Polityka 10 kor 2.indd

Williamson O. (1981), The Economics of Organization: The
Transaction Cost Approach, „The American Journal of
Sociology”, The University of Chicago Press, nr 87(3),
s. 548–577.
Winter-Ebmer R. (1991), Some Micro Evidence on Unemployment Persistence, Oxford Bulletin of Economics
and Statistics, Department of Economics, University of
Oxford, nr 53(1), s. 27–43.
Wojdyło-Preisner M. (2008), Profilowanie bezrobotnych jako
metoda przeciwdziałanie bezrobociu długookresowemu,
Toruń.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdsc330&plugin=0 [dostęp 20.06.2011].
http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/450335,w_2011_r_
mniej_dotacji_dla_bezrobotnych.html [dostęp 20.06.2011].
SUMMARY
The aim of the article is to present the modern programme of Long-Term Unemployed reintegration. One
of key assumptions of this programme is to separate the stock of LTU into several groups characterised with
specific likenesess. Reintegration methods would be indywidual – depending on the group type/identity. Antother component of decribed programme is the network of local institutions which support and monitor LTU.
Furthermore, the article raises issues conected with validation of ALMP.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
SZANSE I ZAGROŻENIA DZIECI I MŁODZIEŻY SZKOLNEJ
W OBSZARZE WYCHOWANIA I ROZWOJU W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM
Dominika Błasiak
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej
Województwa Śląskiego
WPROWADZENIE
Wśród środowisk wychowawczych szczególne
znaczenie dla rozwoju i wychowania młodego pokolenia ma rodzina. Rodzina, jako podstawowa instytucja
życia społecznego oraz grupa społeczna, spełnia wiele różnorodnych funkcji, w tym także niezbywalnych1.
W rodzinie przebiega proces socjalizacji pierwotnej
i wtórnej, ona gospodaruje dobrami ekonomicznymi,
w jej obrębie organizuje się system zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka, takich jak głód, regeneracja sił fizycznych i psychicznych, troska o zdrowie
itd. Rodzina wpływa na kształtowanie systemu wartości, aspiracje, plany życiowe dzieci i młodzieży. Rodzina wbudowuje w osobowość człowieka jego fundamentalne cechy, które w procesie wychowania przez
inne instytucje mogą być jedynie modyfikowane, rozwijane lub tłumione. Stąd tak ważne jest, czy stanowi
ona sprzyjające środowisko rozwoju.
Artykuł prezentuje wyniki badań podjętych przez
Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego2. Ich celem było poznanie kluczowych
obszarów życia dzieci i młodzieży, takich jak: sytuacja
materialna, stan zdrowia i dostęp do opieki zdrowotnej, edukacja i rozwój, oczekiwania i plany wobec
dzieci, obowiązki domowe, spędzanie wolnego czasu,
wpływ negatywnych czynników na kontakt z dzieckiem
oraz jakość życia matek. Ponadto na podstawie opracowanego indeksu3 szans i zagrożeń oszacowano odsetek dzieci i młodzieży szkolnej wychowujących się
w „rodzinach szansy”, w „rodzinach zagrożenia” oraz
w kategorii umownie nazwanej „pośrednią”.
W badaniach przyjęto, że „rodziny wysokiej szansy w obszarze wychowania i rozwoju” (rodziny mieszczące się w przedziale o określonej liczbie punktów)
to rodziny pełne, w których sytuacja materialna jest
22
dobra (mierzona średnim dochodem na członka rodziny, subiektywną oceną respondentek oraz możliwością zapewnienia podstawowych potrzeb dziecka),
żaden z członków rodziny nie jest osobą bezrobotną,
matki nie obawiają się utraty pracy, a ponadto rodzice, począwszy od 2006 r., nie wyjeżdżali zagranicę
ani poza miejsce zamieszkania w celach zarobkowych oraz nie pracują w weekendy. „Rodziny szansy”
żyją w dobrych warunkach mieszkaniowych (metraż
w przeliczeniu na członka rodziny), a dziecko posiada własny pokój. Matki są zadowolone ze stanu zdrowia swojego dziecka, a podstawową i specjalistyczną
opiekę zdrowotną uważają w miejscu zamieszkania za zdecydowanie dostępną. W „rodzinach szansy” dziecko poświęca na naukę „po szkole” więcej niż
1,5 godz. dziennie, w czasie pozalekcyjnym uczestniczy w zajęciach dodatkowych, korzysta ze wszystkich
podanych obiektów (boisko, hala sportowa, basen,
ośrodek kultury, biblioteka).
