do druku - Jacek Franek

KANCELARIA ADWOKACKA
RECHTSANWALTSKANZLEI
DR JACEK FRANEK
MAGISTER LEGUM EUROPAE
Sądowe dochodzenie należności od dłużników niemieckich
Monitor Prawniczy - Sierpień 1998
Nr Wydania: 8, strona 301
Sądowe dochodzenie należności od dłużników niemieckich z punktu widzenia prawa
prywatnego międzynarodowego i prawa procesowego międzynarodowego.
Jacek Franek M.L.E.
Wprowadzenie
Sądowe dochodzenie należności od dłużników mających swoją siedzibę lub miejsce
zamieszkania za granicą wymaga cierpliwości oraz znajomości rodzimych i obcych
przepisów w dziedzinie prawa prywatnego międzynarodowego i prawa procesowego
międzynarodowego. Nie znaczy to jednak wcale, że dochodzenie tych długów skazane
jest z góry na niepowodzenie. Poniżej przedstawione ogólne zasady powinno
uwzględnić się rozpocznając dochodzenie długów niemieckich. Dotyczą one wyłącznie
typowych umów gospodarczych, takich jak kupno-sprzedaż, umowa agencyjna lub o
dzieło. Wyłączone zostały natomiast wszystkie roszczenia ze specyficznych stosunków
prawnych, przykładowo z praw rzeczowych, umów najmu i dzierżawy, praw
rodzinnych, spadkowych czy zobowiązań nieumownych, ponieważ rozsadziłoby to
ramy tego opracowania. Jednak przedstawiona poniżej konstukcja myślowa da się
zastosować także do tych spraw. Opracowanie nie dotyczy także dochodzenia
roszczeń przed arbitrażem sądowym - ten rządzi się własnymi prawami.1
I. Ogólne informacje
Decydujące pytanie przy dochodzeniu długów niemieckich brzmi: wnieść sprawę do
polskiego czy do niemieckiego sądu? Nie ma niestety odpowiedzi, która dawałaby się
zastosować do każdej sprawy. W niektórych sytuacjach powinno się wszczynać
postępowanie przed sądem niemieckim, w innych przed polskim.
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
Po pierwsze należy stwierdzić, który z sądów posiada jurysdykcję krajową. Między
Polską a Niemcami nie została podpisana żadana umowa międzynarodowa w tej
dziedzinie, rozstrzygnięcie tej kwestii następuje więc na podstawie autonomicznego
prawa wewnętrznego każdego kraju. Konsekwencją tego jest, że najczęściej sądy
obydwu państw posiadają jurysdykcję krajową. Powództwo można więc wnieść - pod
warunkiem, że zagwarantowana jest także właściwość miejscowa - w każdym z
państw. Pokusa złożenia pozwu przed polski sąd jest w tej sytuacji, z oczywistych
względów praktycznych, bardzo duża. Pytanie, które trzeba jednak zadać sobie w tym
momencie, brzmi: czy orzeczenie sądu tego państwa, w którym dłużnik nie ma swojej
siedziby, może zostać uznane w państwie jego siedziby - tam, gdzie znajduje się jego
majątek. Konkretnie mówiąc chodzi o to, jakie przesłanki muszą być spełnione, by
orzeczenie polskiego sądu nakazujące niemieckiemu dłużnikowi zapłatę należności
wobec polskiego kontrahenta zostało zaakceptowane przez niemieckiego komornika.
Problem ten nie istnieje, jeśli wnosi się powództwo w sądzie niemieckim, bo jego
wyroki stanowią bezpośrednią podstawę do egzekucji. Tutaj jednak niezbędne będzie
z reguły włączenie niemieckiego adwokata. Zamierzając prowadzić sprawę w
Niemczech nie należy w każdym bądź razie wnosić wcześniej powództwa przed sąd
polski. Zagraniczna zawiłość sporu w tej samej sprawie stanowi w Niemczech
uwzględnianą z urzędu przeszkodę procesową, o ile istnieje pozytywna prognoza co
do późniejszego uznania zagranicznego wyroku.2 Natomiast przed sądami polskimi
ograniczenie takie zdaje się nie istnieć.3
II. Dochodzenie należności przed sądami niemieckimi
1. Jurysdykcja krajowa
Oznaczenie krajowej jurysdykcji nie doczekało się do tej pory w Niemczech
specjalnego uregulowania, tak jak ma to miejsce w 1100 i nast. kpc. Do ustalenia jej
stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące właściwości miejscowej sądów cywilnych.
4
Być może z tego względu ukuło się określenie "właściwość międzynarodowa"
(internationale Zuständigkeit). Różnicuje się pomiędzy ogólną, przemienną i wyłączną
jurysdykcją.5 Szczególnym przypadkiem jest postępowanie upominawcze, o czym w
punkcie II 4.
Sądy niemieckie posiadają zgodnie z § 13 ZPO6 ogólną jurysdykcję krajową przede
wszystkim wtedy, gdy pozwany ma w Niemczech miejsce zamieszkania, a w jego
braku miejsce pobytu. Jurysdykcji niemieckiej poddane są zgodnie z § 17 I zd.1 ZPO
także roszczenia wobec osób prawnych oraz spółek bez zdolności prawnej
posiadających pasywną zdolność sądową,7 jeśli mają one w Niemczech swoją siedzibę.
Jeśli statut spółki nie określa jej siedziby, miarodajne jest miejsce rzeczywistego
zarządu spółki.8
Stwierdzenie jurysdykcji krajowej sądów niemieckich na podstawie miejsca
zamieszkania lub siedziby jest dla potrzeb tego akapitu w zasadzie wystarczalne proces właśnie dlatego prowadzony jest w kraju zamieszkania dłużnika, żeby móc
prowadzić bezpośrednią egzekucję z jego majątku. Jednak określenie jeszcze trzech
przypadków przemiennej jurysdykcji krajowej sądów niemieckich niezbędne będzie
przy przedstawieniu przesłanek do uznania wyroków sądów polskich w Niemczech.
