WSPÓŁCZESNA RZEŹBA EOLICZNA W DORZECZU RZEKI URAL

WSPÓŁCZESNA RZEŹBA EOLICZNA W DORZECZU RZEKI URAL W
POŁUDNIOWEJ ROSJI
Aleksander A. Czibiliow 1, Tadeusz Szczypek 2
1
Instytut Stepu, Uralski Oddział Rosyjskiej Akademii Nauk, ul. Pionierska 11, Orenburg, Rosja;
2
Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, ul. Będzińska 60, 41-200 Sosnowiec, Polska
E-mail: [email protected], [email protected]
Słowa kluczowe:
rzeźba eoliczna, piaski eoliczne, uziarnienie, obróbka, południowa Rosja
Obszar badań jest położony w dolnym biegu rzeki Irtek w pobliżu jej ujścia do rz. Ural (około
100 km na zachód od Orenburga). Jest to teren położony w strefie typowych stepów kostrzewowoostnicowych (Festuca sp. – Stipa sp.). Panuje tu suchy kontynentalny klimat z surową zimą, gorącym
latem, niedostatkiem opadów atmosferycznych, suchością powietrza, intensywnym parowaniem.
Średnia roczna temperatura powietrza wynosi tu +4,1°C, średnia temperatura lipca +22,0°C
(maksymalna 42,0°C), natomiast stycznia -14,5°C (minimalna -44,0°C). Zatem absolutna roczna
amplituda temperatur sięga 86,0°C.
W sąsiedztwie doliny Irteka zimą dominują wiatry wschodnie, latem natomiast północnozachodnie. Największe prędkości wiatry osiągają zimą i wczesną wiosną (10-15 m/s). W okresie
letnim dość często też pojawiają się wiatry południowe (suchowieje), osiągające w porywach
do 20 m/s.
W dolnym biegu Irteka terasa nadzalewowa jest zbudowana z szaro-żółtych utworów
piaszczystych i piaszczysto-pylastych. Materiał ten uległ silnemu przewianiu, tworząc różne
akumulacyjne i deflacyjne formy terenu. W krajobrazie przeważają gęsto rozmieszczone, niewysokie
(4-8 m) i owalne pagóry wydmowe o złagodzonych zarysach, rozdzielone różnej wielkości i kształtu
nieckami deflacyjnymi.
Obecnie jest to obszar porośnięty głównie przez rozrzedzoną trawiastą roślinność
psammofilną. Jednak nadmierny wypas bydła, owiec i kóz doprowadził w wielu miejscach
do zniszczenia pokrywy roślinnej i ponownego uruchomienia piasków przez wiatr. Współcześnie
rozwijająca się rzeźba eoliczna tego obszaru ma charakter typowo deflacyjny, ponieważ rozwiewaniu
podlegają wcześniej ukształtowane różnorodne formy wydmowe. Wśród elementów rzeźby wyraźnie
dominują płaszczyzny, niecki i rowy deflacyjne, a także różnej wielkości i kształtów ostańce
deflacyjne. Stare wydmy są tu jeszcze reprezentowane przez resztki typowych stoków dystalnych
(stoki proksymalne zostały w zasadzie całkowicie zniszczone). Efekty przejawów akumulacji
eolicznej są zazwyczaj wyraźnie mniej widoczne. Objawiają się w postaci niewielkich pokryw
piasków przewianych oraz kopczyków piaszczystych, tworzących się w cieniu kęp roślinności
głównie trawiastej.
Ciekawe wyniki daje porównanie mechanicznych cech współczesnych piasków wydmowych
z analogicznymi właściwościami aluwialnych, terasowych utworów podłoża.
Pod względem składu granulometrycznego w obu przypadkach są to typowe osady średnioziarniste, chociaż dość wyraźnie różnią się między sobą pod względem zawartości frakcji
domieszkowych, zwłaszcza gruboziarnistej. Utwory aluwialne cechują się średnią średnicą ziaren
Mz = 0,252 mm, natomiast piaski eoliczne – Mz = 0,276 mm. Jednak w utworach podłoża występuje
piasek gruboziarnisty (>0,5 mm) w ilości 1,1%, a w piaskach przewianych – w ilości 5,5%. Podobnie
w materiale wyjściowym jest 1,1% osadów pylastych (<0,1 mm), a w piaskach wydmowych – 0,6%.
Stopień wysortowania tych osadów jest jednak analogiczny, o czym świadczą wartości
σ (odpowiednio) = 0,49 i 0,51.
Niewielkie różnice zaznaczają się natomiast pod względem obróbki ziaren kwarcu. Biorąc pod
uwagę wyniki analiz za pomocą mechanicznej metody B. Krygowskiego, w obu przypadkach
występuje znikoma ilość (2,1-2,2%) ziaren okrągłych typu γ, zaś zdecydowanie przeważają ziarna
ostrokrawędziste typu α (76-77%). Jednak minimalnie mniejsza ilość ziaren α i równie minimalnie
większa ilość ziaren średnioobtoczonych typu β w piaskach eolicznych w porównaniu z piaskami
terasowymi powoduje, że wartość wskaźnika obróbki Wo dla piasków wydmowych wynosi 613, a dla
piasków terasowych – 605.
Podobne niewielkie różnice potwierdzają wyniki analiz uzyskane za pomocą morfoskopowej
metody Cailleux. Wskazują one, że w piaskach eolicznych badanego obszaru występuje 4,0% ziaren
okrągłych matowych, 0,6% ziaren ostrokrawędzistych i 94,3% ziaren o cechach pośrednich.
W piaskach terasowych natomiast te wartości są, odpowiednio, następujące: 2,7%, 1,2% i 95,7%.
Wiatr, jako czynnik rzeźbotwórczy i segregujący, odegrał na badanym obszarze doliny Irteka
zróżnicowaną rolę. Pod wpływem odmiennych dominujących jego kierunków (NW, E i S) nie mogły
rozwinąć się jednoznaczne i proste do zaklasyfikowania typy wydm, powstały natomiast wydmy
łączące się ze sobą, o skomplikowanych zarysach. Czynnik eoliczny dość wyraźnie zmienił
uziarnienie osadów: piaski wydmowe są nieco grubsze od piasków podłoża, ale stopień wysortowania
nie uległ zmianie. Czynnik eoliczny nie wpłynął jednak na charakter obróbki piasków przewianych.
Piaski wydmowe w dolinie Irteka nie mają obróbki typowej dla środowiska eolicznego, są tylko
bardzo nieznacznie lepiej obtoczone w porównaniu z piaskami terasowymi. Może to wynikać zarówno
z krótkiej drogi przemieszczania materiału, jak i z krótkiego czasu oddziaływania wiatru
na transportowany materiał piaszczysty.