Matka ocenia współpracę na linii dom-szkoła jako zdecydowanie dobrą, nie zauważa barier, które powodowałyby, że jej dziecko nie może uczestniczyć
w zajęciach dodatkowych, wie, z kim jej dziecko spędza wolny czas. W „rodzinach szansy” matki posiadają
wysokie aspiracje edukacyjne w stosunku do dzieci,
a także bardzo wysoko oceniają stopień satysfakcji:
z osiągnięć dziecka, z życia rodzinnego, z własnej pracy zawodowej, zaś nisko – poziom stresu życiowego.
Matki nie wymieniają z listy żadnych czynników negatywnie wpływających na jej relacje z dzieckiem. Adekwatnie do powyższego opisu sporządzono charakterystykę „rodzin wysokiego zagrożenia w obszarze wychowania i rozwoju”.
W badaniach uwzględniono następujące przekroje: subregiony województwa śląskiego4, wielkość
miejscowości, typ ankietowanej rodziny (pełna/niepełPolityka Społeczna nr 10/2011
na/związek nieformalny), liczbę posiadanych dzieci,
pozostawanie w bezrobociu oraz średni miesięczny
dochód przypadający na członka rodziny.
ło osobą bezrobotną (około 7% mężczyzn – ojców
i około 9% matek). Respondentki najczęściej pracowały w zakładach prywatnych (około 47%), następnie
w sferze budżetowej – 12,8%, przedsiębiorstwie państwowym – 11,3% oraz prowadziły własną działalność
gospodarczą – 10,1%.
Największa grupa respondentek (31%) podała
średni łączny dochód na członka rodziny pomiędzy
500 a 1000 zł (tab. 1).
METODOLOGIA BADAŃ I CHARAKTERYSTYKA BADANYCH
Badaniem objęto kobiety posiadające dzieci w wieku 7–18 lat, mieszkanki województwa śląskiego (próba celowa). Badanie zrealizowano metodą wywiadu
kwestionariuszowego (PAPI) w listopadzie 2009 r.
Próba została dobrana na podstawie trzech kryteriów5. W badanej populacji znalazło się 43,5% (504)
kobiet z dziećmi w wieku od 7–12 lat; 26,2% (303)
kobiet z dziećmi w wieku od 13–15 lat oraz 30,3%
(351) z najstarszym potomstwem (16–18 lat). Największy procentowy udział zrealizowanych wywiadów
miały miasta powyżej 100 tys. mieszkańców (46%)
oraz respondentki z pełnych rodzin (82%). Największy
odsetek badanych kobiet posiadał dwoje dzieci (487
– 41,3%), następnie jedno dziecko (429 – 37,0%), troje dzieci (171 – 14,8%) oraz czworo i więcej (80 – 6,9%).
Jeżeli chodzi o płeć dzieci opisywanych w kwestionariuszu, obie grupy były prawie równoliczne.
Struktura badanej populacji ze względu na szkołę,
do jakiej uczęszcza dziecko, odpowiadała strukturze
wieku dzieci, które opisywane były w badaniu – mamy
zatem w 45% przypadków uczniów szkoły podstawowej, około 27% gimnazjalistów oraz 29% uczniów
szkół ponadgimnazjalnych, z których prawie połowa
to licealiści, a w dalszej kolejności uczniowie techników, liceów profilowanych i szkół zawodowych.
