Zaliczanie tymczasowego aresztowania na po

G. A. Skrobotowicz
Grzegorz Adam Skrobotowicz
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w innej sprawie
Streszczenie
Autor podjął próbę przedstawienia problematyki dotyczącej zaliczania
tymczasowego aresztowania odbytego przez oskarŜonego w jednej sprawie
na poczet kary orzeczonej w innej sprawie oraz omówił kierunek zmian dokonanych przez ustawodawcę i orzecznictwo w tym zakresie. Artykuł prezentuje ścieŜkę legislacyjnych przemian opierając się, w części historycznej,
o przepisy nieobowiązujących juŜ kodeksów karnych i kodeksu postępowania karnego, aby dojść aŜ do aktualnego stanu prawnego.
I. Rys historyczny
Instytucja zaliczenia odbytego przez oskarŜonego okresu tymczasowego
aresztowania na poczet orzeczonej względem niego kary jest instytucją prawa karnego materialnego1. Jej prawne uregulowanie ujęte było w art. 58 Kodeksu karnego2 z 1932 r. Statuował on jednak wyłącznie fakultatywną podstawę do zaliczania okresu odbytego tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary pozbawienia wolności, wykonywanej wówczas w formie
kary więzienia lub aresztu, zgodnie z katalogiem kar zasadniczych wymienionych w art. 37 k.k. z 1932 r. Kodeks karny z 1932 r. nie formułował jednak expressis verbis przesłanek, których wystąpienie skutkowałoby zaliczeniem, w części lub w całości, okresu tymczasowego aresztowania na poczet
orzeczonej kary w sprawie3. Nie regulował teŜ kwestii ewentualnej moŜliwości zaliczenia tymczasowego aresztowania, odbytego w sprawie, na poczet
orzeczonej kary grzywny, która równieŜ mogła zostać wymierzona zgodnie
z treścią odpowiednich przepisów4 Kodeksu karnego z 1932 r. Co więcej,
1
Zob. P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz do artykułów 297–467, t. II, pod red. P. H o f m a ń s k i e g o, Warszawa 2004, s. 511.
2
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. – Kodeks karny, dalej
jako k.k. z 1932 r., Dz. U. RP z 1932 r., Nr 60, poz. 571.
3
Zob. J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1932, s. 131–132.
4
Zob. szerzej treść art. 37 w zw. z art. 56 oraz art. 57 § 2 k.k. z 1932 r.
100
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary…
w doktrynie5 przyjął się pogląd o niedopuszczalności zaliczenia odbytego
tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej grzywny.
Brak wymogu obligatoryjnego działania sądu w przedmiocie zaliczania
tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary zmieniony został na
mocy przepisów z rozdziału IX „Zasady wykonywania kary” Kodeksu karnego z 1969 r.6. Zgodnie z treścią art. 83 § 1 d.k.k. wprowadzono obligatoryjne
zaliczanie, „z mocy prawa”, okresu tymczasowego aresztowania7 na poczet
zasądzonej w sprawie kary pozbawienia wolności. Ponadto, ustawodawca
poszedł o krok dalej i za pomocą norm wynikających z art. 83 § 2 i 3 d.k.k.
w zw. z art. 224 d.k.p.k. rozszerzył krąg koniecznego8 zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet zasądzonej w sprawie kary innej niŜ kara pozbawienia wolności.
Przyjęta konstrukcja prawna dawała tytuł do dokonania wskazanego zaliczenia w stosunku do dwóch innych kar zasadniczych, wyszczególnionych
w art. 30 § 1 d.k.k., a mianowicie kary ograniczenia wolności oraz kary
grzywny. Kolejność zaliczania izolacyjnego środka zapobiegawczego na poczet wymierzonej kary nie była jednak przypadkowa. Stanowiła konsekwentną realizację stworzonego przez ustawodawcę katalogu kar zasadniczych
zawartych w art. 30 d.k.k., przyjmującego za kryterium podziału stopień dolegliwości kary zasądzonej dla sprawcy9. Wskazać trzeba jednakŜe, Ŝe za-
5
6
7
8
9
Zob. J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 213.
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny, dalej jako d.k.k., Dz. U. z 1969 r., Nr 13,
poz. 94.
