Małgorzata Gersdorf

Prawo
zatrudnienia
Małgorzata Gersdorf
Wydanie 1
Warszawa 2013
Redaktor prowadzący: Joanna Choroszczak-Magiera
Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek
Projekt okładki i stron tytułowych: Michał Piotrowski
Recenzent: prof. dr hab. Walerian Sanetra
Publikacja powstała przy współpracy i dofinansowaniu
Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013
Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana
ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,
kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorki i wydawcy.
ISBN 978-83-278-0086-2
LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa
tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68
Infolinia: 22 572 99 99
Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92
www.lexisnexis.pl, e-mail: [email protected]
Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści
Spis treści
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Od Autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
ROZDZIAŁ I. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Kwalifikacja obligacyjnych stosunków zatrudnienia . . . . . . . . . . .
3. Cele i zadania prawa pracy w nowej rzeczywistości
gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Cywilnoprawne podstawy zatrudnienia jako jeden
z instrumentów flexicurity i zwiększania „krótkotrwałej
zatrudnialności” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Założenia opracowania i jego systematyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Różne koncepcje niepracowniczych, obligacyjnych form
zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Prawo zatrudnienia jako hipoteza badawcza . . . . . . . . . . . .
5.3. Struktura opracowania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13
13
15
ROZDZIAŁ II. Cechy konstrukcyjne umowy o pracę . . . . . . . . . . .
1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Pojęcie kierownictwa pracodawcy i jego ewolucja
(od podporządkowania pracownika poleceniom kierownika
do pracy autonomicznej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Ocena kierownictwa pracodawcy (jego charakter i zakres)
w doktrynie i judykaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Pozostałe cechy umowy o pracę istotne z punktu widzenia
właściwej subsumcji norm dotyczących kwalifikacji prawnej
zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Umowa o pracę a inne kontrakty o zatrudnienie . . . . . . . . . . . . . .
6. Domniemanie zawarcia umowy o pracę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
24
28
28
29
35
37
37
39
41
43
47
50
5
Spis treści
7. Nazwa umowy i jej znaczenie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Przeobrażenia stosunków zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. Interes prawny w ustaleniu charakteru zatrudnienia . . . . . . . . . .
10. Pozorne zatrudnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. Kilka stosunków pracy zawartych z jednym pracodawcą . . . . . .
12. Spółdzielcza umowa o pracę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.1. Cechy charakterystyczne spółdzielczej umowy
o pracę i jej odrębności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2. Przekształcenie spółdzielczej umowy o pracę
w zwykłą umowę w czasie transferu zakładu . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ III. Umowy nazwane, których przedmiotem
jest świadczenie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Umowa o prace woluntarystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Podstawa prawna pracy świadczonej w ramach
wolontariatu, pojęcie wolontariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Zabezpieczenie socjalne wolontariuszy . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Umowa o dzieło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Treść umowy o dzieło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Różnice między umową o dzieło a umową o pracę . . . . . . .
3.3. Umowa o dzieło w praktyce i judykaturze . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Zabezpieczenie socjalne wykonawców umowy o dzieło. . . . .
4. Umowa zlecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Treść umowy zlecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Podstawowe różnice między umową zlecenia i umową
o pracę. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Rozróżnienie zlecenia i umowy o pracę w orzecznictwie
Sądu Najwyższego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4. Zabezpieczenie socjalne zleceniobiorców . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ IV. Umowy cywilne z ustawowo wbudowanym
elementem prawnopracowniczym . . . . . . . . . . . . .
1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Umowa o pracę nakładczą (chałupnictwo). . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Cechy istotne chałupnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Forma, treść i warunki kontraktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Wynagrodzenie, wynagrodzenie gwarancyjne, urlop
wypoczynkowy chałupników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.4. Ochrona pracy chałupników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.5. Rozwiązanie umowy o pracę nakładczą . . . . . . . . . . . . . . . .
2.6. Zabezpieczenie socjalne chałupników . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
53
55
58
61
68
70
70
73
75
75
76
76
80
83
83
84
86
92
94
94
96
101
106
109
109
110
110
112
114
116
117
120
www.lexisnexis.pl
Spis treści
3. Umowy cywilnoprawne zawierane z członkami spółdzielni
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Podstawy zatrudnienia w spółdzielniach pracy . . . . . . . . . .
3.2. Odrębności spółdzielczej umowy o pracę nakładczą . . . . .
3.3. Ochrona wynagrodzenia członków spółdzielni pracy
pracujących na podstawie umów cywilnoprawnych . . . . . .
3.4. Umowa kandydacka na członka spółdzielni pracy. . . . . . . .
4. Umowa członkostwa i umowa kandydacka w rolniczych
spółdzielniach produkcyjnych jako podstawa zatrudnienia
w tych spółdzielniach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Aktualny reżim zatrudnienia członków rolniczych
spółdzielni produkcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Wynagrodzenie członkowskie i jego ochrona . . . . . . . . . . . .