Gospodarstwa domowe respondentek zamieszkiwały najczęściej cztery osoby (38%).
Kobiety objęte badaniem to najczęściej osoby z wykształceniem średnim (45%), zawodowym (29%) oraz
wyższym (22% – biorąc pod uwagę łącznie licencjat,
wyższe magisterskie oraz doktorat). Ojcowie dzieci objętych badaniem mieli najczęściej wykształcenie zasadnicze zawodowe (44%) oraz średnie (36%). Odsetek ojców z wyższym wykształceniem był nieco niższy
niż matek (około 16%).
W badanej populacji dominowały kobiety pracujące (3/4 badanych), a dalej – gospodynie domowe
(12%) oraz osoby bezrobotne (9%). Jak wynika z badań, w około 16% przypadków któreś z rodziców by-
Tabela 1. Struktura badanej populacji
według średniego dochodu na członka rodziny
Jakim średnim dochodem dysponujecie Państwo
na członka rodziny w miesiącu (wliczając w to renty,
emerytury i inne świadczenia)?
Do 500 zł
Powyżej 500 do 1000 zł
Powyżej 1000–1500 zł
Powyżej 1500–2000 zł
Powyżej 2000–2500 zł
Powyżej 2500 zł
Odmowa
Ogółem
N
%
181
361
219
100
70
81
145
1157
15,6
31,2
18,9
8,6
6,1
7,0
12,5
100,0
Źródło: raport z badań własnych.
WYNIKI BADAŃ
Sytuacja materialna rodzin z dziećmi
Jak zadeklarowała prawie połowa respondentek
(48%), sytuacja ich rodzin jest „przeciętna”, a w przypadku 42% „dobra” (biorąc pod uwagę łączne odpowiedzi – „raczej dobra” i „bardzo dobra”). Co dziesiąta
osoba określiła swoją sytuację jako złą (łączne odpowiedzi „raczej zła” i „bardzo zła”). Największy odsetek
określający sytuację materialną swojej rodziny jako złą
odnotowano w subregionie środkowym (około 11%)
oraz południowym (około 9%) i północnym (około 8%).
Z kolei dobrą sytuację materialną mają najczęściej rodziny z subregionu zachodniego (52%).
Ponad połowa respondentek stwierdziła, że sytuacja dochodowa jej rodziny nie zmieniła się w porównaniu z 2006 r. Około 1/4 badanych twierdziła
z kolei, że sytuacja ich rodzin pogorszyła się lub polepszyła. Jak wynika z badań, najmniej pogorszyła się
sytuacja rodzin z subregionu zachodniego.
Tabela 2. Ocena sytuacji materialnej według liczby dzieci w rodzinie
Jak Pani ocenia sytuację
materialną swojej rodziny?
Bardzo zła
Raczej zła
Przeciętna
Raczej dobra
Bardzo dobra
Ogółem
Liczba posiadanych dzieci
jedno
dwoje
troje
czworo i więcej
ogółem
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
4
22
197
168
38
429
0,9
5,1
45,9
39,2
8,9
100,0
2
28
233
192
20
475
0,4
5,9
49,1
40,4
4,2
100,0
6
23
89
41
11
170
3,5
13,5
52,4
24,1
6,5
100,0
12
14
37
15
2
80
15,0
17,5
46,3
18,8
2,5
100,0
24
87
556
416
71
1154
2,1
7,5
48,2
36,0
6,2
100,0
Źródło: raport z badań własnych.
Tabela 3. Zmiana sytuacji materialnej w porównaniu z 2006 r. według liczby posiadanych dzieci
Liczba posiadanych dzieci
Jak zmieniła się
sytuacja dochodowa Pani rodziny
w porównaniu z 2006 r.?