W orzecznictwie stopniowo upowszechniał się pogląd, iŜ na poczet orzeczonej kary zaliczeniu podlegają takŜe okresy innego od tymczasowego aresztowania, faktycznego i rzeczywistego pozbawienia wolności odbyte w danej sprawie. Mianowicie, zaliczeniu na rzecz zasądzonej kary podlega m.in. okres stosowania względem oskarŜonego obserwacji prowadzonej w zakładzie psychiatrycznym (zob. wyrok SN z dnia 13 kwietnia 1973 r., sygn. III KR
39/73, OSNKW 1974, nr 1, poz. 7; Lex Polonica nr 314180 oraz wyrok SN – Izba Wojskowa
z dnia 2 kwietnia 1975 r., sygn. Rw 142/75, OSNKW 1975, nr 7, poz. 98; Lex Polonica
nr 305043), a takŜe okres pobytu w zakładzie poprawczym lub schronisku dla nieletnich
(zob. wyrok SN z dnia 29 października 1971 r., sygn. II KR 200/71, OSNKW 1972, nr 2, poz.
31; Lex Polonica nr 302571 oraz wyrok SN z dnia 21 lutego 1974 r., sygn. II KRN 4/74,
OSNKW 1974, nr 6, poz. 114; Lex Polonica nr 314177). Nadto, zaliczeniu w trybie art. 83
d.k.k. podlegał równieŜ okres zatrzymania na etapie postępowania przygotowawczego podejrzanego o popełnienie przestępstwa, nawet gdy zatrzymanie to nie przemieniło się w konsekwencji w tymczasowe aresztowanie (zob. uchwałę SN z dnia 19 lipca 1995 r., sygn. I KZP
24/95, OSNKW 1995, nr 9–10, poz. 56; Lex Polonica nr 304802).
Brak uŜycia w art. 83 § 2 i 3 d.k.k. sformułowania „z mocy prawa” podyktowane jest wyłącznie koniecznością odpowiedniego przeliczenia okresu odbytego tymczasowego aresztowania na poczet zasądzonej kary ograniczenia wolności lub kary grzywny. Na gruncie art. 83
§ 1 d.k.k. nie trzeba było stosować Ŝadnych przeliczników, gdyŜ zaliczenie następowało automatycznie.
Procedura zaliczania odbytego środka przymusu o charakterze izolacyjnym w sprawie na
poczet orzeczonej kary nie rodziła problemów nawet w przypadku, gdy sąd zasądzał kumu-
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
101
G. A. Skrobotowicz
równo umiejscowienie samego omawianego przepisu, jak i treść pozostałych
przepisów z tego rozdziału d.k.k., prowadziła do wniosku, iŜ skorzystać z kolejności zaliczania okresu tymczasowego aresztowania przewidzianego
w trybie art. 83 d.k.k. moŜna było wyłącznie w stosunku do kary lub kar podlegających efektywnemu wykonaniu10. Zatem, np. w sytuacji, w której na
podstawie art. 75 § 1 d.k.k. obok warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności orzeczono karę grzywny, okres tymczasowego aresztowania
odbytego w sprawie podlegał, na podstawie art. 83 § 3 d.k.k., zaliczeniu na
poczet tej drugiej kary, jako Ŝe to ona podlega faktycznemu i rzeczywistemu
wykonaniu. Dodatkowo, dokonane w kaŜdej sprawie zaliczenie było jednorazowe, tzn. w przypadku przeliczenia okresu tymczasowego aresztowania
na poczet kary grzywny, a następnie zarządzeniu przez sąd wykonania kary
zawieszonej, zgodnie z art. 78 d.k.k., nie mogło dojść do ponownego zaliczenia odbytego środka zapobiegawczego na poczet odwieszonej kary11.
Ratio legis wprowadzenia do kodeksu karnego z 1969 r. przepisu art. 83
była potrzeba urzeczywistnienia zasady sprawiedliwości, rodzącej w tym
przypadku obowiązek kaŜdorazowego zaliczenia odbytego okresu tymczasowego aresztowania na poczet zasądzonej w tej samej sprawie kary. Tym
samym zagwarantowano skazanemu pewność, Ŝe zastosowany w stosunku
do niego, w trakcie procesu, środek izolacyjny nie został pominięty przy wymierzaniu kary, bez względu na rodzaj orzeczonej kary.
Zaprezentowany wątek historyczny dokonany w oparciu o przepisy k.k.
z 1932 r. i k.k. z 1969 r. prowadzi do wniosku, Ŝe z biegiem czasu dokonano
istotnej, wręcz zasadniczej, zmiany w trybie zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary. W jej wyniku wprowadzono obowiązek
zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary.
latywnie dwie kary, np. karę pozbawienia wolności i karę grzywny lub karę ograniczenia
wolności oraz karę grzywny.
10
Zob. J. B a f i a, K. M i o d u s k i, M. S i e w i e r s k i, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa
1971, s. 239–241.