Systematycznie muszą te przypadki przedstawione zostać w tym miejscu.
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
Jurysdykcji sądów niemieckich poddane są zgodnie z § 38 II ZPO spory, co do których
strony ustaliły umownie właściwość tych sądów (prorogacja).9 Prorogacja w umowach
międzynarodowych obwarowana jest zgodnie z §§ 38 i 40 ZPO kilkoma
ograniczeniami.10 Dwa z nich wymagają przedstawienia.11 Po pierwsze wymagana jest
forma pisemna pod rygorem nieważności.12 Wystarczające jest sformułowanie:
właściwość sądów niemieckich. Klauzula prorogacyjna musi ponadto dotyczyć
konkretnego stosunku prawnego.13 Nieważne są zatem postanowienia, które poddają
jurysdykcji niemieckiej wszystkie roszczenia z ogółu łączących kontrahentów
stosunków handlowych.
Jurysdykcja krajowa sądów niemieckich powstaje ponadto zgodnie z § 39 ZPO z
chwilą, gdy pozwany mimo pouczenia sądu o braku jurysdykcji, ustosunkowuje się w
czasie ustnej rozprawy14 co do przedmiotu sporu. Do poddania sprawy jurysdykcji
niemieckiej wystarczające jest tutaj, że pozwany wnioskuje o oddalenie pozwu
opierając swój wniosek na merytorycznych zarzutach.15 Jurysdykcja niemiecka
powstaje w tym wypadku ex lege i jest niezależna od woli lub zamiaru stron.
Jurysdykcji sądów niemieckich poddane są zgodnie z § 29 ZPO także sprawy z
zobowiązań umownych, jeśli sporne świadczenie ma być wykonane w Niemczech.
Różnicuje się tutaj między ustawowym a umownym miejscem wykonania
świadczenia. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że przy zobowiązaniach
wzajemnych istnieją dwa miejsca wykonania świadczenia: dla potrzeb tego
opracowania interesujące jest wyłącznie miejsce wykonania świadczenie pieniężnego.
16
Ustawowe miejsce wykonania świadczenia ustala się na podstawie prawa
materialnego powołanego do zobowiązania umownego przepisami prawa
prywatnego międzynarodowego.17 Jest to tak zwana międzynarodowo - procesowa
kwestia wstępna. Zastosowanie znajduje oczywiście prawo prywatne
międzynarodowe sądu orzekającego (forum), czyli art. 27 i nast. EGBGB18 lub
nadrzędne im postanowienia umów międzynarodowych. Zgodnie z art. 28 ust. 2
EGBGB w braku umownego wyboru prawa stosuje się z reguły prawo państwa pobytu
lub siedziby tej strony, która spełnia charakterystyczne dla danej umowy świadczenie.
Swiadczeniem charakterystycznym w każdej umowie jest świadczenie przeciwne do
dokonania zapłaty.19 Przy
umowie agencyjnej będzie to więc przykładowo
werbowanie potencjalnych nabywców. Umowa agencyjna między polskim agentem a
niemieckim zleceniodawcą podlega zatem w braku umownego wyboru prawa zgodnie
z art. 28 ust. 2 w zw. z art. 35 ust. 1 EGBGB materialnemu prawu polskiemu, ponieważ
agent wykonuje charakterystyczne świadczenie. Do określenia ustawowego miejsca
wykonania świadczenia pieniężnego (zapłaty prowizji) stosuje się więc przepisy
polskiego kc. Zgodnie z art. 454 § 1 zd. 2 kc miejscem wykonania świadczenia
pieniężnego jest miejsce pobytu lub siedziba wierzyciela, w tym przypadku polskiego
agenta handlowego. Ponieważ sporne świadczenie (zapłata prowizji) nie miało być
wykonane w Niemczech lecz w Polsce, nie istnieje jurysdykcja sądów niemieckich na
podstawie ustawowego miejsca wykonania świadczenia. Sytuacja zmienia się jednak
radykalnie, jeśli umowa agencyjna podlega na podstawie woli stron materialnemu
prawu niemieckiemu. Zgodnie z § 269 ust. 1 w zw. z § 270 ust. 4 BGB20 świadczenie
pieniężne powinno z reguły wykonane zostać w miejscu siedziby dłużnika. Jako że jest
nim niemiecki zleceniodawca, spór o zapłatę prowizji poddany jest zgodnie z § 29 ust.
