W 30-lecie Centralnego Archiwum Wojskowego

Leszek Lewandowicz
W 30-LECIE CENTRALNEGO ARCHIWUM WOJSKOWEGO
Działalność Centralnego Archiwum Wojskowego na przestrzeni minionych
trzydziestu lat, jego rozwój, osiągnięcia i trudności kształtowały się różnie zależnie od
wielu zjawisk. Ten warsztat pracy historyka, jakim są archiwa, a wśród nich
odgrywające nie poślednią rolę archiwa wojskowe, powinien być tak zorganizowany,
aby udostępnianie akt lub dotarcie badacza do interesującego materiału źródłowego
nie sprawiało większego kłopotu. Muszą tu być jednak spełnione pewne warunki,
które umożliwią archiwum realizację tych zadań. Głównie chodzi o zabezpieczenie w
odpowiednie siły i środki, którymi każde archiwum, zależnie od wielkości
posiadanych zasobów aktowych, winno dysponować.
Do podstawowych czynników mających wpływ na wyniki pracy każdego
archiwum, ą w związku z tym wpływających na ocenę jego działania należy zaliczyć:
miejsce archiwum w układzie organizacyjnym danego resortu, zakładu czy instytucji
(im szerszy zakres obowiązków instytucji tym wyższy winien być stopień
podporządkowania
archiwum);
warunki
lokalowe
—
a
więc
odpowiednie
pomieszczenia na akta; pracownie wraz z odpowiednimi urządzeniami technicznymi;
pomieszczenia dla pracowników własnych jak i dla osób postronnych —
korzystających z akt (pracownie naukowe); introligatornie i fotolaboratorium oraz
pomieszczenia i urządzenia dla powielania akt1.
1
Tak istotne sprawy funkcji archiwów oraz ich zadań szerzej omawiają: M. B i e l i ń s k a,
Współczesne zadania archiwów, [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków w Lublinie. Referaty —
Istotne znaczenie odgrywa kadra pracowników, jej ilość w stosunku do zasobu
aktowego archiwum, kwalifikacje fachowe i osobiste zaangażowanie w pracy
archiwalnej2. Natomiast na miejsce i rolę archiwum w układzie danego resortu czy
instytucji, na wielkość pomieszczeń i stan etatowy kadry pracowniczej archiwum
wpływają takie czynniki, jak: wielkość zasobu aktowego, którym dysponuje archiwum
w chwili jego organizacji oraz przewidywane roczne zwiększanie tego zasobu; stopień
uporządkowania i opracowania archiwalnego tego zasobu, a więc ilość i jakość
sporządzonych dotychczas pomocy archiwalnych (inwentarze kartkowe i ciągłe,
indeksy, skorowidze, katalogi tematyczne, przewodniki po zespołach, kartoteki
rzeczowe i imienne itp.); stan fizyczny akt, których udostępnianie jest rzeczą
konieczną. Biorąc pod uwagę te wszystkie elementy można dopiero właściwie
określić, czy osiągnięcia danego archiwum są adekwatne do sił i środków, jakie mu
przydzielono na przestrzeni lat.
*
Droga rozwojowa CAW w okresie 30 lat przebiegała równolegle z
umacnianiem się ludowej obronności. Zmiany zachodzące w kraju w minionych latach
miały też swe odbicie na gruncie funkcjonowania archiwów. Łączyły się z tym
głównie problemy dotyczące zasady proweniencji; wiele zespołów akt uległo rozbiciu.
Niektóre akta wojskowe znalazły się w posiadaniu innych archiwów. Dopiero po
dłuższym okresie część z nich powróciła na swe właściwe miejsce, tj. do CAW. Na
pewno nie ustrzeżono się wówczas i przed stratami bezpowrotnymi. Zachodzące
zmiany miały też i pewien wpływ na sprawy organizacyjne i magazynowanie akt.
