index; IMT- intima-media thickness; PWV- pulse wave velocity;
ChNS+NT+
Kobiety (n=25)
Meżczyźni (n=25)
Istotność
statystyczna
ABI
0,94 ± 0,13
0,92 ± 0,18
NS
IMT [mm]
0,85 ± 0,27
0,88 ± 0,26
PWV [m/s]
12,30 ± 2,50
11,43 ± 2,88
Parametr
Meżczyźni (n=25)
Istotność
statystyczna
ABI
0,94 ± 0,16
1,01 ± 0,14
NS
NS
IMT [mm]
0,73 ± 0,15
0,81 ± 0,17
* p<0,05
NS
PWV [m/s]
10,68 ± 2,29
12,54 ± 3,01
* p<0,05
Parametr
Tabela II.4.
Parametry hemodynamiczne w grupie normotensyjnej, bez choroby niedokrwiennej serca (ChNS-NT-) z podziałem na płeć (NS- nieistotne statystycznie).
ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony wewnętrznej i
środkowej; PWV- prędkość fali tętna.
Hemodynamic parameters of the normotensive group without coronary artery disease
(CAD-HTN-) depending on gender (NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial
Index; IMT- intima-media thickness; PWV- pulse wave velocity.
ChNS-NT-
Kobiety (n=25)
Meżczyźni (n=25)
Istotność
statystyczna
ABI
0,99 ± 0,17
0,91 ± 0,17
NS
ABI
1,09 ± 0,14
1,07 ± 0,11
NS
IMT [mm]
0,79 ± 0,17
0,91 ± 0,24
NS
IMT
0,64 ± 0,13
0,62 ± 0,15
NS
PWV [m/s]
11,07 ± 1,65
11,58 ± 2,45
NS
PWV
10,78 ± 2,10
11,58 ± 2,29
NS
Parametr
Tabela III.1.
Korelacje między ABI a IMT oraz ABI a liczbą paczkolat w grupie z nadciśnieniem
tętniczym i chorobą niedokrwienną serca (ChNS+NT+) (* p<0,05; NS- nieistotne
statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony
wewnętrznej i środkowej.
Correlations between ABI and IMT; ABI and the number of pack-years in the hypertensive
group with coronary artery disease (CAD+HTN+) group depending on gender (* p<0,05;
NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial Index; IMT- intima-media thickness.
ABI
ChNS+NT+
Parametr
IMT [mm]
Liczba paczkolat
Mężczyźni (n=25)
* p<0,05
[R= -0,52]
NS
NS
Prametr
Kobiety (n=25)
Meżczyźni (n=25)
NS
Istotność
statystyczna
Tabela III.2.
Korelacje między ABI a IMT oraz ABI a liczbą paczkolat w grupie normotensyjnej z chorobą niedokrwienną serca (ChNS+NT-) (** p <0,001; NS- nieistotne
statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony
wewnętrznej i środkowej.
Correlations between ABI and IMT; ABI and the number of pack-years in the normotensive group with coronary artery disease (CAD+HTN-) depending on gender (** p <0,001;
NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial Index; IMT- intima-media thickness.
ABI
ChNS+NT-
Parametr
Kobiety (n=25)
Grupa ChNS+NT+ (Tab. I.1)
W grupie z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca oraz nadciśnieniem
tętniczym kobiety cechowały się wyższym
poziomem cholesterolu frakcji HDL oraz
niższą liczbą paczkolat niż mężczyźni.
Grupa ChNS+NT- (Tab. I.2)
W grupie z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca bez nadciśnienia tętniczego
kobiety cechowały się niższą liczbą paczkolat niż mężczyźni.
Grupa ChNS-NT+ (Tab. I.3)
W grupie z rozpoznanym nadciśnieniem
tętniczym bez choroby niedokrwiennej serca
kobiety cechowały się niższym poziomem
glukozy oraz kwasu moczowego niż mężczyźni.
Grupa ChNS-NT- (Tab. I.4)
W grupie kontrolnej- bez choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego,
kobiety cechowały się niższym poziomem
kwasu moczowego niż mężczyźni.
132
ChNS-NT+
Kobiety (n=25)
Tabela II.2.
Parametry hemodynamiczne grupy normotensyjnej, z chorobą niedokrwienną
serca (ChNS+NT-) z podziałem na płeć (NS- nieistotne statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony wewnętrznej i środkowej;
PWV- prędkość fali tętna.