1 ZPO jurysdykcji sądów niemieckich.
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
Istotną umową międzynarodową, która jest nadrzędna w stosunku do przepisów
EGBGB jest ratyfikowana przez obydwa państwa Wiedeńska Konwencja Narodów
Zjednoczonych o międzynarodowej sprzedaży towarów (CISG). Na podstawie
międzynarodowo-prywatnego łącznika z art. 1 ust. 1 lit. a CISG znajduje ona
zastosowanie do niemiecko-polskich umów kupna-sprzedaży między podmiotami
gospodarczymi.21 Zgodnie z materialnoprawną regulacją art. 57 ust. 1 lit. a CISG
miejscem wykonania świadczenia pieniężnego jest z reguły22 miejsce siedziby
sprzedawcy. Jeśli sprzedawcą jest polskie przedsiębiorstwo, roszczenie o zapłatę ceny
kupna nie może zostać poddane jurysdykcji sądów niemieckich na podstawie § 29
ZPO.23
Stwierdzenie umownego miejsca wykonania świadczenia jest prostsze: wystarczy
spojrzeć, czy umowa zawarta z kontrahentem niemieckim zawiera postanowienie o
miejscu jego wykonania. Umowne określenie miejsca wykonania świadczenia, aby
prowadziło do ustanowienia jurysdykcji sądów niemieckich, musi być zgodnie z
wymogami orzecznictwa ustalone w formie pisemnej pod rygorem nieważności.24
Podsumowując przepisy służące ustalaniu jurysdykcji sądów niemieckich należy
przypomnieć jeszcze raz wspomnianą na początku zasadę: stwierdzenie, że sądy te
posiadają jurysdykcję krajową nie przesądza o niemożności wszczęcia powództwa
przed sądem polskim, innymi słowy nie przesądza o istnieniu czy nieistnieniu
jurysdykcji krajowej sądów polskich. Tyle tylko, że składanie sprawy przed sąd polski
nie zawsze gwarantuje, że możliwa będzie egzekucja w Niemczech (na ten temat
patrz poniżej punkt III 4).
2. Właściwość miejscowa sądu
Stwierdzenie właściwości miejcowej sądu następuje poprzez bezpośrednie
zastosowanie przedstawionych powyżej przepisów ZPO. Właściwy miejscowo będzie
więc przykładowo sąd, w którego okręgu dłużnik ma miejsce zamieszkania bądź
siedzibę albo w którego okręgu zobowiązanie miało być wykonane. Zgodnie z § 38
ust. 2 zd. 3 oraz art. 40 ust. 2 zd. 1 alt. 2 ZPO prorogacja ustalająca właściwość
wyłączną nie jest dopuszczalna jest na rzecz jakiegokolwiek sądu na terenie Niemiec,
a tylko na rzecz sądu, który według ustawy jest ogólnie, przemiennie lub wyłącznie
właściwy.25 Szczególnym przypadkiem ustalania właściwości miejcowej jest
postępowanie upominawcze, o czym w punkcie II 4.
3. Właściwość rzeczowa sądu
Następnym krokiem jest ustalenie właściwości rzeczowej sądu. Spory cywilne o
wartości do 10.000 DM rostrzygane są zgodnie z § 23 nr 1 GVG26 przez odpowiadający
polskiemu sądowi rejonowemu Amtsgericht. Powyżej wartości 10.000 DM właściwy
jest według § 74 ust. 1 GVG Landgericht, czyli sąd krajowy - odpowiadający polskiemu
sądowi wojewódzkiemu. Także tutaj przypadkiem specjalnym jest postępowanie
upominawcze, punkt II 4. W postępowaniu przed sądem krajowym obowiązuje
zgodnie z § 78 ust. 1 ZPO przymus adwokacki - strona musi być reprezentowana przez
adwokata dopuszczonego do postępowania przed danym sądem krajowym.
Honoraria adwokackie ustalane są zgodnie z ustawową tabelą zawartą w BRAGO27
zależne są od wysokości sporu. Na przykład przy wartości sporu 10.000 DM wynoszą
one ok. 600 DM. W zależności od przebiegu procesu mogą dojść do tego przykładowo
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
opłata od rokowań procesowych, opłata dowodowa i inne. Nie należy także
zapominać także o tym, że przed rozpoczęciem postępowania trzeba wnieść opłatę
sądową zgodnie z GKG,28 2która również zależna jest od wartości sporu. Na przykład
przy wartości sporu 10.000 wynosi ona ok. 700 DM. Kaucja od powoda cudzoziemca
na zabezpieczenie pozostałych kosztów procesu29 według § 110 ZPO nie jest od
powodów z Polski wymagana ze względu na zapewnioną wzajemność.30
4. Przypadek specjalny - postępowanie upominawcze
Postępowanie upominawcze (Mahnverfahren, §§ 688 i nast. ZPO) jest uproszczonym
postępowaniem sądowym. Na wniosek wierzyciela wystawiany jest nakaz płatniczy
(Mahnbescheid) wobec dłużnika, przy czym sąd nie sprawdza zasadności wniosku.
Jeśli dłużnik złoży sprzeciw od nakazu płatniczego albo od wydanego w dalszej
kolejności nakazu egzekucyjnego (Vollstreckungsbescheid), sprawa zostaje na nowo
rozpoczęta w normalnym postępowaniu sądowym. W przeciwnym wypadku
postępowanie zostaje zakończone bez możliwości odwołania się do następnej
instancji. Od chwili złożenia wniosku do ostatniego możliwego sprzeciwu może minąć
do dwóch miesięcy. Postępowanie upominawcze czasowo opłacalne jest więc tylko
wtedy, gdy można przypuszczać, że dłużnik nie będzie kierował sprawy na drogę
normalnego postępowania sądowego. Postępowanie upominawcze dopuszczalne jest
tylko wobec wymagalnych należności wyrażonych w DM.31 Do złożenia wniosku
wyłącznie właściwy (międzynarodowo, miejscowo i rzeczowo) jest zgodnie z § 689
ust. 2 zd. 1 ZPO sąd, w którym wierzyciel ma w Niemczech swoje miejsce
zamieszkania bądź siedzibę. Dla wierzycieli nie posiadających w Niemczech miejsca
zamieszkania lub siedziby wyłącznie właściwy (międzynarodowo, miejscowo i
rzeczowo) jest zgodnie z § 689 ust. 2 zd. 2 ZPO Amtsgericht Berlin Schöneberg
(Grünewaldstraße 66-67, 10820 Berlin), o ile dłużnik ma w Niemczech miejsce
zamieszkania lub siedzibę. Jeśli natomiast ani dłużnik ani wierzciel nie mają w
Niemczech miejsca zamieszkania czy siedziby, wniosek składa się zgodnie z § 703 d
ZPO przed Amtsgericht, który posiada właściwość przemienną lub prorogacyjną. W
wypadku złożenia sprzeciwu przez dłużnika sprawa zostaje przekazana sądowi, który
wierzyciel określił we wniosku jako właściwy.