Trudności lokalowe, które w ostatnich latach zostały poważnie złagodzone, utrudniały
pracę CAW przez wiele lat. Pomoc okazywana w tym okresie przez przełożonych
cz. 2. Warszawa 1968, s. 344 i nast. oraz cz. 4, Warszawa 1971, s. 456—489 (dyskusja); L. C h a j n, Rola i
zadania państwowej służby archiwalnej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Archeion nr 56, 1971, s. 17—23.
2
Warto wspomnieć, że ostatnio tym sprawom poświęca się szczególnie wiele uwagi. Por.: K.
B i e l e c k i, Niektóre problemy kierowniczej kadry archiwów terenowych w Polsce w latach 1950—1970,
Archiwista nr 2 (29), 1972, s. 1—18; A. T o m c z a k, Problemy zatrudnienia wg projektu wzorcowej ustawy
archiwalnej UNESCO, tamże nr 2 (33), 1973, s. 1—4; tegoż. Zmiany w programie kształcenia archiwistów na
uniwersytetach w Polsce, tamże nr 1 (36), 1974, s. 25—31.
pozwoliła instytucji przezwyciężyć wiele trudności i nadać właściwy rytm pracy
archiwalnej.
Okres minionego 30-lecia można podzielić na dwa podokresy, które
decydowały o pracy i rozwoju służby archiwalnej w wojsku. Pierwszy — bierze swój
początek w sierpniu 1945 roku, kiedy to po wyzwoleniu całej Polski spod okupacji
hitlerowskiej utworzone zostało Centralne Archiwum Wojskowe w Gdańsku-Oliwie, a
kończy się z chwilą jego likwidacji w 1950 roku. Drugi — zapoczątkowany został
utworzeniem zreorganizowanego Centralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie
w 1951 roku i trwa po dzień dzisiejszy3.
Podstawę wojskowych zbiorów archiwalnych stanowiły materiały archiwalne
wytworzone do 1939 roku, które w ilości ponad 10 tys. mb. odnalezione zostały w
1945 roku w Gdańsku-Oliwie, po wyzwoleniu Wybrzeża. Gromadzenie tych
materiałów na Wybrzeżu rozpoczął okupant jeszcze w 1939 roku Już w początkach
1940 roku było tam ponad 60 wagonów kolejowych z polskimi aktami wojskowymi.
O zespołach tych akt, ich stanie fizycznym i wartości historycznej pisano już wiele,
dlatego nie ma potrzeby szersze ich omawianie4. Warto natomiast z okazji 30-lecia
CAW i 36 rocznicy napaści hitlerowskiej na Polskę wspomnieć o innym zagadnieniu,
a mianowicie czym kierowały się wojskowe władze niemieckie wywożąc polskie akta
wojskowe z Warszawy i innych miast — do Gdańska-Oliwy. Względy zabezpieczenia
archiwaliów polskich przed ich ewentualnym zniszczeniem, jakiemu uległy później
wszystkie archiwa warszawskie w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku, nie
mogą mieć żadnego uzasadnienia. Znany jest przecież stosunek okupanta do pamiątek
kultury podbitych narodów. Prawdopodobnie decydującym momentem było to, że
uważali oni, iż na terenie Rzeszy będą one bezpieczniejsze aniżeli na terenie tzw.
Generalnego Gubernatorstwa. Władze hitlerowskie szybko zorientowały się o wartości
tych akt, które w rezultacie stanowiły szczególny przedmiot zainteresowania
3
Sprawy te były już szerzej omawiane. Por. L. L e w a n d o w i c z, Początkowy okres kształtowania
zasobu aktowego Centralnego Archiwum Wojskowego po zakończeniu wojny w roku 1945, Biuletyn Wojskowej
Służby Archiwalnej nr 3, 1971, s. 5—17.