Hemodynamic parameters of the normotensive group with coronary artery disease
(CAD+HTN-) depending on gender (NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial
Index; IMT- intima-media thickness; PWV- pulse wave velocity.
ChNS+NT-
Tabela II.3.
Parametry hemodynamiczne grupy z nadciśnieniem tętniczym bez choroby
niedokrwiennej serca (ChNS-NT+) z podziałem na płeć (* p<0,05; NS- nieistotne
statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony
wewnętrznej i środkowej; PWV- prędkość fali tętna.
Hemodynamic parameters of the hypertensive group without coronary artery disease
(CAD-HTN+) depending on gender (* p<0,05; NS- statistically negligible). ABI- Ankle
Brachial Index; IMT- intima-media thickness; PWV- pulse wave velocity.
IMT [mm]
Liczba paczkolat
Charakterystyka hemodynamiczna
badanej populacji
Grupa ChNS+NT+ (Tab. II.1)
W grupie z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca oraz nadciśnieniem
tętniczym kobiety i mężczyzni nie różnili
się między sobą w zakresie wartości: ABI,
IMT i PWV.
Grupa ChNS+NT- (Tab. II.2)
W grupie z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca bez nadciśnienia tętniczego
kobiety i mężczyzni nie różnili się między
sobą w zakresie wartości: ABI, IMT i PWV.
Grupa ChNS-NT+ (Tab. II.3)
W grupie z rozpoznanym nadciśnieniem
tętniczym bez choroby niedokrwiennej
serca kobiety cechowały się niższymi: IMT
oraz PWV.
Grupa ChNS-NT- (Tab. II.4)
W grupie kontrolnej- bez choroby niedokrwiennej serca i nadciśnienia tętniczego
Kobiety (n=25)
Mężczyźni (n=25)
NS
** p <0,001
[R= -0,66]
NS
NS
kobiety i mężczyzni nie różnili się między
sobą w zakresie wartości: ABI, IMT i PWV.
Wykazane korelacje pomiędzy wybranymi parametrami hemodynamicznymi
oraz liczbą paczkolat
Grupa ChNS+NT+ (Tab. III.1)
W grupie pacjentów z chorobą niedokrwienną serca oraz nadciśnieniem tętniczym istotna była ujemna korelacja między
ABI a IMT w podgrupie kobiet.
Grupa ChNS+NT- (Tab. III.2)
W grupie pacjentów z chorobą niedokrwienną serca bez nadciśnienia tętniczego
istotna była ujemna korelacja między ABI a
IMT w podgrupie mężczyzn.
Grupa ChNS-NT+ (Tab. III.3)
W grupie pacjentów z nadciśnieniem
tętniczym bez choroby niedokrwiennej serca
istotne były ujemne korelacje między: ABI a
IMT w podgrupie kobiet oraz między ABI a
liczbą paczkolat w podgrupie mężczyzn.
L. Woźnicka-Leśkiewicz i A. Posadzy-Małaczyńska
Tabela III.3.
Korelacje między ABI a IMT oraz ABI a liczbą paczkolat w grupie z nadciśnieniem
tętniczym bez choroby niedokrwiennej serca (ChNS-NT+) (* p<0,05; ** p <0,001;
NS- nieistotne statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony wewnętrznej i środkowej.
Correlations between ABI and IMT; ABI and the number of pack-years in the hypertensive
group without coronary artery disease (CAD-HTN+) depending on gender (* p<0,05;
** p <0,001; NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial Index; IMT- intima-media
thickness.
ABI
ChNS-NT+
Parametr
IMT [mm]
Tabela III.4.
Korelacje między ABI a IMT oraz ABI a liczbą paczkolat w grupie normotensyjnej bez choroby niedokrwiennej serca (ChNS-NT-) (* p<0,05; NS- nieistotne
statystycznie). ABI- wskaźnik kostka- ramię; IMT- grubość kompleksu błony
wewnętrznej i środkowej.
Correlations between ABI and IMT; ABI and the number of pack-years in the normotensive group without coronary artery disease (CAD-HTN-) depending on gender (* p<0,05;
NS- statistically negligible). ABI- Ankle Brachial Index; IMT- intima-media thickness.
ABI
ChNS-NT-
Parametr
Kobiety (n=25)
Mężczyźni (n=25)
Kobiety (n=25)
Mężczyźni (n=25)
* p<0,05
[R= -0,52]
NS
NS
* p<0,05
[R= -0,41]
NS
** p <0,001
[R= -0,5840]
NS
NS
Liczba paczkolat
Grupa ChNS-NT- (Tab. III.4)
W grupie pacjentów bez nadciśnienia
tętniczego oraz bez choroby niedokrwiennej
serca istotna była ujemna korelacja między
ABI a IMT w podgrupie mężczyzn.