5. Prawo rozstrzygające o zasadności roszczenia
W następnej kolejności należy zwrócić uwagę na to, jakie prawo zostanie
zastosowane przez sąd niemiecki i czy zgodnie z tym prawem roszczenie wierzyciela
jest uzasadnione. Ustalenie właściwego prawa następuje na podstawie niemieckiego
prawa prywatnego międzynarodowego (ppm sądu orzekającego). Po pierwsze,
zgodnie z art. 27 EGBGB, strony mogą same dokonać wyboru prawa. Wyboru prawa
nie trzeba dokonywać koniecznie w formie klauzuli umownej, może on nastąpić także
w sposób dorozumiany lub w trakcie procesu. Należy jednak uważać, żeby wybrany
został korzystniejszy dla siebie system prawny. Przykładowo w umowach między
polskim agentem handlowym a niemieckim producentem korzystniejsze dla agenta
handlowego jest prawo niemieckie. Niekiedy zdarza się, że strony nieświadomie
dokonują wyboru prawa innego niż zamierzone: w umowach kupna-sprzedaży wybór
prawa niemieckiego oznacza w rzeczywistości wybór Wiedeńskiej Konwencji Narodów
Zjednoczonych o międzynarodowej sprzedaży towarów, ponieważ stanowi ona
integralną część prawa niemieckiego.32 Natomiast jeśli strony nie dokonały wyboru
prawa, stosuje się według art. 28 ust. 2 zd. 1 EGBGB z reguły prawo państwa pobytu
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
lub siedziby tej strony, która spełnia charakterystyczne dla danej umowy świadczenie.
Prawa tego nie stosuje się jednak zgodnie z art. 28 ust. 1 zd. 1 i ust. 5 EGBGB wtedy,
gdy z okoliczności sprawy wynika, że umowa w sposób bardziej intensywny związana
jest z prawem innego kraju.
Jeśli dany spór przyporządkowany jest prawu polskiemu, sąd niemiecki musi je
zastosować. Wbrew pozorom nie jest to zawsze korzystne dla polskiej strony. Nie
znając polskiego prawa, sąd musi33 zasięgnąć informacji z dostępnych mu źródeł lub
opinii specjalisty.34 Proces z reguły wydłuża się. Ponadto informacje te mogą być
wycinkowe, co nie pozwoli sądowi na zastosowanie ogółu norm prawa polskiego i
niesie za sobą ryzyko błędnej decyzji sądowej.35 W szczególności w sporach przed
prowincjalnymi Amtsgerichte strony powinny raczej dokonywać wyboru prawa
niemieckiego, o ile jest to możliwe z punktu widzenia zasadności powództwa.
III. Dochodzenie należności przed sądami polskimi
1. Jurysdykacja sądów polskich
Jurysdykcji sądów polskich podlegają zgodnie z art. 1103 nr. 1 kpc w pierwszym
rzędzie sprawy, w których pozwany ma miejsce zamieszkania, pobytu lub siedzibę w
Polsce. Do jurysdykcji krajowej należą według art. 1103 nr. 2 kpc także sprawy, w
których pozwany ma w Polsce majątek lub przysługują mu prawa majątkowe. Zbędne
jest tłumaczenie, dlaczego zawieszenie sprawy na powyższych wypadkach jurysdykcji
krajowej w sporach z transgranicznych umów gospodarczych jest z reguły niemożliwe.
Możliwość tą otwiera natomiast art. 1103 nr. 3 kpc, według którego jurysdykcja
sądów polskich istnieje wtedy, jeśli zobowiązanie, o które toczy się spór, powstało lub
ma być wykonane w Polsce. Miejsce powstania zobowiązania znajduje się tam, gdzie
doszło do zawarcia umowy. Stwierdzenie tego może być połączone z trudnościami,
jeśli umowa zawarta została drogą korespondencyjną. Ustalenie miejsca wykonania
zobowiązania odbywa się na takich samych zasadach jak w prawie niemieckim,
oczywiście przy zastosowaniu polskiego prawa międzynarodowego prywatnego.
Jednak w odróżnieniu do prawa niemieckiego art. 1103 nr. 3 kpc jako punkt
zaczepienia podaje nie miejsce wykonania spornego świadczenia, lecz całego
zobowiązania. Rozszerza to oczywiście możliwości ustalenia jurysdykcji sądów
polskich. Ustanowienie polskiej jurysdykcji krajowej może odbyć się według art. 1104
kpc także na podstawie umowy prorogacyjnej, o ile umowa dotyczy konkretnego
stosunku prawnego i zachowana zostanie forma pisemna.
2. Właściwość miejscowa i rzeczowa
Z przepisów o właściwości miejscowej na uwagę zasługują przede wszystkim art. 34
kpc (miejsce wykonania umowy) oraz art. 46 kpc (prorogacja). Istotne jest ponadto, że
jeśli nie można ustalić właściwości miejscowej sądu, mimo że sprawa podlega
jurysdykcji sądów polskich, właściwy sąd wyznaczony zostanie zgodnie z art. 45 kpc
przez Sąd Najwyższy.36 Właściwością rzeczową zajmują się art. 16 i nast. kpc.