11
Zob. wyrok składu siedmiu sędziów SN z dnia 20 sierpnia 1970 r., sygn. RNw 33/70, Państwo i Prawo 1971, nr 1, s. 180; Lex Polonica nr 326690. Tytułem uzupełnienia wskazać naleŜy, Ŝe podobny stan prawny występował, jeŜeli sąd zastosował przepisy ustawy o amnestii
z dnia 21 lipca 1969 r. (Dz. U. z 1969 r., Nr 21, poz. 151) i darował tym samym orzeczoną
karę pozbawienia wolności, a dodatkowo zasądził obok tej kary karę grzywny, która nie podlegała darowaniu. Wówczas odbyty okres tymczasowego aresztowania naleŜało zaliczyć na
poczet właśnie kary grzywny, która została ewentualnie wykonana po uprawomocnieniu się
orzeczenia skazującego. JeŜeli nastąpiło jedynie złagodzenie zasądzonej kary pozbawienia
wolności, wtedy sąd zaliczał z urzędu całość odbytego okresu tymczasowego aresztowania
na poczet pozostałej orzeczonej kary pozbawienia wolności, a jeŜeli czas tymczasowego
aresztowania był dłuŜszy i zasądzono łącznie karę grzywny, to pozostałą „resztę” wykonanego środka izolacyjnego zaliczyć naleŜało na poczet kary grzywny (zob. wyrok SN z dnia
25 lutego 1970 r., sygn. IV KR 199/69, OSNPG 1970, nr 5, poz. 54, s. 3; Lex Polonica
nr 356296, a takŜe uchwałę składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 listopada 1970 r., sygn.
VI KZP 23/70, OSNKW 1971, nr 2, poz. 15; Lex Polonica nr 305041).
102
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary…
W przypadku nie uwzględnienia tego ustawowego nakazu, sąd dopuszczałby się obrazy przepisów prawa karnego materialnego12.
Kwestię zaliczania okresu stosowania tymczasowego aresztowania na
poczet kary orzeczonej w innej sprawie ustawodawca zdecydował się uregulować nie w Kodeksie karnym, ale w Kodeksie postępowania karnego. Po
raz pierwszy przepis regulujący to zagadnienie pojawił się w Kodeksie postępowania karnego13 z 1969 r. (art. 365 d.k.p.k.). Niewątpliwie, prawodawca, wprowadzając powyŜszą instytucję, która bezsprzecznie stanowi rozwinięcie zasady przyjętej w art. 83 d.k.k., brał takŜe pod uwagę konieczność
zrekompensowania oskarŜonemu dolegliwości poniesionej przez odbycie
tymczasowego aresztowania w sprawie, w której następnie w wyroku nie
było moŜliwe zaliczenie czasu14 trwania tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary.
Przepis art. 365 d.k.p.k. umiejscowiony został w dziale VIII „Postępowanie przed sądem pierwszej instancji” w rozdziale 38 pt. „Wyrokowanie”. Stanowił on, Ŝe „zaliczeniu na poczet kary pozbawienia wolności podlega równieŜ okres tymczasowego aresztowania, odbytego przez oskarŜonego w innej sprawie, w której postępowanie toczyło się równocześnie, a zapadł
w niej prawomocny wyrok uniewinniający lub umorzono postępowanie”. Zatem, ustawa karna procesowa przewidywała moŜliwość zaliczenia odbytego
tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary w innej sprawie,
co jednak obwarowane było taksatywnie wymienionymi przesłankami. Aby
sąd przy wydawaniu wyroku zaliczył odbyty okres tymczasowego aresztowania, to musiały kumulatywnie wystąpić dwie sytuacje procesowe. Po
pierwsze obydwa postępowania musiały toczyć się równocześnie, a po wtóre musiał zapaść w sprawie, w której stosowano omawiany środek przymusu, wyrok uniewinniający bądź postępowanie to musiało ulec umorzeniu.
Ramy prawne dla zaliczania tymczasowego aresztowania na poczet kary
orzeczonej w innej sprawie stworzone przez art. 365 d.k.p.k. okazały się
jednak zbyt wąskie. Dlatego teŜ w orzecznictwie konsekwentnie dokonywano wykładni rozszerzającej tego przepisu. Przykładu takiej praktyki dostar12
Zob. G. B o g d a n, Z. Ć w i ą k a l s k i, P. K a r d a s, J. M a j e w s k i, J. R a g l e w s k i,
M. S z e w c z y k, W. W r ó b e l, A. Z o l l, Kodeks karny. Część ogólna, t. I: Komentarz do
art. 1–116 k.k., pod red. A. Z o l l a, Warszawa 2007, s. 787–793.
13
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1969 r., Nr 13,
poz. 96 z późn. zm.), dalej jako d.k.p.k.