N
%
N
%
N
%
Zdecydowanie się pogorszyła
Raczej się pogorszyła
Nie zmieniła się
Raczej się poprawiła
Zdecydowanie się poprawiła
Ogółem
11
67
236
92
14
420
2,6
16,0
56,2
21,9
3,3
100,0
20
67
261
105
10
463
4,3
14,5
56,4
22,7
2,2
100,0
17
43
78
22
8
168
10,1
25,6
46,4
13,1
4,8
100,0
jedno
dwoje
troje
czworo i więcej
N
16
20
25
16
1
78
ogółem
%
N
%
20,5
25,6
32,1
20,5
1,3
100,0
64
197
600
235
33
1129
5,7
17,4
53,1
20,8
2,9
100,0
Źródło: raport z badań własnych.
Polityka Społeczna nr 10/2011
23
Kolejne pytanie dotyczyło kwestii rezygnacji z zakupu określonych dóbr z powodów finansowych. Uzyskane wyniki przedstawiono na wykresie 1. Biorąc pod
uwagę przedziały wiekowe z wymienionych dóbr częściej rezygnowały matki starszych dzieci; najmniejsze
różnice pod tym względem dotyczyły kosztów dojazdu do szkoły, opłacania zajęć pozalekcyjnych oraz
uczestnictwa w kulturze.
Badania pokazały, że znaczny odsetek rodziców
dzieci z województwa śląskiego pracuje regularnie
w weekendy (około 43%), najczęściej mąż/partner
(17,3%), w 12,1% przypadków respondentka, w 8,7%
oboje rodzice oraz na przemian raz jedno raz drugie
– 4,8%.
W weekendy częściej pracują rodzice dzieci z najmłodszej grupy wieku (różnica około 8 pkt. proc. w stosunku do grupy dzieci starszych), w tym przede wszystkim ojcowie (21,8%).
Obawy związane z utratą pracy wyrażała co piąta
respondentka. Ponad połowa badanej populacji kobiet nie miała takich obaw. Najmniej bały się utraty
pracy kobiety z subregionu zachodniego, najbardziej
– z północnego. Wyniki badań są zbieżne z różnicami
stopy bezrobocia (Bank Danych Lokalnych) w podregionach województwa śląskiego. W IV kwartale
2009 r. stopa ta w podregionie rybnickim (zachodnim)
wynosiła 8,6%, zaś w częstochowskim (północnym)
– 12,4%.
Wykres 1. Czy w 2008 r. była Pani zmuszona z powodów finansowych do rezygnacji
z następujących dóbr materialnych?
jakiegokolwiek wypoczynku wakacyjnego dziecka poza miejscem
zamieszkania
zakupu nieużywanych podręczników szkolnych
opłacania dziecku zajęć pozalekcyjnych np. kursów językowych,
kółek zainteresowań....
uczestnictwa dziecka w kulturze (np. kino, teatr, koncert, wystawa)
zakupu nieużywanej odzieży/obuwia dla dziecka odpowiedniej do pory roku
zakupu żywności lepszej jakości dla dziecka
opłacania dziecku kosztów dojazdu do szkoły
tak
nie
0%
20%
40%
60%
80%
100%
Uwaga: wartości na sumują się do 100, ponieważ respondentka miała możliwość wyboru wielu odpowiedzi.
Źródło: raport z badań własnych.
Migracje zarobkowe
Od 2006 r. jedynie w około 9% badanych gospodarstw domowych ktoś migrował w celach zarobkowych poza granice kraju. W 7% przypadków
wyjeżdżał mąż/partner, a w przypadku samych respondentek odsetek takich osób był znikomy – około 2%. Poniżej 2% członków rodzin wyjeżdżało
„obydwoje równocześnie” i „na przemian – raz jedno, raz drugie”. Stosunkowo często wyjeżdżali za
granicę mieszkańcy subregionu zachodniego (około 11%). Pobyt za granicą trwał najczęściej poniżej
trzech miesięcy oraz od trzech miesięcy do pół roku.