3. Prawo rozstrzygające o zasadności roszczenia
Tak samo jak w postępowaniu przed sądami niemieckimi, w następnej kolejności
należy zwrócić uwagę na to, jakie prawo zostanie zastosowane przez sąd, czy zgodnie
z tym prawem roszczenie wierzyciela jest uzasadnione i czy sąd będzie potrafił
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
właściwie zastosować obce prawo. Na uwagę zasługują art. 25 i nast. ppm oraz art.
1143 kpc.
4. Uznanie wyroku sądu polskiego w Niemczech
Uzyskanie korzystnego wyroku sądu polskiego nie oznacza jeszcze zakończenia
postępowania, ponieważ dłużnik nie posiada w Polsce siedziby37 ani majątku, z
którego można by prowadzić egzekucję. Natomiast w Niemczech wyrok taki, aby mógł
podlegać egzekucji, musi zostać uznany i zaopatrzony klauzulą wykonalności. Zgodnie
z § 722 ust. 2 ZPO właściwy jest Amtsgericht (do 10.000 DM) lub Landgericht (powyżej
10.000 DM), w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania lub siedzibę.38
Opłata sądowa przy wysokości sporu 10.000 DM wynosi ok. 200 DM.
Sąd nie sprawdza zasadności wyroku sądu polskiego (zakaz revision au fond, § 723
ust. 1 ZPO), a tylko pewne formalne warunki wyszczególnione w §§ 328, 723 ZPO.
Także zarzuty pozwanego nie mogą zostać uwzględnione w trakcie postępowania
uznaniowego (delibacyjnego), chyba że powstały po wydaniu wyroku przez sąd polski.
39
Potrącenia pozwanego mogą zostać uwzględnione także tylko wtedy, jeśli jego
roszczenie wobec powoda powstało dopiero po wydaniu wyroku sądu polskiego.40
Formalne warunki uznanania wyroku i zaopatrzenia go klauzulą wykonalności muszą
być spełnione łącznie.41
Pierwszym warunkiem do uznania i zaopatrzenia wyroku klauzulą wykonalności jest
według § 723 ust. 2 ZPO, że stał się on prawomocny zgodnie z przepisami prawa
polskiego. Ciężar dowodowy spoczywa na składającym pozew o wydanie klauzuli
wykonalności.
Ponadto, zgodnie z § 328 ust. 1 nr 1 ZPO, sprawa musiała podlegać według przepisów
prawa niemieckiego jurysdykcji sądów polskich. Niemieckie przepisy zostają
zastosowane przy tym w lustrzanym odbiciu. Warunek § 328 ust. 1 nr. 1 ZPO
sprawdzany jest zarówno w sensie negatywym - czy sprawa nie jest poddana
wyłącznej jurysdykcji sądów niemieckich,42 jak i w sensie pozytywnym - czy zgodnie z
prawem niemieckim sprawa podlegała jurysdykcji sądów polskich. Patrząc na
niemieckie przepisy o jurysdykcji krajowej przedstawione w punkcie II 1, przesłanka §
328 nr 1 ZPO będzie przykładowo spełniona, gdy pozwany miał miejsce zamieszkania
lub siedzibę w Polsce (§§ 13, 17 ZPO). Ponieważ sytuacja ta jest ze względu na
międzynarodowy charakter sporu a także ze względu na § 722 ust. 2 ZPO z reguły
wykluczona, wagi nabierają pozostałe przepisy ZPO o jurysdykcji krajowej. Istotnym
staje się więc na przykład § 29 ZPO - jurysdykcja krajowa na podstawie umownego lub
ustawowego miejsca wykonania świadczenia. (Do powołania prawa materialnego
określającego miejsce wykonania świadczenie stosuje się tutaj prawo prywatne
międzynarodowe sądu hipotetycznie orzekającego, czyli polskie ppm.43) Istotne stają
się także umowy prerogacyjne. Przepis § 328 ust. 1 nr 1 ZPO ma za zadanie ochronę
pozwanego. Jako że jednak ochrona nie powinna nastąpić wbrew woli pozwanego,
sprawdzenie jurysdykcji zagranicznych sądów według prawa niemieckiego następuje
tylko na jego wniosek.44
Tylko na wniosek pozwanego następuje także sprawdzenie następnej przesłanki.
Zgodnie z § 328 ust. 1 nr 2 ZPO nie dopuszczone do egzekucji są wyroki sądów
zagranicznych, jeśli pismo procesowe wszczynające postępowanie nie zostało
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
pozwanemu doręczone w sposób prawidłowy albo nie na tyle wcześnie, że miał on
możliwość do obrony. Pozwany traci jednak uprawnienie do powołania się na te fakty,
jeśli ustosunkował się w postępowaniu przed sądem zagranicznym do żądania
powoda. Dla państw sygnatariuszy Haskiej Konwencji o doręczaniu pism procesowych
i pozaprocesowych za granicę w sprawach cywilnych i gospodarczych z 15.11.1965
sytuacja nieprawidłowego lub spóźnionego dostarczenie pisma nie może w zasadzie
wystąpić.45 W razie gdyby jednak wystąpiła, pozwany może - a z punktu widzenia
sędziego delibacyjnego musi46 - zgodnie z Art. 16 Konwencji Haskiej47 ubiegać się o
dostęp do procesu.
Wyrok sądu polskiego nie może ponadto wtedy zostać dopuszczony do egzekucji, jeśli
- mówiąc w sposób uproszczony - w tej samej sprawie jest prowadzony albo już
zakończony proces przed innym niemieckim lub zagranicznym sądem ( § 328 ust. 1 nr
3 ZPO).
Następnym warunkiem delibacyjnym jest zgodnie z § 328 ust. 1 nr 4 ZPO, że uznanie
wyroku nie prowadzi do rezultatu, który jest w sposób oczywisty sprzeczny z
podstawowymi zasadami porządku prawnego RFN, a w szczególności z prawami
konstytucyjnymi obywateli (ordre public). Zastrzeżenie to - stanowiące wyłom od
zakazu revison au fond - może znaleźć zastosowanie tylko w razie rażącej sprzeczności
z podstawowymi zasadami porządku prawnego.48 Klauzula ordre public dotyczy nie
samego prawa zagranicznego, lecz wyłącznie skutków zagranicznego wyroku.