14
Tytułem uzupełniania naleŜy nadmienić, Ŝe okres tymczasowego aresztowania, zgodnie
z przyjętym stanowiskiem Sądu NajwyŜszego oraz podglądami doktryny, liczony był od chwili zatrzymania (art. 205–208 d.k.p.k.). Zob. M. B o j a r s k i, M. F i l a r, W. F i l i p o w s k i,
O. G ó r n i o k, P. H o f m a ń s k i, M. K a l i t o w s k i, A. K a m i e ń s k i, L. K. P a p r z y c k i,
E. P ł y w a c z e w s k i, W. R a d e c k i, Z. S i e n k i e w i c z, Z. S i w i k, R. A. S t e f a ń s ki,
L. T y s z k i e w i c z, A. W ą s e k, L. W i l k, Kodeks karny. Komentarz, pod red. O. G ó r n i o k,
Warszawa 2004, s. 206.
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
103
G. A. Skrobotowicz
cza m.in. wyrok SN15 z 1970 r. W jego uzasadnieniu Sąd ten wskazał, Ŝe
w przypadku gdy wskutek zaliczenia tymczasowego aresztowania odbytego
w innej sprawie na poczet całej orzeczonej kary pozbawienia wolności pozostaje jeszcze swoista reszta – „nadwyŜka” z uwzględnionego tymczasowego
aresztowania, to nic nie stoi na przeszkodzie, aby zaliczyć i przeliczyć tą pozostałość na poczet podlegającej wykonaniu kumulatywnej kary grzywny
wymierzonej w innej sprawie.
Z daleko idącą interpretacją przepisu art. 365 d.k.p.k. wystąpił Sąd NajwyŜszy w postanowieniu16, w którym przyjął, Ŝe w wypadku, w którym
w dwóch lub więcej postępowaniach ta sama osoba została skazana na karę
pozbawienia wolności za przestępstwa pozostające w zbiegu rzeczywistym i
jednocześnie nie dochodzi do wydania wyroku łącznego ze względu na fakt,
iŜ jedną z tych kar warunkowo zawieszono, okres odbytego izolacyjnego
środka zapobiegawczego zaliczyć naleŜy na poczet kary zasądzonej
w drugiej ze spraw. Przepis art. 365 d.k.p.k. nie zawiera w sobie warunkowego zawieszenia jako przesłanki umoŜliwiającej zaliczenie tymczasowego
aresztowania na poczet kary orzeczonej w innej sprawie, niemniej jednak
niezmiernie trafny pogląd wyraŜony w tym postanowieniu skutkował wdroŜeniem go w Ŝycie na gruncie aktualnego stanu prawnego.
Przywołać naleŜy takŜe orzeczenie17 Sądu NajwyŜszego, w którym wykazano, Ŝe w przypadku gdy toczyło się tylko jedno postępowanie, w którym
doszło do uniewaŜnienia części skazań, i w konsekwencji okazało się, Ŝe
pomimo zaliczenia orzeczona kara była krótsza od okresu faktycznie odbytego tymczasowego aresztowania, naleŜało uznać, iŜ wystąpiła sytuacja opisana w art. 487 § 1 d.k.p.k., tzn. oskarŜony poniósł karę, której „nie powinien
był ponieść”, i przysługiwało mu uprawnienie do odszkodowania za niesłuszne aresztowanie.
II. Obowiązujący stan prawny
W obowiązującym stanie prawnym kwestia zaliczania odbytego w danej
sprawie tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary unormowana została w art. 63 k.k.18 oraz w art. 417 k.p.k. Przepis art. 63 k.k. został
jednak sformułowany odmiennie niŜ jego poprzednik. Ustawodawca bowiem
uczynił kolejny krok w kierunku pełniejszego zagwarantowania prawa oskar15
Zob. wyrok składu siedmiu sędziów SN z dnia 10 listopada 1970 r., sygn. V KRN 260/07,
OSNKW 1971, nr 4, poz. 53; Lex Polonica nr 306843.
16
Zob. postanowienie SN z dnia 17 lutego 1984 r., sygn. II KZ 19/84, OSNKW 1984, nr 9–10,
poz. 90; Lex Polonica nr 305046.
17
Zob. postanowienie SN z dnia 29 kwietnia 1997 r., sygn. IV KKN 243/97, Krakowskie Zeszyty Sądowe 1997, nr 11–12, poz. 41; Lex Polonica nr 352353.
18
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553.
104
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary…
Ŝonego do obowiązkowego uwzględniania w zapadłym orzeczeniu zarówno
zastosowanego tymczasowego aresztowania, jak i innych zaistniałych okresów pozbawienia wolności w sprawie19, posługując się określeniem „okres
rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie”20.