Około 2% ojców lub matek pracowało i mieszkało
od 2006 r. w innym województwie niż województwo
zamieszkania.
Co piąta respondentka, z której gospodarstwa
domowego ktoś wyjeżdżał za granicę, nie potrafiła
ocenić wpływu wyjazdów na kontakt z dzieckiem
– podobny odsetek (20%) badanych kobiet uznał, że
wyjazdy wpłynęły niekorzystnie na te relacje, a większość, czyli 60% było przeciwnego zdania6.
Sytuacja mieszkaniowa
Badania pokazały, że największy odsetek respondentek (39%) mieszkał w lokalach o powierzchni
pomiędzy 46 a 60 m². Ogółem 60% badanych mieszkało w lokalach o powierzchni do 60 m². Dużymi
lokalami – powyżej 120 m² najczęściej dysponowa24
li mieszkańcy subregionu północnego (20%). Wydaje się, że w tym obszarze, słabiej zurbanizowanym,
znaczny odsetek ludności mieszka w prywatnych
domach, w odróżnieniu od pozostałych subregionów
(zwłaszcza centralnego śląskiego), gdzie ludność
najczęściej zamieszkuje w budownictwie wielorodzinnym. W 3/4 przypadków respondentki podały, że ich
dziecko ma własny pokój. Najczęściej jest to dziecko
z subregionu zachodniego (88%), a nie z subregionu,
gdzie respondenci posiadają największe mieszkania
(czyli z północnego). Własne pokoje nieco częściej
posiadają najstarsze dzieci (w wieku 16–18 lat).
Stan zdrowia i opieka zdrowotna
Aż 86% matek jest zadowolonych ze stanu zdrowia swoich dzieci, a tylko około 9% jest przeciwnego
zdania. Stan zdrowia swoich dzieci nieco lepiej oceniają mieszkanki zachodniej i południowej części województwa śląskiego, gorzej natomiast – środkowej
i północnej. Nie zanotowano istotnych różnic w ocenie stanu zdrowia dzieci w poszczególnych kategoriach wiekowych.
Podstawową opiekę zdrowotną, świadczoną w ramach NFZ dla dziecka, 62% matek oceniło jako
dostępną, zaś około 8% jako niedostępną. Zdecydowanie najsłabiej oceniły dostępność podstawowej
opieki zdrowotnej dla dziecka mieszkanki subregionu południowego (15%) – różnica około 10 pkt. proc.
w stosunku do zachodniego i północnego. Z kolei
Polityka Społeczna nr 10/2011
Oczekiwania i plany wobec dzieci
specjalistyczną opiekę zdrowotną za dostępną uznało
40% matek, a 22% było przeciwnego zdania. Ocena
dostępności tej opieki zdrowotnej jest bardzo zróżnicowana w poszczególnych subregionach. Podobnie
jak w przypadku opieki podstawowej, najgorzej pod
tym względem wypada subregion południowy; aż
34% respondentek z tego podregionu uznało ją za
niedostępną, w subregionie zachodnim tylko 17% badanych, w środkowym – 20%, a w północnym – 24%.
Z badań wynika, że 34% kobiet z województwa
śląskiego miewa problemy z wykupieniem leków dla
dzieci, przy czym około 6% zawsze lub często. Najrzadziej takie problemy dotykają mieszkanki subregionu
zachodniego. Na możliwość wykupu leków przez matki wpływa poziom uzyskiwanego dochodu na członka
rodziny; w gospodarstwach domowych, gdzie kwota
ta nie przekracza 500 zł, zawsze lub prawie zawsze
tego typu trudności doświadcza 4% badanych rodzin,
zaś często – 23,4% (w porównaniu z rodzinami z dochodem w przedziale 500–1000 zł wartości te wynoszą 0,3% i 1,7%).