Narusznie porządku publicznego może nastąpić zarówno w sferze materialnoprawnej
jak i procesowej. Natomiast nie następuje znana w prawie polskim - art. 1146 § 1 nr 6
kpc - kontrola kolizyjnoprawna. Ze względu na podobieństwo niemieckiego i polskiego
systemu prawnego istnieje małe prawdopobobieństwo zastosowania klauzuli ordre
public wobec polskich wyroków sądowych.
Ostatnim warunkiem uznania wyroku jest zagwarantowanie wzajemności uznawania
wyroków niemieckich w Polsce (§ 328 ust. 1 nr 5 ZPO). Wzajemność jest
zagwarantowana, jeśli uznanie i egzekucja niemieckiego wyroku w Polsce nie natrafia
na dużo większe trudności aniżeli uznanie i egzekucja polskiego wyroku w Niemczech.
Do niedawna wzajemność nie była gwarantowana przez stronę polską ze względu na
wymóg istnienia umowy międzynarodowej przewidującej wykonalność wyroków
niemieckich (art. 1150 § 1 kc dawna wersja), która w stosunku do RFN nie istniała,
sądy niemieckie nie uznawały więc także polskich wyroków. Od 1996 zostały
zmienione przepisy polskiego kc w tej materii - skreślony został wymóg istnienia
umowy międzynarodowej - i sądy polskie mogą już uznawać wyroki niemieckie.
Wobec krótkiego czasu obowiązywania nowych przepisów nie został jednak do tej
pory w Niemczech zmieniony (nieustawowy) pomocniczy wykaz państw, w których
gwarantowa jest wzajemność.49 Mimo to obowiązkiem niemieckiego sędziego jest - w
szczególności gdy strona postępowania wskaże na zmiany w systemie prawnym upewnić się, czy na podstawie prawa obcego i rzeczywistego wykonywania tego
prawa zagwarantowana jest wzajemność. Zmiany w prawie polskim zostały w każdym
bądź razie zauważone już przez (nie pozostającą bez wpływu na praktykę sądową)
doktrynę niemiecką.50
IV. Podsumowanie
Dochodzenie długów niemieckich wymaga uwzględnienia wielu faktorów. Po
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
pierwsze trzeba stwierdzić, gdzie może być prowadzona egzekucja. Nie należy przy
tym zapominać o przepisach art. 895 i 889 kpc, jeśli dłużnik ma bogate stosunki
handlowe z polskimi partnerami. W innych wypadkach pozostaje egzekucja w miejscu
jego siedziby. Decydując się w tym wypadku na wejście na drogę sądową w Polsce
należy koniecznie uważać, czy wyrok sądu polskiego będzie mógł zostać poddany
egzekucji w Niemczech. Szczególną uwagę należy przy tym zwrócić na # 328 ust. 1 nr
1 ZPO. W przeciwnym wypadku wyrok nadaje się głównie na makulaturę. Z kolei
dochodzenie długu przed sądami niemieckimi związane jest z wyższymi kosztami i
znalezieniem odpowiedniego i językowo dopasowanego adwokata. Nie stanowi
natomiast problemu przesłuchanie ewentualnych świadków z Polski w postępowaniu
przed sądem niemieckim, ponieważ Polska jest już sygnatariuszem Haskiej Konwecji o
przeprowadzaniu postępowania dowodowego za granicą z 18.03.197051
i
przesłuchanie odbywa się wtedy przed właściwym sądem polskim. Oczywiście
przedłuża to w dużym stopniu proces sądowy, ale jest to generalny problem
dochodzenia długów zagranicznych. Poprawy w tym względzie oczekiwać możne
dopiero po ratyfikacji przez Polskę Brukselskiej albo Lugańskiej Konwencji o
właściwości sądowej i egzekucji orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i
gospodarczych.52
Właśnie przy tych umowach dochodzi coraz częściej do nieuiszczania należności przez
kontrahentów niemieckich zdających sobie doskonale sprawę z trudności
dochodzenia roszczeń przez granicę.
Przypisy:
1.
Genewska Konwencja o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 1961 (Dz.U.
64.40.270), Genewski Protokół o klauzulach arbitrażowych z 1923 (Dz.U. 31.84.648),
Nowojorska Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń
arbitrażowych z 1958 (Dz.U. 62.9.41)
2.
por.
Zöller-Geimer,
IZPR
nb.
96,
w
:Zivilprozeßordnung
mit
Gerichtsverfassungsgesetz und den Einführungsgestzen, mit Internationalen
Zivilprozeßrecht, Kostenanmerkungen, 20. wydanie, Köln 1997
3.
Czech-Piasecki art. 192 nb. 12, w: Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego
Komentarz, Tom II, Warszawa 1997
4.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) IZPR nb. 37
5.
do poddania sprawy jurysdykcji sądów niemieckich wystarczające jest, że spełnione
zostaną przesłanki jednej z norm ustanawiających jurysdykcję krajową.
6.
niemiecki kodeks postępowania cywilnego (Zivilprozeßordnung)
7.
np. spółka komandytowa lub jawna, nie należy do nich natomiast spółka cywilna
8.
por. § 17 I zd. 2 ZPO, szczegółowo BGH 97, 272
9.
jeśli strony ustanawiają w klauzuli prorogacyjnej miejscową właściwość sądu
niemieckiego, poddają się równocześnie niemieckiej jurysdykcji krajowej, por.