Przepis art. 63 k.k. rozszerza płaszczyznę okresów, niebędących izolacyjnymi środkami zapobiegawczymi, które naleŜy z urzędu uwzględnić przy
wydawaniu końcowego orzeczenia w sprawie21. Na marginesie wskazać
trzeba, Ŝe w zakresie przeliczania odbytego tymczasowego aresztowania na
poczet zasądzonej kary nastąpiło przeredagowanie paragrafów 1–3 art. 83
d.k.k. poprzez połączenie w jeden paragraf artykułu 63 k.k. W konsekwencji
usunięto językowe wątpliwości22, które występowały na gruncie kodeksu
karnego z 1969 r. i dotyczyły właśnie kwestii zaliczania z „mocy prawa” odbytego tymczasowego aresztowania na poczet wymierzonej kary.
Problematyka zaliczenia stosowania tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w innej sprawie została uregulowana w k.p.k. w przepisie znajdującym się w dziale VIII „Postępowanie przed sądem pierwszej instancji” w rozdziale 47 pt. „Wyrokowanie”. Przepis art. 417 k.p.k. rozszerza
w porównaniu z d.k.p.k. katalog sytuacji procesowych, w których moŜe dojść
do zaliczenia odbytego środka zapobiegawczego o charakterze izolacyjnym
na poczet zasądzonej kary23. Do takiego zaliczenia moŜe dojść wyłącznie po
spełnieniu się jednej z taksatywnie wymienionych przesłanek wskazanych
wprost w opisywanym przepisie, podobnie jak miało to miejsce na gruncie
d.k.p.k. Oznacza to, Ŝe ustawodawca, formułując treść przepisu24, w ten
sposób wskazał jedyne przypadki i sytuacje prawne, po spełnieniu których
19
Zob. T. B o j a r s k i, A. M i c h a l s k a - W a r i a s, J. P i ó r k o w s k a - F l i e g e r, M. S z w a r c z y k, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008, s. 132–133.
20
Nie uznaje się za „okres rzeczywistego pozbawienia wolności w sprawie” i tym samym nie
podlega zaliczeniu na poczet orzeczonej kary okres doprowadzenia oraz pobytu osoby
w izbie wytrzeźwień, jednostce Policji, publicznym zakładzie opieki zdrowotnej lub innej właściwej placówce utworzonej lub wskazanej przez jednostkę samorządu terytorialnego, w rozumieniu art. 40 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 29 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości
i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 1985 r., Nr 35, poz. 230 z późn. zm.), jeŜeli osoba
ta została ujęta na gorącym uczynku popełnienia wykroczenia bądź przestępstwa, jeŜeli nie
zastosowano do niej trybu procesowego określonego w art. 45 § 1 ustawy z dnia 24 sierpnia
2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. z 2001 r., Nr 106,
poz. 1148 z późn. zm.) lub art. 244 k.p.k. Zob. szerzej postanowienie SN z dnia 26 lutego 2004 r.,
sygn. I KZP 44/03, Biuletyn Sądu NajwyŜszego 2004, nr 2, s. 14; Lex Polonica nr 365743.
21
Zob. M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, M. K u l i k, M. M o z g a w a, Kodeks
karny. Praktyczny komentarz, pod red. M. M o z g a w y, Warszawa 2007, s. 149–150.
22
Zob. uwagi dotyczące art. 83 § 2 i 3 d.k.k.
23
Zob. T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy
Zakamycze, Kraków 2005, s. 1019–1020.
24
Zob. K. T. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a Ŝ n y, Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, Warszawa 2007, s. 865.
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
105
G. A. Skrobotowicz
moŜe dojść do omawianego zaliczenia odbytego tymczasowego aresztowania na poczet zasądzonej kary.
