Strajk szkolny 1905 roku na Mazowszu

Kalina BARTNICKA
Strajk szkolny 1905 roku na Mazowszu
S
trajk szkolny 1905 r. w Królestwie Polskim był wydarzeniem niezmiernie ważnym
politycznie i o ogromnych skutkach dla polskiej kultury i edukacji. Jest jednak często zapominany, częściowo niezrozumiany, a przede wszystkim – niedoceniony. Jak
wiele wydarzeń z naszej przeszłości, którymi moglibyśmy i powinniśmy się chlubić,
i których poznanie i mogłoby bardzo pomóc w zrozumieniu teraźniejszości. Tak właśnie
jest ze strajkiem szkolnym 1905 r.
Bogdan Cywiński, który w książce Rodowody Niepokornych1 pisze o za tworzeniu się
etosu pokolenia polskiej inteligencji z przełomu XIX i XX wieku, przypomina wagę poczucia ciągłości i związku z tradycją w życiu społeczeństwa. „W całej refleksji – pisze –
nad współczesną polską etyką społeczną, zarówno w jej kształcie dziś realnie istniejącym, jak i postulowanym, nie można nie wziąć pod uwagę faktu, że współczesność organicznie wyrasta z przeszłości, i że na ludzkie postawy ideowe i moralne, obok osobistych
doświadczeń, wpływają także tradycje postaw, odziedziczonych po poprzednich pokoleniach.” Dodaje, że u nas: „Przeszłość nie jest nauczycielką dla teraźniejszości” ponieważ znamy ją wyrywkowo i pobieżnie, oraz, że „Brak nam świadomości historycznej i jako wiedzy, i jako poczucia tradycji, poczucia łączności z przeszłością, z której wyrastamy”. To powoduje że „pozbawiamy się jako społeczeństwo istotnej inspiracji ideowej,
a także bogatej inspiracji w dziedzinie etyki działania społecznego”2.
Cywiński przypomina, że w latach 70-tych i 80-tych wieku XIX „najstaranniej przemyślanym aparatem podporządkowania społeczeństwa władzy carskiej było szkolnictwo”. Służył temu celowi dobór ludzi, system policyjno-szpiegowski w szkołach „liczne
i inteligentnie zaplanowane posunięcia rusyfikacyjne. Ciężar tej całej akcji spadał na
młodzież” i to w okresie gdy „starsze pokolenie zdezintegrowane ideowo i zastraszone
zamykającym usta terrorem, w niewielkiej mierze umiało stworzyć skuteczną przeciwwagę wychowawczą /…/ a w żadnym razie drogą oficjalna i jawną”3.
Terror doprowadził do tego, że w wielu domach o wielu rzeczach (chodzi w tym wypadku o sprawy polityczne i niepodległościowe) przy dzieciach się nie mówiło. Mimo to
bardzo konsekwentna i spoista polityka caratu na przełomie XIX i XX wieku
(1874–1905) właśnie w stosunku do młodzieży poniosła klęskę. Dzieci były bowiem inne, niż pokolenie które pamiętało powstanie styczniowe.
Sytuacja przedziwna. Wynikało to z niezborności postaw i oddziaływania rodziny
i nauczycielstwa, z nierzeczywistej atmosfery domu rodzinnego i ponurej rzeczywistości
1
Pierwsze wydanie z 1969 r.
B. Cywiński, Rodowody niepokornych, Editions Spotkania, Paris 1985, wyd. III rozszerzone, s. 8
3 Tamże, s. 21
2
KALINA BARTNICKA
22
szkoły, która była „trudna, obca i antypatyczna”, i dla biednego ogółu ludności – droga4.
Fenomenem był ruch samokształceniowy wśród uczniów. Młodzież się dokształcała,
organizowała tajne kółka czytelnicze i dyskusyjne. Powstawały na ogół samorzutnie, ale
pod koniec wieku zaczęły tworzyć usystematyzowaną rozgałęzioną organizację, z której
wytworzyła się sieć konspiracyjnych połączeń pomiędzy studentami a uczniowskimi kółkami gimnazjalnymi. W następnych latach, już podczas strajku 1905 r. i bojkotu szkoły
rządowej przez polską młodzież, okazały się sprawnymi kanałami łączności nadając młodzieżowemu ruchowi strajkowemu w szkołach Królestwa potrzebną spoistość i jednolitość, umożliwiając synchronizację wystąpień.