Zöller-Geimer IZPR (odnośnik 1) nb. 37. Dopuszczalność umownego wyboru
właściwości miejscowej patrz punkt II 2.
10.
ważności klauzul prorogacyjnych nie ocenia się na podstawie prawa powołanego do
umowy przepisami prawa międzynarodowego prywatnego, lecz zawsze na podstawie
prawa sądu orzekającego. Wynika to z ogólnej zasady prawa międzynarodowego
prywatnego, że postępowanie sądowe toczy się według lex fori.
11.
pozostałe są albo nieistotne dla potrzeb tego opracowania, albo można wyjść z
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
założenia, że są przy międzynarodowych sporach spełnione.
12.
Zöller-Voll (odnośnik 1) § 38 nb. 25
13.
podobnie art. 1104 kpc
14.
wyjątkowo także w procesie pisemnym według § 128 ust. 2 i 3 ZPO
15.
Zöller-Vollkommer (odnośnik 1) § 39 nb. 7
16.
Orzecznictwo skłania się jednak częściowo do przyjęcia jednego wspólnego miejsca
wykonania świadczenia przy umowach, które ściśle związane są z miejscem
wykonania świadczenia niepieniężnego np. umowach o roboty budowlane, o naprawę
samochodu lub umowach o świadczenie usług. por. Zöller-Vollkommer (odnośnik 1) §
29 nb. 24, 25 z dalszymi źródłami; Z drugiej strony w orzecznictwie podnoszą się
także głosy temu krytyczne, por. Zöller-Vollkommer (odnośnik 1) § 29 nb. 24 z
dalszymi źródłami.
17.
BGH 120,347 = BGH NJW 93,1075
18.
ustawa przepisy wprowadzające kodeks cywilny (Einführungsgestz zum
Bürgerlichen Gesetzbuch); ustawa ta zawiera niemieckie prawo prywatne
międzynarodowe
19.
por. Kegel, Internationales Privatrecht, 7.wyd. 1995, § 18 I d, str. 491
20.
niemiecki kodeks cywilny (Bürgerliches Gesetzbuch)
21.
zgodnie z Art. 3 CISG objęte konwencją są także umowy sprzedaży towarów
wykonanych na zamówienie kupującego, jeśli wykonawca dostarczył główną część
niezbędnego materiału.
22.
możliwe są jeszcze dwie inne sytuacje: albo umowne określenie miejsca wykonania
świadczenia (art. 57 ust.1 zd.1 CISG), albo wykonanie świadczenia w miejscu
przekazania towaru(art. 57 ust. 1 lit. b CISG). Ostatnie występuje w praktyce rzadko,
por. art. 58 ust. 2 CISG.
23.
przepis art. 57 ust. 1 lit. a CISG spotkał się z dużym oporem delegacji niemieckiej
biorącej udział w opracowaniu konwencji we Wiedniu w 1980, ponieważ na jego
podstawie wyroki sądów zagranicznych wobec niemieckich kupców podlegają uznaniu
i zaopatrzeniu klauzulą wykonalności w Niemczech. Szczegółowo poniżej punkt III 4.
24.
Nürnberg NJW 85,1296,1298; OLGR Köln 96,10;
25.
inaczej w tej kwestii - oprócz właściwości wyłącznej - art. 46 kpc.
26.
ustawa o ustroju sądów powszechnych (Gerichtsverfassungsgesetz)
27.
ustawa o opłatach adwokackich (Bundesgebührenordnung für Rechtsanwälte)
28.
ustawa o opłatach sądowych (Gerichtskostengestz)
29.
porównywalna regulacja w prawie polskim - art. 1119 i nast. kpc
30.
zgodnie z art. 8 Polsko-Niemieckiego Układu Rządowego o dalszym ułatwieniu
obrotu prawnego z 14.12.1992 (Dz.U. 94.30.110) oraz art. 17 Haskiej Konwencji o
procedurze cywilnej z 1.03.1954 (Dz.U. 63.17.90, zm. Dz.U. 95.18.86); Haska
Konwencja o ułatwieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości z 25.10.1995 (Dz.U.
95.18.86) nie została przez RFN do tej pory ratyfikowana.
31.
w innych walutach tylko w stosunku do państw, które ratyfikoway Lugańską lub
Brukselską Konwencję o właściwości sądowej i uznawaniu wyroków sądów
zagranicznych
32.
por. Magnus, J. von Staudingers Kommentar zum BGB mit Einführungsgestz und
Nebengestzen, Wiener UN-Kaufrecht (CISG), Einl. zum CISG nb. 39 z dalszymi
odnośnikami
33.
§ 293 zd. 2 ZPO mówi wprawdzie o uprawnieniu sądu, postanowienie to jest jednak
przez orzecznictwo interpretowane jako powinność. Nie spełnienie tej powinności
stanowi według §§ 549,559 ZPO powód rewizyjny ze względu na naruszenie przepisu
procesowego. Patrz Zöller-Greger (odnośnik 1) § 293 nb. 20 i nast., § 549 nb. 9 in fine,
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
14; Kegel (odnośnik 17) § 15 II str. 364.
34.
do dyspozycji stoi np. Max-Planck-Institut do spraw zagranicznego i
międzynarodowego prawa prywatnego w Hamburgu oraz niektóre instytuty
uniweryteckie. Ponadto zarówno Polska jak i RFN są sygnatariuszami Haskiej
Konwencji o informacji prawie obcym z 7.6.1968 (Dz.U. 94.64.272, 94.64.274)
35.
zgodnie z §§ 549 ust. 1, 550 ZPO powodem rewizyjnym nie może być niewłaściwe
zastosowanie obcego prawa. Szczególne wyjątki patrz Zöller-Gummer (odnośnik 1) §
549 nb. 9 i nast., Kegel (odnośnik 17) § 15 IV str. 369.