Matki mają duże oczekiwania edukacyjne wobec
swoich dzieci – ponad 60% oczekuje, że dziecko
skończy wyższe studia magisterskie, a 13% – licencjat. Biorąc pod uwagę poszczególne kategorie wieku, preferencje matek są podobne. 60% wierzy, że
dzieci osiągną pożądany poziom wykształcenia, tylko
około 2% nie wierzy w realizację tych planów, a 38%
nie potrafi odpowiedzieć na to pytanie. Ta wiara w sukces dzieci jest szczególnie mocna wśród respondentek z subregionu zachodniego; najsłabiej są o tym
przekonane kobiety z subregionu południowego.
Według badanych realizacja zamierzeń związanych
z osiągnięciem planowanego wykształcenia zależy
przede wszystkim od samego dziecka, od jego „pracowitości i szkolnych osiągnięć” (około 3/4 wskazań)
oraz od jego „pragnień i aspiracji” (62% wskazań). Na
sytuację materialną rodziny, pozwalającą osiągnąć
odpowiednie wykształcenie wskazywało 35,5% matek,
na możliwości finansowe związane z opłacaniem dodatkowych zajęć – 23,1%, na wpływ rówieśników –
20,9%, a na pracę rodzica związaną z motywowaniem
dziecka do nauki – 17,9%.
Wśród marzeń związanych z przyszłością dziecka respondentki zdecydowanie najczęściej wybierały
„chciałabym, aby moje dziecko miało udane życie
rodzinne” (82,1%), a na drugim miejscu „aby nie miało problemów materialnych” (58,6%). Kolejne miejsca
zajęły: „posiadanie satysfakcjonującej pracy” (40,1%),
„dobre wykształcenie” (35,9%), „szacunek ludzki”
(33,7%), „sukces zawodowy” (16,7%) oraz „pomoc innym ludziom” (14,1%).
Edukacja i rozwój
Ankietowane matki twierdziły najczęściej, że ich
dzieci poświęcają na naukę w dni powszednie od
jednej do dwóch godzin (41%) i od pół godziny do
jednej godziny (30%). Czas przeznaczony na naukę
po szkole rośnie wraz z wiekiem dziecka.
Nieco ponad połowa respondentek twierdziła, że
ich dziecko uczestniczy w dodatkowych zajęciach
pozalekcyjnych. Uczestnictwo to było zróżnicowane
w poszczególnych podregionach (od 63,8% w subregionie zachodnim do 50% w północnym). Z dodatkowych zajęć pozalekcyjnych najczęściej korzystają
dzieci w wieku gimnazjalnym.
Dzieci (głównie najmłodsze – 64%) najczęściej
uczestniczą w dodatkowych bezpłatnych zajęciach
w szkole (60,7%) oraz w dodatkowych płatnych zajęciach poza szkołą (45,8%), głównie te starsze. Pytano
również o to, jakie bariery powodują, że dziecko nie
może uczestniczyć we wszystkich zajęciach, która
matka uważa za pożądane. Prawie połowa badanych
stwierdziła, że nie ma takich barier, w opinii 30% są to
przyczyny finansowe, a według 1/4 – czasowe oraz
organizacyjne.
Obowiązki domowe
Do obowiązków domowych wypełnianych najczęściej przez dzieci i młodzież należą: sprzątanie własnego pokoju (82%), wyrzucanie śmieci (64%) i opieka
nad domowymi zwierzętami (49%). Natomiast najrzadziej dzieci wykonują „drobne naprawy domowe”
(14%), prasują (14%) i piorą (16%). Czynności takie
jak: sprzątanie własnego pokoju i innych pomieszczeń, przygotowywanie posiłków, zmywanie, pranie,
prasowanie, podlewanie roślin, drobne naprawy domowe i inne wykonywane były najczęściej przez naj-
Tabela 4. Możliwość zakupu leków dla dzieci według liczby dzieci w rodzinie
Jak często zdarza się, że nie ma Pani pieniędzy
na wykupienie leków dla dziecka?