4.4. Inne zabezpieczenie socjalne członków rolniczej
spółdzielni produkcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.5. Umowa o staż kandydacki jako podstawa zatrudnienia
w rolniczej spółdzielni produkcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Powiernictwo banku hipotecznego jako podstawa
zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2. Regulacja prawna zatrudnienia powiernika i jego
zabezpieczenie socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Hybrydowy charakter zatrudnienia powiernika banku
hipotecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ROZDZIAŁ V. Umowy o zatrudnienie powiązane z osobą
trzecią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Umowa o zatrudnienie domownika członka rolniczej
spółdzielni produkcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.1. Cel regulacji prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. Pojęcie domownika członka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.3. Wynagrodzenie domownika członka rolniczej
spółdzielni produkcyjnej i związane z tym jego
uprawnienia socjalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zobowiązanie do współpracy w prowadzeniu działalności
jako podstawa zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Pojęcie osoby współpracującej z osobą prowadzącą
działalność gospodarczą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Zabezpieczenie socjalne osób współpracujących . . . . . . . . .
125
125
127
128
130
131
131
133
135
136
138
139
139
140
143
147
147
149
149
151
158
160
160
167
7
Spis treści
Wnioski końcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Kodeks zatrudnienia wyzwaniem przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Przyzwoita legislacja wymaganiem nowego prawa
zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zasady prawa zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
173
180
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
193
8
169
169
www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów
Wykaz skrótów
FGŚP
GUS
k.c.
k.p.
k.p.c.
k.r.o.
KRUS
k.s.h.
LexisNexis
MOP
M.P.Pr.
NSA
OSNAPiUS
OSNC
OSNCP
OSNP
OSP
OSPiKA
PiP
PIP
PiZS
PPH
Pr.Spółek
PS
rsp
– Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
– Główny Urząd Statystyczny
– ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16,
poz. 93 ze zm.)
– ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.
Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
– ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)
– ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.)
– Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
– ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.)
– Lexis.pl – Serwis Prawniczy LexisNexis sp. z o.o.
– Międzynarodowa Organizacja Pracy
– „Monitor Prawa Pracy”
– Naczelny Sąd Administracyjny
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1995 r.)
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna (od 1995 r.)
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Cywilna oraz Izba
Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r.
do 1994 r.)
– Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych
– Orzecznictwo Sądów Polskich
– Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
– „Państwo i Prawo”
– Państwowa Inspekcja Pracy
– „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”
– „Przegląd Prawa Handlowego”
– „Prawo Spółek”
– „Przegląd Sądowy”
– rolnicza spółdzielnia produkcyjna
9
Wykaz skrótów
Sł.Pracow.
SN
SP
UE
u.o.p.w.
„Służba Pracownicza”
Sąd Najwyższy
„Studia Prawnicze”
Unia Europejska
ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 234,
poz. 1536 ze zm.)
ustawa systemowa – ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585
ze zm.)
ZUS
– Zakład Ubezpieczeń Społecznych
10
–
–
–
–
–
www.lexisnexis.pl
Od Autora
Od Autora
Niniejsze opracowanie przedstawia odmienne podejście do regulacji
pracy w prawie i postuluje konieczność objęcia jedną dziedziną pozapracowniczych i pracowniczych podstaw zatrudnienia. Tłem społecznym dla tej propozycji jest stale zmieniająca się sytuacja na rynku
pracy, narastające bezrobocie i związane z tym rozszerzanie się szarej
strefy, co powoduje rozpaczliwe poszukiwania instrumentów realnego
zmniejszania bezrobocia. Nie bez znaczenia dla sformułowanej tezy
jest wprowadzanie nowoczesnych technologii i rozszerzanie się rynku
usług, które prowadzą do modyfikacji w sposobie wykonywania pracy.
Do tej pory badania nad tą tematyką były – i nadal są – prowadzone z punktu widzenia prawa pracy i ewentualnego poszerzenia
zakresu przedmiotowego tej dziedziny nauki. Obowiązuje bowiem
koncepcja jednolitego co do charakteru i zamkniętego katalogu
podstaw prawnych zatrudnienia pracowniczego, która nie pozwala
na włączenie do niego stosunków prawnych o nieco odmiennym
charakterze, aczkolwiek także obligacyjnych.
Koncepcja zaprezentowana w opracowaniu jest oparta – po pierwsze
– na słusznym wymaganiu utrzymania jednolitego charakteru prawa
stosunku pracy, a po drugie – na konieczności objęcia ochroną pracujących stale na innej niż umowa o pracę kontraktowej podstawie. Te dwie
oceny doprowadziły do sformułowania tezy, że konieczne jest stworzenie nowej dziedziny prawa, a mianowicie – prawa zatrudnienia,
którego jądrem, ale nie jedynym elementem byłoby prawo pracy.
Przedmiotem prawa zatrudnienia byłaby ochrona pracy świadczonej na rzecz osoby trzeciej za wynagrodzeniem, która to ochrona
11