Po pierwsze naleŜy zauwaŜyć, Ŝe do zaliczenia tymczasowego aresztowania w tym trybie moŜe dojść w sytuacji, gdy dwa postępowania, tj. to,
w którym zapadł juŜ prawomocny wyrok, oraz to, w którym ma dojść do
uwzględnienia środka zapobiegawczego, toczyły się równocześnie25. Od
razu wyjaśnić naleŜy kwestię równoczesności postępowania w rozumieniu
art. 417 k.p.k. Z pewnością o fakcie toczenia się dwóch postępowań równocześnie będzie mowa w przypadku, gdy czas obu z nich będzie się wzajemnie nakładał i pokrywał, ale takŜe wtedy, gdy chociaŜby jakikolwiek etap postępowania będzie zbieŜny w czasie z dowolnym etapem drugiego postępowania. Ponadto, zaistnienie zbieŜności czasowej postępowań na gruncie
art. 417 k.p.k. będzie miało miejsce takŜe w stosunku do postępowań, w których jedno jest juŜ nawet na etapie postępowania wykonawczego, a drugie
co najmniej zostało wszczęte26. NaleŜy zgodzić się równieŜ z poglądem Sądu NajwyŜszego27, przedstawionym wprawdzie w odniesieniu do art. 365
d.k.p.k., niemniej jednak aktualnym na gruncie obecnego przepisu, Ŝe postępowanie „toczy się” nie od chwili przedstawienia zarzutów konkretnej
osobie (in personam), ale od momentu wydania postanowienia o wszczęciu
postępowania (in rem) zgodnie z art. 257 § 1 d.k.p.k. (obecnie art. 303
k.p.k.). Tytułem uzupełnienia nadmienić trzeba, Ŝe w wypadkach niecierpiących zwłoki art. 267 d.k.p.k. (aktualnie art. 308 k.p.k.) przewidywał moŜliwość przeprowadzenia dochodzenia w niezbędnym zakresie jeszcze przed
wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania. Zgodnie z tak przedstawioną argumentacją opartą o art. 417 k.p.k. (art. 365 d.k.p.k.) w zw. z art.
303 k.p.k. o równoczesności postępowań będzie moŜna juŜ mówić, jeŜeli to
drugie z nich znajdować się będzie co najmniej na etapie wszczęcia postępowania w sprawie (in rem)28.
A contrario nie będzie moŜna zastosować normy z przedstawianego
przepisu w przypadku, gdy doszło do prawomocnego zakończenia postępowania, a następnie, w sytuacji gdy dopiero nastąpiło wszczęcie postępowania w innej sprawie29. W takim wypadku uniewinniony nie będzie mógł wnosić o zaliczenie odbytego przez niego tymczasowego aresztowania na po25
Zob. postanowienie SN z dnia 16 listopada 2007 r., sygn. V KK 112/07.
Zob. uchwałę pełnego składu Izby Karnej Sądu NajwyŜszego z dnia 11 kwietnia 1984 r.,
sygn. VI KZP 28/83, OSNKW 1984, nr 7–8, poz. 68; Lex Polonica nr 306845.
27
Zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu NajwyŜszego – Izba Karna z dnia 15 kwietnia
1976 r., sygn. VII KZP 1/76, OSNKW 1976, nr 6, poz. 71; Lex Polonica nr 306844.
28
Zob. K. T. B o r a t y ń s k a, A. G ó r s k i, A. S a k o w i c z, A. W a Ŝ n y, Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, Warszawa 2005, s. 777–778, oraz T. G r z e g o r c z y k, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2001, s. 945.
29
Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 30 sierpnia 2006 r., sygn. II AKz
318/06, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2006, nr 9, poz. 31; Lex Polonica nr 1115527.
26
106
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary…
czet kary, którą orzeczono w innym postępowaniu. PowyŜszy stan prawny
nie przewiduje dla oskarŜonego uprawnienia do skutecznego wnoszenia
o dokonanie zaliczenia odbytego tymczasowego aresztowania na poczet
kary zasądzonej w innej sprawie. Tym samym nasuwa się jednoznaczny
wniosek, Ŝe odbyty środek zapobiegawczy o charakterze izolacyjnym
w sprawie, która zakończyła się w jeden ze sposobów przewidzianych przez
art. 417 k.p.k., nie moŜe zostać uwzględniony w innym postępowaniu, jeŜeli
brak jest elementu równoczesności. W takiej sytuacji oskarŜonemu pozostaje ewentualna moŜliwość wystąpienia z roszczeniem o charakterze odszkodowawczym. Wyraźnie jednak ustawodawca, konstytuując instytucję zaliczenia tymczasowego aresztowania, kierował się przekonaniem o potrzebie
respektowania postulatu sprawiedliwości, rozumianego w tym zakresie jako
uwzględnianie kaŜdego odbytego okresu pozbawienia wolności, nie tylko
w formie tymczasowego aresztowania. Krytycznie naleŜy ocenić brak regulacji prawnej pozwalającej na zaliczenie odbytego tymczasowego aresztowania, którego nie zaliczono na poczet zasądzonej kary w innej sprawie,
wyłącznie z powodu nie wystąpienia elementu równoczesności trwania postępowań karnych. PoŜądanym wydaje się zatem zrezygnowanie z twardego
wymogu równoczesności prowadzenia postępowań i zastąpienie go przesłanką względniejszą dla oskarŜonego. Mogłoby to nastąpić poprzez zakreślenie pewnego okresu30, np. do 5 lat, dzielącego oba postępowania karne.