Omówienie
W ostatnim czasie dużo uwagi w literaturze przedmiotu poświęca się wskaźnikowi
kostka-ramię (ABI), w związku z tym postanowiliśmy zająć się tą tematyką w niniejszej
pracy. Wiadomo, że pacjent z przewlekłym
niedokrwieniem kończyn dolnych (PAD- peripheral artery disease) wymaga wnikliwej
diagnostyki, ponieważ u 40-60% osób tej
grupy współistnieje choroba niedokrwienna serca, u 25-50% pacjentów obecne
są zmiany w naczyniach domózgowych,
a u 60%- choroba niedokrwienna serca,
choroba naczyń mózgowych lub obie [7]. Z
drugiej strony spośród pacjentów z chorobą
niedokrwienną serca lub chorobą naczyń
mózgowych, 40% cierpi także na PAD [8].
Pamiętajmy, że oznaczenie ABI pozwala
potwierdzić rozpoznanie istotnego hemodynamicznie zwężenia tętnicy z czułością
wynoszącą około 90% i swoistością bliską
100% [9]. W badaniach- Systolic Hypertension in the Elderly Program (SHEP) oraz
Edinburgh Artery Study stwierdzono, że
niska wartość ABI jest wskaźnikiem śmiertelności całkowitej, jak również śmiertelności z
przyczyn sercowo-naczyniowych [10].
W przeprowadzonym przez nas badaniu
wykazałyśmy ujemne korelacje między ABI
a IMT. W grupie z chorobą niedokrwienną
serca i nadciśnieniem tętniczym oraz z
samym nadciśnieniem tętniczym dotyczyły
kobiet, natomiast w grupie z samą chorobą
niedokrwienną serca oraz w grupie kontrolnej dotyczyły mężczyzn. Co również istotne,
w grupie mężczyzn z nadciśnieniem tętniczym zaobserwowałyśmy istotną ujemną
korelację między ABI a liczbą paczkolat.
Dotychczasowy rozwój nieinwazyjnych
metod obrazowych umożliwił uwidocznienie
naczyń, ocenę ich struktury oraz wizualizację wystepujących zmian miażdżycowych. Do metod tych zalicza się między
innymi- badanie ultrasonograficzne tętnic
dogłowowych metodą dopler duplex [11].
Do zalet tego badania zalicza się jego nieinwazyjność, powtarzalność, oraz wiarygodną
ocenę stopnia zwężenia tętnic [12]. Z tego
względu istotnym aspektem naszej pracy
była ocena grubości kompleksu błony
Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 3
IMT [mm]
Liczba paczkolat
wewnętrznej i środkowej (IMT).
W przeprowadzonym przez nas badaniu
wykazałyśmy, że w grupie z nadciśnieniem
tętniczym bez towarzyszącej choroby
niedokrwiennej serca IMT była istotnie
wyższa u mężczyzn niż u kobiet. Co ciekawe w pozostałych grupach nie wykazano
analogicznych różnic między kobietami a
mężczyznami.
Pomiar IMT jest parametrem obiektywizującym ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych [13]. Uważa się, że IMT jest
markerem zaawansowania miażdżycy, w
tym miażdżycy występującej w tętnicach
wieńcowych, nerkowych oraz kończyn
dolnych [14]. Wynika to z koncepcji tzw.
równoległego rozwoju miażdżycy w wielu
obszarach tętniczych [15]. Badania Sakaguchi i wsp. wskazują, że ze wzrostem średniej
grubości IMT powyżej jednego odchylenia
standardowego, ryzyko choroby wieńcowej
zwiększa się prawie 5-krotnie [16]. Zmiany
miażdżycowe w tętnicach szyjnych są bardziej dostępne badaniu niż podobne zmiany
w obrębie naczyń wewnątrzczaszkowych
lub wieńcowych. Z tego względu wczesne
rozpoznawanie miażdżycy tętnic powinno
skupiać się na badaniu tętnic obwodowych
oraz tętnic szyjnych.
Pomiar aortalnej prędkości fali tętna
PWV jest nieinwazyjnym sposobem oceny
sztywności tętnic. W celu opisania właściwości elastycznych aorty i dużych tętnic,
najczęściej stosuje się szyjno-udową prędkość fali tętna. W związku z tym, wykonując
badanie PWV przyjęłyśmy taką właśnie
metodę pomiaru tego wskaźnika.