4
Informacje o archiwaliach okresu międzywojennego znajdzie czytelnik na łamach naszego
Biuletynu. Ponadto: B. W o s z c z y ń s k i, Wojskowe archiwalia w kraju, [w:] Historia wojskowości polskiej.
Wybrane zagadnienia. Warszawa 1972, s. 770—789; tegoż, Źródła do historii Wojska Polskiego w Centralnym
Archiwum Wojskowym, Żołnierz Wolności nr 109, 1973.
Wehrmachtu i gestapo.
Wśród około 15 tys. mb polskich akt wojskowych, jakie zgromadził okupant
w Gdańsku-Oliwie, znajdowały się również materiały Oddziału II Sztabu Głównego,
Oddziału II Straży Granicznej, Szefostwa Wywiadu Korpusu Ochrony Pogranicza,
Dowództwa Żandarmerii Wojskowej, Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego
i Przysposobienia Wojskowego, Junackich Hufców Pracy, Związku Harcerstwa
Polskiego, Związku Strzeleckiego, akta powstań — wielkopolskiego i śląskich oraz
teczki personalne oficerów, podoficerów zawodowych i rezerwy. Właśnie te materiały
stanowiły zasadniczy przedmiot zainteresowania wojskowych i politycznych władz
hitlerowskich; nad nimi w zasadzie skupiała się praca składu personalnego specjalnie
dobranego pod względem politycznym. W oparciu o te przedwojenne akta gestapo
ustalało niezbędne dane oraz adresy interesujących ich osób.
Pozostawienie przez polskie władze wojskowe bogatej dokumentacji
personalnej było niewątpliwie zaskoczeniem dla samych Niemców. Właśnie o tymfakcie wspomina w swoich pamiętnikach szef zagranicznego wywiadu i kontrwywiadu
politycznego hitlerowskich Niemiec, który stał na czele VI Departamentu Głównego
Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy. (RSHA), SS Brigadenfuhrer i generał-major Waffen
SS — Walter Schellenberg5. Był on jednym z pierwszych wyższych oficerów SS,
którzy przybyli do Warszawy po jej kapitulacji. W swym pamiętniku6 z okresu
kampanii wrześniowej w 1939 roku w Polsce, pisze on m.in.: „Czas do przybycia
Hitlera do Warszawy wykorzystałem do zabezpieczenia pozostawionych materiałów
polskiego wywiadu. Wbrew oczekiwaniom znaleźliśmy prawie całą kartotekę polskiej
sieci wywiadowczej [...]. Po powrocie do Berlina przystąpiłem do opracowania i
wykorzystania tej kartoteki. Na podstawie tych materiałów okazało się, że wywiad
polski miał w Niemczech około 430 agentów; większość z nich aresztowaliśmy i
oddaliśmy pod sąd”. O jednym z nich, Polaku mieszkającym wówczas w
5
Walter Schellenberg (1910—1952) w 1949 roku skazany został przez Międzynarodowy Trybunał na
6 lat więzienia- Zwolniony już w 1950 roku, zmarł we Włoszech.
6
Pamiętniki te zostały wydane po jego śmierci najpierw w języku angielskim — „The Schellenberg
Memoirs”, a następnie w języku niemieckim — „Memoiren”. Własnoręczne zapiski Schellenberga znajdują się
w monachijskim Instytucie Historii Współczesnej (Münchener Institut für Zeitgeschichte). Fragmenty tych
pamiętników drukował. „Express Wieczorny” w Warszawie w kilku kolejnych numerach w końcu 1973 roku
(odcinek pierwszy ukazał się 10.12.1973 roku).
Dortmundzie, Schellenberg pisze obszerniej, choć nie podaje jego nazwiska. Polaków
został skazany na śmierć; Schellenberg usiłował z niego coś wydobyć, ale
bezskutecznie. „Gdy po raz ostatni z nim rozmawiałem — pisze Schellenberg —
powiedział mi: »No cóż, nie wiadomo jeszcze jaki będzie kiedyś pana koniec«”7.