36.
por. postanowienie SN, II CO 11/81 (niepublikowane)
37.
patrz art. 889 kpc
38.
w ich braku właściwy jest według § 722 ust. 2 w zw. § 23 ZPO sąd, w którego okręgu
znajduje się majątek pozwanego.
39.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) § 723 nb. 1 z dalszymi źródłami, ogólna zasada z §§ 767,
768 ZPO.
40.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) § 723 nb. 1 z dalszymi źródłami.
41.
z teoretycznego punktu widzenia należy rozgraniczyć między warunkami do uznania
wyroku a warunkami do zaopatrzenia go klauzulą wykonalności, podobnie zresztą jak
w prawie polskim według art. 1145 oraz art. 1150 kpc. W praktyce osobne żądanie
stwierdzenia uznawalności występuje niezwykle rzadko, por. Zöllner-Geimer
(odnośnik 1) § 328 nb. 186 i nast.
42.
podobnie jak według art. 1146 § 1 nr. 2 kpc
43.
por. Zöller-Geimer (odnośnik 1) § 328 nb. 107, przedstawione tutaj odmienne
stanowisko w literaturze - zastosowanie niemieckiego ppm - nie nabiera istotnego
znaczenia wobec podobieństwa zakresu norm art. 27 ppm i art. 28 EGBGB. Jednak
problemy mogą powstać na tle art. 29 ppm.
44.
Zöllner-Geimer (odnośnik 1) § 328 nb. 125, 126
45.
Polska jest sygnataruiszem Konwencji Haskiej od 01.09.1996. Pomimo to tekst
Konwencji nie został do tej pory opublikowany w Dzienniku Ustaw. Art. 15 Konwencji
w tłumaczeniu autora - równorzędnie autentyczne są wersje angielska i francuska brzmi:
"Art. 15 (1) Jeżeli wszczęcie postępowania sądowego wymaga przesłania wezwania
lub odpowiedniego pisma w rozumieniu niniejszej Konwencji w celu doręczenia za
granicę a pozwany nie ustosunkował się do przedmiotu sporu, sędzia zawiesza
postępowanie, aż zostanie stwierdzone, że
a) pismo zostało doręczone w jednej z form, które prawo państwa wezwanego
przewiduje dla doręczania pism wystawionych na jego terytorium i skierowanych do
tam znajdujących się osób, albo
b) pismo zostało przekazane pozwanemu osobiście albo w jego mieszkaniu zgodnie z
innym postępowaniem przewidzianym niniejszą Konwencją
i że w każdym z powyższych wypadków pismo zostało na tyle wcześnie dostarczone
lub przekazane, że pozwany mógł był się bronić.
(2) Każde z państw sygnatariuszy może złożyć zastrzeżenie, że jego sędziowie mogą
rozstrzygnąć spór niezależnie od postanowień ustępu (1), i to także wtedy, jeśli nie
wpłynął dowód dostarczenia lub przekazania pisma, pod warunkiem, że
a) pismo przesłane zostało zgodnie z jednym postępowań przewidzianych w niniejszej
Konwencji,
b) od wysłania pisma minął okres, który sędzia wobec okoliczności sprawy uważa za
odpowiedni i który wynosić musi co najmniej sześć miesięcy, i
c) mimo wszystkich dostępnych kroków wobec właściwych urzędów państwa
wezwanego nie udało się uzyskać dowodu dostarczenia lub przekazania.
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]
(3) nie wydrukowany"
46.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) § 328 nb. 133
47.
"Art. 16 (1) Jeżeli wszczęcie postępowania sądowego wymaga przesłania wezwania
lub odpowiedniego pisma w rozumieniu niniejszej Konwencji w celu doręczenia za
granicę i została wydana decyzja wobec pozwanego, który nie ustosunkował się do
przedmiotu sporu, sędzia może zezwolić na przywrócenie terminów przewidzianych
na wniesienie środków odwoławczych, pod warunkiem, że
a) pozwany bez swojej winy nie otrzymał na tyle wczeście wiadomości o piśmie, że
mógł się bronić, i na nie na tyle wcześnie o decyzji, że mógł był ją zaskarżyć, i
b) obrona pozwanego nie nie wydaje się od samego początku skazana na
niepowodzenie.
(2) nie wydrukowany
(3) Każde z państw sygnatariuszy może złożyć zastrzeżenie, że złożenie tego wniosku
(o przywrócenie terminu) niedopuszczalne jest po upływie oznaczonego w
zastrzeżeniu terminu, pod warunkiem, że termin ten wynosi co najmniej rok od chwili
wydania decyzji.
(4) nie wydrukowany"
48.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) § 328 nb. 152
49.
Zöller-Geimer (odnośnik 1) Anhang III
50.
Meyer, Zum Rechtshilfeverkehr in Zivil- und Handelssachen mit einigen Staaten
Osteuropas (O pomocy sądowej w sprawach cywilnych i gospodarczych z niektórymi
państwami Europy Wschodniej), w: Wirtschaft und Recht in Osteuropa 1997, 215, 217
51.
od 13.04.1996, tekst Konwencji nie został do tej pory opublikowany w Dzienniku
Ustaw
52.
Lugańska: 16.9.1988, Brukselska: 26.5.1989
tel.: + 48 22 622 95 96
fax: +48 22 622 12 85
mobile: +48 508 191 289
e-mail: [email protected]