O strajku szkolnym czasem mówi się, że to było jedyne udane powstanie polskie czasów zaborów. Umiejętność działania i odpowiedzialność uczestników ruchu wzbudza
podziw: Młodzież potrafiła wznieść się ponad spory ideowe i polityczne (np. narodowców z sanatorami) i połączyć we wspólnym dążeniu do celu, którym było wywalczenie
szkoły z językiem nauczania i duchem polskim. Umiała uzyskać poparcie Koła Wychowawców (początkowo przeciwnego akcji młodzieżowej), a stopniowo całego społeczeństwa dorosłych. Przyniosło to także bardzo pozytywne skutki dla podniesienia morale
Polaków, dla opracowywania systemu kształcenia i doraźnie (aby zapobiec demoralizacji wałęsających się strajkujących uczniów) i w perspektywie dwudziestolecia międzywojennego. Ta młodzież później w życiu dorosłym budowała Polskę Odrodzoną, dzięki
wielu z nich nasz kraj w czasie niepodległości rozwijał się a społeczeństwo w latach wojny nie uległo wrogom.
W ten piękny ruch młodzieży, który uwieńczony został niemałym powodzeniem
w postaci ustępstw władzy carskiej w sprawach szkolnictwa prywatnego, wpisała się młodzież mazowiecka, w tym – uczniowie gimnazjum w Pułtusku.
Przypomnienie wydarzeń sprzed 100 lat w zaborze rosyjskim (na terenach Kongresówki), zwłaszcza na Mazowszu Północnym, okoliczności strajku i bojkotu szkoły rządowej rosyjskiej przez młodzież szkolną, gimnazjalną, studencką może dostarczyć ciekawego materiału do przemyśleń. Powinno dorzucić nieco światła na dzisiejsze niedostatki oświaty i wychowania, niektórym wychowawcom może nawet ułatwić zrozumienie błędów w pracy z młodzieżą .
Strajk szkolny 1905 roku wpisuje się w nurt pięknych osiągnięć oświatowych nie tylko młodzieży ale ogółu Polaków. Jego przygotowanie, organizacja, przebieg i skutki, to
jeden z wielu „edukacyjnych” dowodów, że wieczne narzekania Polaków na naszą niezborność, nieumiejętność sprawnego organizowania się i działania, nieumiejętność wykorzystywania sytuacji, brak konsekwencji – jako na niemal wrodzone cechy narodowe
– nie są prawdziwe. Jest to bardzo pouczające i warte przypominania.
Problematyka strajku szkolnego 1905 roku na Mazowszu wciąż jest obecna w pracach, zarówno o charakterze epistemologicznym jak i historiograficznym, wielu historyków, czego doskonałym przykładem są publikacje prezentowane w niniejszym zeszycie „Artes Liberales...” .
4
Tamże, s. 29
STRAJK SZKOLNY 1905 ROKU NA MAZOWSZU
23
1905 School Strike in the Congress Kingdom of Poland
and Its Effect on the Development of Polish Education System
and Pedagogical Concepts
The author analyses Polish education system after the collapse of the January
Uprising of 1863, its gradually increasing subordination to the Russian authorities and
introduction of language unification, stressing the eradication of Polish language from
schools as well as everyday life, in particular under the rule of Alexander Apukhtin – the
curator of Warsaw Educational District. The analysis is followed with the presentation
of the then attempts to reform school curricula and reintroduce Polish language into
schools. Next, the author discusses the course of the school strike, parents and teachers’ attitudes toward their children’s fight for Polish language and self-education of
pupils, students and teachers. Finally, the effects of the strike on Polish education and
pedagogical concepts are presented as well as the subsequent development of private
secondary schools and the recovery of Polish as a teaching language in Polish schools.