Niemieckie władze wojskowe interesowała natomiast inna grupa materiałów.
Chodziło im głównie o akta pozostałych oddziałów Sztabu Głównego, Generalnego,
Inspektoratu
Sił
Zbrojnych
i
Wytwórni
Uzbrojenia.
Wiele
wartościowych
dokumentów wyłączono i od razu przekazano do odpowiednich komórek wojskowych
lub też tłumaczono je na miejscu w Gdańsku-Oliwie i w tej formie przesyłano,
zainteresowanym8.
*
Nie wszystkie akta zgromadzone podczas okupacji w Gdańsku-Oliwie
zachowały się dla historii. Część zdążyli Niemcy wywieźć w głąb Rzeszy, około 5 tys.
mb spłonęło w ostatniej fazie walk na Wybrzeżu9. Na bazie pozostałych akt przejętych
przez władze polskie utworzone zostało w sierpniu 1945 roku Centralne Archiwum
Wojskowe,
które
podporządkowano
Głównemu
Zarządowi
Polityczno-
Wychowawczemu WP. Od tego momentu zapoczątkowany został okres rozwoju
wojskowej służby archiwalnej. Były to lata, w których archiwistyka polska miała do
spełnienia poważne i jakże trudne zadania. Należało ratować, przed dalszym
zniszczeniem, rozproszone materiały źródłowe, zabezpieczyć je i szybko włączyć do
obiegu naukowego. Pracownicy CAW już w początkowym okresie przystąpili do
zabezpieczenia i ochrony od zniszczenia cennych akt o. wartości historycznej,
7
Por.; W pociągu specjalnym. Z pamiętników szefa hitlerowskiego kontrwywiadu. Opracował i do
druku podał St. W a n a d, „Express Wieczorny” nr 292 z 10.12.1973 roku. W świetle zachowanych akt
sprawozdawczych można sądzić, że dokumentacja wytworzona przez polskie komórki wywiadowcze nie była
zgromadzona w przedwojennym Archiwum Wojskowym przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku.
8
Ślady tych tłumaczeń zachowały się w zbiorach Centralnego Archiwum Wojskowego, o czym pisze
L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki
wojskowej służby archiwalnej. Warszawa 1967, s. 157. Ponadto; L. L e w a n d o w i c z, Do czego służyły
hitlerowcom polskie archiwa wojskowe, Żołnierz Wolności nr 274, 1969.
9
Szersze omówienie dziejów polskich archiwaliów wojskowych w czacie okupacji 1939—1945
znajduje się w artykule opublikowanym na łamach Wojskowego Przeglądu Historycznego nr 2, 1972, s. 476—
481. Por. też: M. S e r e j s k i, Ze wspomnień o Wojskowym Biurze Historycznym — wrzesień i październik
1939, [w:] Walka o dobra kultury. Warszawa 1939—1945, t. 1, Warszawa 1970, s. 462—467.
wytworzonych w okresie międzywojennym. Równocześnie zaistniała potrzeba
zorganizowania sieci archiwów wojskowych na terenie kraju, zabezpieczających akta
wytworzone przez ludowe Wojsko Polskie. Należało też właściwie uregulować
problemy normatywne. Już wówczas opracowano tymczasowe wytyczne w sprawie
postępowania z wojskowymi materiałami archiwalnymi. Wydane zostały również
instrukcje, omawiające metody gromadzenia i zabezpieczania akt, w kancelariach
jednostek wojskowych.