Kształt fali ciśnienia tętniczego powstaje
z połączenia bieżącego ciśnienia fali powstałego na skutek skurczu komory serca oraz
fali odbitej. Prawidłowo fala powracająca
znajduje się w aorcie w momencie rozkurczu
lewej komory, dzięki czemu doprowadza do
wzrostu ciśnienia rozkurczowego, bardzo
istotnego dla prawidłowej perfuzji naczyń
wieńcowych [17]. W przypadku sztywnych
tętnic PWV wzrasta, a fala odbita wcześniej
przybywa do centralnych tętnic, dołączając
się do fali bieżącej, a przez to wzmacniając
ciśnienie skurczowe. Wywołuje to wzrost
obciążenia lewej komory serca. Dodatkowo
sztywność tętnic wiąże się z istotnym przerostem lewej komory serca [18]. Co więcej,
spadek ciśnienia rozkurczowego może być
przyczyną podwsierdziowego niedokrwienia mięśnia sercowego. Nasza praca jest
swoistą kontynuacją wcześniejszych badań
dotyczących oceny aortalnej prędkości
fali tętna (PWV) zarówno u pacjentów z
towarzyszącym nadciśnieniem tętniczym,
jak i bez niego [19]. Wyniki badań CAFÉ i
Preterax in Regression of Arterial Stiffness
in a Controlled Double-Blind (REASON)
dowodzą znaczenia sztywności tętnic oraz
zjawiska odbicia fali w przewidywaniu incydentów sercowo-naczyniowych [20,21].
W przeprowadzonym przez nas badaniu, w grupie z nadciśnieniem tętniczym
bez towarzyszącej choroby niedokrwiennej
serca PWV było istotnie wyższe u mężczyzn
w porównaniu do kobiet, czyniąc ocenę
tego rodzaju subklinicznego uszkodzenia
narządowego w tym przypadku, bardziej
przydatną dla mężczyzn.
Wartość rokownicza pomiaru aortalnej
PWV znalazła odzwierciedlenie w najnowszych wytycznych European Society of Cardiology i European Society of Hypertension
z 2013 roku, w których to wartość aortalnej
PWV powyżej 10 m/s znajduje się na liście
wykładników subklinicznego uszkodzenia
narządowego [22].
W naszym badaniu grupa z nadciśnieniem tętniczym oraz grupa kontrolna
cechowała się istotnie wyższym stężeniem
w surowicy kwasu moczowego w podgrupie mężczyzn niż kobiet. W pozostałych
grupach nie wykazano analogicznych różnic
między kobietami a mężczyznami. W jednym z uprzednich badań własnych autorzy
podejmowali problematykę hiperurykemii w
grupie kobiet w wieku pomenopauzalnym w
aspekcie stosowanej terapii hipotensyjnej
wskazując na tę grupę wiekową kobiet, w
której dochodzi do upośledzenia sprawności
wydalania kwasu moczowego [25].
Bickel i wsp. [23] przebadali chorych
z chorobą wieńcową stwierdzając, że w
grupie chorych bez otyłości, niepalących,
bez nadciśnienia i zaburzeń lipidowych
w wywiadzie, hiperurykemia okazała się
niezależnym czynnikiem ryzyka zgonu z
przyczyn sercowo- naczyniowych, zwiększąc ponadto śmiertelność całkowitą. W
badaniu NHANES I zarówno u kobiet,
jak i u mężczyzn śmiertelność z powodu
choroby wieńcowej istotnie wzrastała wraz
ze wzrostem stężenia kwasu moczowego.
Wyniki tego badania sugerują, że wysokie
stężenie kwasu moczowego jest istotnym
czynnikiem ryzyka śmiertelności sercowonaczyniowej [24].
133
W przeprowadzonym obecnie przez nas
badaniu u pacjentów z chorobą niedokrwienną serca i nadciśnieniem tętniczym oraz z
samą chorobą niedokrwienną serca istotnie
wyższą liczbą paczkolat charakteryzowali
się mężczyźni. Ciekawy okazał się fakt, iż
nie było istotnych różnic dotyczących płci w
przypadku palenia papierosów w grupach z
nadciśnieniem tętniczym bez choroby niedokrwiennej serca oraz w grupie kontrolnej.
Według danych z piśmiennictwa palenie
tytoniu wydaje się odgrywać istotniejszą rolę
w patogenezie przewlekłego niedokrwienia
kończyn dolnych niż w chorobie niedokrwiennej serca [26]. Fakt ten znalazł zatem
odzwierciedlenie w interpretacji wyników
obecnej pracy w grupie mężczyzn z chorobą
niedokrwienną serca.