Poprzez taki zabieg ustawodawca postawiłby kolejny krok w kierunku pełniejszego realizowania zasady zaliczania tymczasowego aresztowania odbytego w jednej sprawie na poczet kary orzeczonej w innej sprawie.
Jest oczywiste, Ŝe oskarŜony równieŜ nie jest władny do konwalidowania
„równoczesności postępowania” w sytuacji, gdy brak jest jednoczesności
czasu, a on złoŜyłby oświadczenie – rezygnację z dochodzenia roszczeń
o charakterze odszkodowawczym. Wola skazanego na gruncie art. 417
k.p.k. nie ma Ŝadnego prawno-procesowego znaczenia, gdyŜ prawo nie nadało mu takiego uprawnienia31. Konkludując, skazany, rezygnując z egzekwowania roszczeń cywilnych za niesłuszne tymczasowe aresztowanie stosowane w zakończonej sprawie, nie wpływa na swoją sytuację w innym toczącym się przeciwko niemu postępowaniu karnym32. Nadto, moŜliwość zasądzenia względem oskarŜonego odszkodowania i zadośćuczynienia dezaktualizuje się w przypadku, gdy dojdzie do indemnizacji niesłusznie odbytego
tymczasowego aresztowania na podstawie art. 417 k.p.k. W takim stanie
30
ZauwaŜyć naleŜy, Ŝe nie mógłby to być nadmiernie wydłuŜony przedział czasowy.
Zob. postanowienie SN z dnia 15 listopada 2007 r., sygn. IV KK 82/07.
32
Zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 czerwca 2007 r., sygn.
II AKz 605/06, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2007, nr 1, poz. 90; Lex Polonica nr 1460352.
31
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
107
G. A. Skrobotowicz
rzeczy roszczenie o charakterze odszkodowawczym dezaktualizuje się i staje się bezprzedmiotowe33.
Druga przesłanka, jaka musi być spełniona, aby doszło do zaliczenia tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary, to wydanie wyroku
uniewinniającego lub umorzenie postępowania, ewentualnie odstąpienie od
wymierzenia kary. W stosunku do poprzednika badanego przepisu, tj. art.
365 k.p.k., ustawodawca pod wpływem przedstawionego juŜ orzecznictwa
Sądu NajwyŜszego dodał jeszcze jedną przesłankę umoŜliwiającą zaliczenie
okresu tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary w innej
sprawie, a mianowicie odstąpienie od wymierzenia kary, na co wskazano,
przedstawiając problematykę przepisu art. 365 d.k.p.k.
Wydanie wyroku uniewinniającego, umorzenie postępowania lub odstąpienie od wymierzenia kary, to druga przesłanka z art. 417 k.p.k., która musi
obligatoryjnie wystąpić, obok, rzecz jasna, równoczesności postępowania,
aby sąd zaliczył z urzędu odbyty tymczasowy areszt na poczet kary zasądzonej w innym postępowaniu. Badając te elementy, nasuwa się pytanie,
czy w wydanym orzeczeniu w innej sprawie, naleŜy zaliczyć izolacyjny środek zapobiegawczy odbyty w pierwszej sprawie, jeŜeli nastąpiło np. uniewinnienie w zakresie jednego z kilku zarzucanych oskarŜonemu przestępstw? Rozstrzygnąć zatem trzeba, czy po całościowym dokonaniu zaliczenia tymczasowego aresztowania odbytego w sprawie na poczet kary pobawienia wolności wydanej w oparciu o pozostałą część zarzutów moŜna
dokonać zaliczenia ewentualnej pozostałej „nadwyŜki” tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej w innej sprawie? Odpowiedź wydaje się
być jednoznaczna, oparta na podstawie samej idei instytucji uregulowanej
w art. 417 k.p.k. Ustawodawca, tworząc ten przepis, bezspornie wskazywał
na potrzebę zrekompensowania oskarŜonemu odbytego i niezaliczonego
okresu tymczasowego aresztowania za pomocą uwzględnienia go w karze
zasądzonej w sprawie innej. Ponadto, posługując się wykładnią gramatyczną, nie moŜna odnaleźć w treści analizowanego przepisu jakichkolwiek argumentów przemawiających za nieuwzględnieniem w innej sprawie odbytego izolacyjnego środka zapobiegawczego, nawet jeŜeli doszło do skazania
w zakresie tylko jednego z postawionych zarzutów. Idąc dalej, podnieść
trzeba, Ŝe okoliczność zarzucenia oskarŜonemu popełnienia kilku przestępstw pozostających w zbiegu realnym nie moŜe decydować o zastosowaniu art. 417 k.p.k. W sytuacji, w której zarzucane czyny rozpatrywane byłyby w osobnych postępowaniach, to w przypadku uniewinnienia oskarŜonego lub umorzenia postępowania w zakresie poszczególnych czynów, sąd
w innej sprawie musiałby dokonać zaliczenia tymczasowego aresztowania
33
Zob. postanowienie SN z dnia 8 stycznia 2008 r., sygn. V KK 157/07, OSNKW 2008, nr 5,
poz. 35.