Szczególną wagę przywiązuje się do akt przedstawiających przebieg działań
wojennych w latach 1939—1945. Zakończenie wojny stworzyło warunki do
właściwego przygotowania akt wytworzonych przez jednostki oraz instytucje
wojskowe w okresie 1943—1945 i przekazania ich do archiwum. Wydawane
zarządzenia i rozkazy regulowały sposób postępowania z archiwaliami. Jednostkom
wojskowym polecono przekazać do CAW wszystkie akta zbędne w bieżących
pracach. Ponadto przystąpiono do przyjmowania akt od tych instytucji i jednostek,
które zostały zlikwidowane w okresie przechodzenia wojska na stopę pokojową. Już w
początkowym okresie istnienia Centralne Archiwum Wojskowe zabezpieczyło, oprócz
akt okresu międzywojennego przejętych w Gdańsku-Oliwie, ponad 250 zespołów akt
dowództw, instytucji i jednostek wojskowych LWP. Ogólna liczba jednostek
archiwalnych tych zespołów wynosiła około 15 tys. (prawie 300 mb akt)10.
Pozostawione przez okupanta polskie archiwalia wojskowe wymagały
szczególnej opieki, tak samo zresztą jak i akta ludowego Wojska Polskiego, które nie
były w najlepszym stanie. Częste przenoszenie ich z miejsca na miejsce w czasie
działań wojennych, pozostawiało po sobie ślady. Pomimo jednak wielu trudności,
skromnego liczebnie i niewykwalifikowanego kolektywu pracowników, podjęto od
początku istnienia CAW podstawowe czynności archiwalne, tworząc pierwsze pomoce
ewidencyjne. W tych trudnych dla archiwistyki wojskowej początkowych latach
(1945—1951) nie uniknięto i omyłek. Wiele zespołów akt proweniencji wojskowej z
okresu międzywojennego przydzielono do innych archiwów państwowych. W wyniku
10
Szczegółowe informacje o przejętych wówczas zespołach akt znalazły swoje odbicie w innym
artykule: L. L e w a n d o w i c z, Organizacja i działalność Centralnego Archiwum Wojskowego, Archeion nr
31, 1959, s. 65—81. Ponadto: O Centralnym Archiwum Wojskowym słów kilka, Archiwista nr 1 (36), 1974, s.
17—24.
tych decyzji zostały one rozproszone.
Zapoczątkowane w Gdańsku-Oliwie prace nabrały pełnego rozmachu dopiero
po przeniesieniu Centralnego Archiwum Wojskowego w roku 1951 do Warszawy i
podporządkowania go szefowi Sztabu Generalnego. W następnych latach (1952—
1956) przejęto dalsze akta wytworzone przez jednostki ludowego WP; włączono też
do właściwych zespołów odnalezione dodatkowo archiwalia przedwojenne. W latach
1957—1959 zasób aktowy CAW powiększył się o poważną ilość zespołów akt
zwróconych przez inne archiwa, w których znalazły się one w wyniku niewłaściwych
decyzji podjętych w latach poprzednich. Powiększona została też liczba pracowników
z odpowiednimi kwalifikacjami, co miało poważny wpływ na dalszy postęp w
działalności podstawowej archiwum.
Dzisiaj, po trzydziestu latach wytężonej pracy, prawie cały zasób Centralnego
Archiwum Wojskowego obejmujący akta od 1914 roku i wynoszący ponad 13.700 mb
akt doprowadzony został do właściwego stanu, umożliwiającego korzystanie z
różnorodnych materiałów, na które składa się: ponad 4 tys. mb akt z lat 1914—1939, 7
mb dotyczących wojny obronnej w 1939 roku, ponad 250 mb akt polskich jednostek
wojskowych walczących na Zachodzie w lalach 1940—1945, około 6 mb akt polskich
organizacji podziemnych z okresu okupacji hitlerowskiej (GL, AL, BCh, AK), około 9
tys. mb akt ludowego Wojska Polskiego, około 200 mb akt obcych różnego
pochodzenia, ponad 8 tys. egz. map wojskowych z okresu międzywojennego i
ludowego WP, ponad 60 tys. zdjęć wojskowych :z okresu międzywojennego, około
100 tys. zdjęć armii obcych -z okresu drugiej wojny światowej, ponad 5 tys. zdjęć z
okresu okupacji hitlerowskiej, około 20 m klisz (szkło) okresu międzywojennego.