Wnioski
1. U kobiet z nadciśnieniem tętniczym
(z lub bez towarzyszącej choroby niedokrwiennej serca) ABI i IMT wykazywały
istotną ujemną korelację. Natomiast, zależność ta w grupie pacjentów z chorobą
niedokrwienną serca (bez towarzyszącego
nadciśnienia tętniczego) była istotna tylko
w grupie mężczyzn.
2. Wskaźnik ABI nie różnił się istotnie
w grupie kobiet i mężczyzn niezależnie od
obecności choroby niedokrwiennej serca,
czy nadciśnienia tętniczego.
3. Nie zaobserwowano przewagi płci
męskiej jako czynnika ryzyka sercowo-naczyniowego wobec subklinicznych uszkodzeń narządowych w grupie pacjentów z
chorobą niedokrwienną serca ocenianych za
pomocą: ABI, IMT i PWV, pomimo niższych
stężeń cholesterolu HDL i większej ilości
wypalanych papierosów w tej grupie.
4. Kobiety z nadciśnieniem tętniczym
(bez towarzyszącej choroby niedokrwiennej
serca) miały istotnie niższe stężenia kwasu
moczowego w surowicy niż mężczyźni oraz
istotnie mniejsze subkliniczne uszkodzenia
narządowe oceniane za pomocą pomiarów
IMT i PWV.
Piśmiennictwo
1. Rayner M, Allender S, Scarborough P: Cardiovascular disease in Europe. Eur J Cardiovasc Prev
Rehabil. 2009; 16 (Suppl 2): 43-47.
2. Broda G, Rywik S: Wieloośrodkowe ogólnopolskie
badanie stanu zdrowia ludności – projekt WOBASZ.
Zdefiniowanie problemu oraz cele badania. Kardiol
Pol. 2005; 63 (Supl 4): 6.
134
3. Posadzy-Małaczyńska A: Kobiety i choroby układu
krążenia. Termedia Wydawnictwa Medyczne.
Wydanie I. Poznań 2009.
4. Grodzicki T, Narkiewicz K: Nowe wytyczne
dotyczące postępowania w nadciśnieniu tętniczym
- VII Raport Joint National Committee i zalecenia
Europejskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego
i Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego.
Nadciśnienie Tętnicze 2003; 7: 99-104.
5. Laurent S, Cockcroft J, Van Bortel L, Boutouyrie P,
Giannattasio C. et al: Expert consensus document
on arterial stiffness: methodological issues and clinical applications. Eur Heart J. 2006; 27: 2588-2605.
6. O’Rourke MF, Staessen A, Vlachopoulos C, Duprez D, Plante GE: Clinical applications of arterial
stiffness; definitions and reference values. Am J
Hypertens. 2002; 15: 426-444.
7. Wild SH, Byrne CD, Smith F.B, Lee AJ, Fowkes FG:
Low ankle-brachial pressure index predicts increased
risk of cardiovascular disease independent of the
metabolic syndrome and conventional cardiovascular
risk factors in the Edinburgh Artery Study. Diabetes
Care 2006; 29: 637-642.
8. Hansson GK: Inflammation, atherosclerosis, and
coronary artery disease. N Engl J Med. 2005, 352:
1685-1695.
9. Hirsch AT, Haskal ZJ, Hertzer NR, Bakal CW,
Creager MA. et al: ACC/AHA 2005 guidelines for
the management of patients with peripheral arterial
disease (lower extremity, renal, mesenteric, and
abdominal aortic): executive summary a collaborative
report from the American Association for Vascular
Surgery/Society for Vascular Surgery, Society for
Cardiovascular Angiography and Interventions,
Society for Vascular Medicine and Biology, Society
of Interventional Radiology, and the ACC/AHA Task
Force on Practice Guidelines (Writing Committee to
Develop Guidelines for the Management of Patients
With Peripheral Arterial Disease) endorsed by the
American Association of Cardiovascular and Pulmonary Rehabilitation; National Heart, Lung, and
Blood Institute; Society for Vascular Nursing; Trans
Atlantic Inter-Society Consensus; and Vascular
Disease Foundation. J Am Coll Cardiol. 2006; 47:
1239-1312.