108
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
Zaliczanie tymczasowego aresztowania na poczet kary…
na poczet wymierzonej kary, zgodnie z normą art. 417 k.p.k. Tak więc uniewinnienie lub umorzenie postępowania w określonym zakresie nie stanowi o
automatycznym wyłączeniu stosowania komentowanego przepisu, a nawet
wręcz przeciwnie, naleŜy dokonać stosownego zaliczenia tymczasowego
aresztowania na poczet orzeczonej kary34.
III. Podsumowanie
Sąd wydający orzeczenie ma obowiązek sprawdzić, czy zachodzi równoczesność przebiegu postępowań. JeŜeli brak jest chociaŜby w obu toczących się postępowaniach karnych jednego, nakładającego się czasowo elementu procesu, to sąd nie moŜe zastosować odpowiedniego zaliczenia. Tym
samym oskarŜony, przeciwko któremu prowadzono postępowanie karne
oraz stosowano tymczasowe aresztowanie, a który następnie został w tym
procesie prawomocnie uniewinniony, gdy zostaje wszczęte przeciwko niemu
kolejne postępowanie karne z innego tytułu i zostaje on skazany na, przewidzianą przepisami prawa, karę, nie moŜe liczyć na zaliczenie na jej poczet
wcześniej odbytego tymczasowego aresztowania stosowanego przeciwko
niemu w poprzedniej sprawie. W powyŜszej sytuacji powstaje zatem dla
oskarŜonego (skazanego) trudność związana z niemoŜliwością „zrekompensowania” rzeczywiście odbytego przez niego tymczasowego aresztowania,
przy orzekaniu kary zasądzonej w innej sprawie. JeŜeli oskarŜony nie dochodzi na drodze sądowej odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie, którego to okresu sąd nie mógł uwzględnić z powodu zapadłego
w sprawie orzeczenia, powstaje sytuacja niezaliczenia odbytego środka zapobiegawczego. Podobny stan „braku zrekompensowania” powstaje, gdy
tymczasowe aresztowanie stosowane w sprawie, pomimo późniejszego wyroku uniewinniającego, umorzenia postępowania lub odstąpienia od wymierzenia kary, nie jest niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k.
OskarŜony, który w innej sprawie zostaje skazany na karę grzywny,
ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności, zobligowany jest do odbycia orzeczonej kary w całości. W takiej sytuacji rysuje się oczywista niesprawiedliwość spowodowana wyłącznie brakiem ustawowego uregulowania
moŜliwości dokonania przez sąd stosownego zaliczenia. OskarŜony, który
faktycznie odbył zastosowany względem niego środek zapobiegawczy
o charakterze izolacyjnym, a zatem poniósł związane z nim niedogodności,
nie moŜe takŜe przez swoje działanie dąŜyć do poprawy sytuacji procesowej.
34
Zob. uchwałę SN z dnia 21 grudnia 1989 r., sygn. V KZP 26/89, OSNKW 1990, nr 4–6,
poz. 15 (Lex Polonica nr 306846) oraz P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks
postępowania karnego. Komentarz do artykułów 297–467, t. II, pod red. P. H o f m a ń s k i e g o, Warszawa 2004, s. 512–513.
Prokuratura
i Prawo 9, 2011
109
G. A. Skrobotowicz
NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe pomimo powyŜszych uwag droga obrana
przez ustawodawcę wydaje się być prawidłową. Zmiany prawne, do których
doszło w legislacyjnej ścieŜce przemian, skutkowały coraz szerszym zaliczaniem odbytego tymczasowego aresztowania na poczet kary orzeczonej
w innej sprawie.
Credit for time spent under preventive arrest
towards one’s sentence in another case
Abstract
The author hereof attempts to present the issue of crediting time spent by
the accused in custody prior to trial in one case towards the latter’s sentence
in another case, discusses amendments introduced by the legislator, and
relevant past judgments. He presents the path of legislative changes, from
no longer valid provisions of former penal codes and the code of criminal
procedure up to present legislation in force.
110
Prokuratura
i Prawo 9, 2011