Dział regulaminów i kolekcji rozkazów wynosi ponad 280 mb (100 mb z lat 1918—
1939, ponad 170 mb LWP oraz 17 mb armii obcych), dział czasopism i prasy
wojskowej zamyka się w granicach 50 mb.
Do wszystkich materiałów archiwalnych opracowano wiele różnego rodzaju
pomocy naukowych umożliwiających dotarcie do nich. Sporządzono więc setki
inwentarzy kartkowych i ciągłych dla akt okresu międzywojennego oraz inwentarze
drukowane ciągłe dla 525 i maszynowe dla 182 zespołów akt ludowego Wojska
Polskiego wytworzonych w latach 1943—1945. Ilość różnych kart pomocniczych
sporządzonych przez pracowników CAW do wszystkich materiałów o charakterze
ewidencyjno-personalnym osiągnęła cyfrę ponad milion trzysta tysięcy. Rozwinięta
została forma zabezpieczania archiwaliów poprzez mikrofilmowanie i zabiegi
introligatorskie.
Z bazy źródłowej CAW korzystają badacze wojskowi i cywilni; przez
pracownię naukową instytucji przewinęło się kilkanaście tysięcy osób, które
podejmowały różne prace badawcze dotyczące rozwoju i działalności polskich sił
zbrojnych oraz zagadnień natury politycznej, społecznej czy gospodarczej. Wojskowe
materiały archiwalne służą również pomocą w pracy dydaktycznej, politycznowychowawczej, przy odtwarzaniu struktury wojska okresu międzywojennego, działań
we wrześniu 1939 roku i szlaku bojowego Ludowego Wojska Polskiego;
wykorzystywane są też przy urządzaniu sal historii jednostek uczestniczących w
wojnie 1943—1945 oraz dla zobrazowania udziału wojska w pracy pokojowej kraju.
Akta proweniencji wojskowej służą również pomocą przy odtwarzaniu dziejów
kształtowania się władzy ludowej w Polsce w pierwszych latach powojennych 1945—
1948. Źródła wojskowe prezentowane są też za pomocą artykułów ogłaszanych na
łamach różnych czasopism historycznych i archiwalnych. Ponadto organizowane są
wystawy i pokazy umożliwiające bliższe zapoznanie się z nagromadzonym zasobem
aktowym instytucji. Przy współdziałaniu z innymi placówkami naukowymi, głównie
Wojskowym Instytutem Historycznym, wydano drukiem kilka tomów wybranych
materiałów źródłowych.
Należy wspomnieć jeszcze o innej niezwykle ważnej roli, jaką spełnia
Centralne Archiwum Wojskowe w stosunku do obywateli kraju. Chodzi tu o
wydawanie zaświadczeń o pełnieniu służby wojskowej lub pracy cywilnej w wojsku.
Na przestrzeni 30-lecia do CAW wpłynęło kilkaset tysięcy tego rodzaju spraw. Istotne
znaczenie ma fakt, że ilość napływających podań stale powiększa się dochodząc
ostatnio do około 25 tysięcy w skali rocznej.
*
Osiągnięcia Centralnego Archiwum Wojskowego w okresie 30-lecia
dokonane zostały wysiłkiem całego kolektywu pracowników tej instytucji. Rozwijając
swą działalność placówka nasza korzysta zawsze z doświadczeń państwowej służby
archiwalnej, której metody pracy przystosowywane są jednak do specyfiki zasobu
aktowego proweniencji wojskowej.
Dorobek instytucji jest poważny, ale wiele jeszcze zostało do zrobienia. Stale
poprawiające się warunki lokalowe i materialne, wyższy poziom i kwalifikacje
pracowników — wszystko to rokuje nadzieję, że każdy następny rok pracy CAW,
będzie przynosił nowe osiągnięcia.