10. Wild SH, Byrne CD, Smith FB, Lee AJ, Fowkes FG:
Low ankle-brachial pressure index predicts increased
risk of cardiovascular disease independent of the
metabolic syndrome and conventional cardiovascular
risk factors in the Edinburgh Artery Study. Diabetes
Care 2006; 29: 637-642.
11. Ibañez B, Badimon JJ, Garcia MJ: Diagnosis of
atherosclerosis by imaging. Am J Med. 2009; 122
( Suppl 1): 15-25.
12. Roman MJ, Naqvi TZ, Gardin JM, Gerhard-Herman
M, Jaff M. et al: Clinical application of noninvasive vascular ultrasound in cardiovascular risk stratification:
a report from the American Society of Echocardiography and the Society of Vascular Medicine and Biology.
J Am Soc Echocardiogr. 2006; 19: 943-954.
13. Lorenz MW, von Kegler S, Steinmetz H, Markus
HS, Sitzer M: Carotid intima-media thickening
indicates a higher vascular risk across a wide age
range: prospective data from the Carotid Athero-
sclerosis Progression Study (CAPS). Stroke 2006;
37: 87-92.
14. Bots ML, Baldassarre D, Simon A, de Groot E,
O’Leary DH. et al: Carotid intima-media thickness
and coronary atherosclerosis: weak or strong relations? Eur Heart J. 2007; 28: 398-406.
15. Ross R: Atherosclerosis- an inflammatory disease.
N Engl J Med. 1999; 340: 115-126.
16. Sakaguchi M, Kitagawa K, Nagai Y, Yamagami H,
Kondo K. et al: Equivalence of plaque score and
intima-media thickness of carotid ultrasonography for
predicting severe coronary artery lesions. Ultrasound
Med Biol. 2003; 29: 367-371.
17. Pauca AL, O’Rourke MF, Kon ND: Prospective evaluation of a method for estimating ascending aortic
pressure from the radial artery pressure waveform.
Hypertension 2001; 38: 932-937.
18. Van Bortel LM, Balkestein EJ, van der HeijdenSpek JJ, Vanmolkot FH, Staessen JA. et al: Noninvasive assessment of local arterial pulse pressure:
comparison of applanation tonometry and echo-tracking. J Hypertens. 2001; 19: 1037-1044.
19. Posadzy-Małaczyńska A, Kosch M, Hausberg M,
Rahn KH, Małaczyński P. et al: Ocena parametrów
sztywności tętnic u pacjętów dializowanych i po transplantacji nerki z prawidłowym cisnieniem tętniczym.
Wiad Lek. 2004; 57: 611-616.
20. Williams B, Lacy PS, Thom SM, Cruickshank K,
Stanton A. et al: Differential impact of blood pressure- lowering drugs on central aortic pressure and
clinical outcomes: principal results of the Conduit
Artery Function Evaluation (CAFE) study. Circulation
2006; 113: 1213-1225.
21. Weber T, Auer J, O’Rourke MF, Kvas E, Lassnig
E. et al: Increased arterial wave reflections predict
severe cardiovascular events in patients undergoing
percutaneous coronary interventions. Eur Heart J.
2005; 26: 2657-2663.
22. Mancia G, Fagard R, Narkiewicz K, Redón J,
Zanchetti A. et al: ESH/ESC Guidelines for the
management of arterial hypertension. J Hypertens.
2013, 31: 281-1357.
23. Posadzy-Małaczyńska A, Tykarski A, Łopatka P,
Głuszek J: Wpływ hormonalnej terapii zastępczej
na wydalanie kwasu moczowego oraz występowanie
hiperurykemii indukowanej stosowaniem tiazydów u
kobiet po menopauzie z nadciśnieniem tętniczym
pierwotnym. Nadciśn Tętn. 2004; 8: 25-32.
24. Bickel C, Rupprecht HJ, Blankenberg S, Rippin G,
Hafner G. et al: Serum uric acid as an independent
predictor of mortality in patients with angiographically
proven coronary artery disease. Am J Cardiol. 2002;
89: 12-17.
25. Fang J, Alderman MH: Serum uric acid and cardiovascular mortality the NHANES I epidemiologic
follow-up study, 1971-1992. National Health and
Nutrition Examination Survey. JAMA 2000; 283:
2404-2410.
26. Price JF, Mowbray PI, Lee AJ, Rumley A, Lowe
GD. et al: Relationship between smoking and
cardiovascular risk factors in the development of
peripheral arterial disease and coronary artery
disease: Edinburgh Artery Study. Eur Heart J. 1999;
20: 344-353.
L. Woźnicka-Leśkiewicz i A. Posadzy-Małaczyńska