Zawsze lub prawie zawsze znajduję się w takiej sytuacji
Często zdarza się taka sytuacja
Czasami zdarza się taka sytuacja
Zdarza się, ale rzadko
Nie zdarzyła mi się taka sytuacja
Ogółem
Liczba posiadanych dzieci
jedno
dwoje
troje
czworo i więcej
ogółem
N
%
N
%
N
%
N
%
N
%
1
14
31
55
327
428
0,2
3,3
7,2
12,9
76,4
100,0
4
14
49
90
314
471
0,8
3,0
10,4
19,1
66,7
100,0
0
19
26
33
93
171
0,0
11,1
15,2
19,3
54,4
100,0
5
11
16
20
27
79
6,3
13,9
20,3
25,3
34,2
100,0
10
58
122
198
761
1149
0,9
5,0
10,6
17,2
66,2
100,0
Źródło: raport z badań własnych.
Tabela 5. Uczestnictwo dzieci w zajęciach dodatkowych po lekcjach według liczby dzieci w rodzinie
Czy w czasie pozalekcyjnym
Pani dziecko uczestniczy
w jakiś zajęciach dodatkowych?
Nie
Tak
Ogółem
Liczba posiadanych dzieci
jedno
dwoje
troje
czworo i więcej
N
%
N
%
N
%
170
257
427
39,8
60,2
100,0
205
272
477
43,0
57,0
100,0
78
92
170
45,9
54,1
100,0
N
41
38
79
ogółem
%
N
%
51,9
48,1
100,0
494
659
1153
42,8
57,2
100,0
Źródło: raport z badań własnych.
Polityka Społeczna nr 10/2011
25
dzieci (58%); im starsze dzieci, tym częściej muszą
wygospodarować w ciągu dnia od trzydziestu minut
do godziny – w przypadku najmłodszych odsetek ten
wynosi ok. 35%, wśród gimnazjalistów – 46%, a wśród
najstarszych dotyczy to połowy tej subpopulacji.
starszą młodzież. Z kolei opieka nad młodszym rodzeństwem, wyrzucanie śmieci, pomoc dziadkom/sąsiadom, robienie codziennych zakupów i wyrzucanie
śmieci to domena gimnazjalistów. Dzieci najmłodsze,
które mają mniejszy udział w obowiązkach domowych,
stosunkowo często angażowały się w opiekę nad
młodszym rodzeństwem, sprzątanie własnego pokoju,
podlewanie roślin, opiekę nad zwierzętami i wyrzucanie śmieci.
Badania pokazały, że 89% dzieci poświęca na obowiązki domowe do godziny dziennie. Czas poświęcany na obowiązki domowe zależy od wieku dzieci
– do pół godziny dziennie przeznaczają najmłodsze
Spędzanie wolnego czasu
Z badań wynika dominacja rozrywek komputerowych nad innymi możliwościami spędzania wolnego
czasu – dzieci najczęściej grają w gry komputerowe,
oglądają telewizję/DVD oraz korzystają z Internetu
(tab. 6).
Tabela 6. Spędzanie wolnego czasu przez dzieci według wieku
Czy posiada Pani dzieci w wieku szkolnym (od 7 do 18 lat)?
W jaki sposób Pani dziecko najczęściej spędza wolny czas?
Gra w gry komputerowe
Ogląda telewizję/ DVD
Używa Internetu dla rozrywki
Słucha muzyki
Uprawia sport (gry zespołowe, pływanie, lekkoatletyka, gimnastyka)
Bawi się przed domem/na podwórku/w parku
Czyta książki dla przyjemności (inne niż lektury szkolne)
Posiada hobby (gra na instrumencie, śpiew, rysowanie, pisanie itp.)
Wychodzi wieczorem z przyjaciółmi (do dyskoteki, pubu, na imprezę)
Wychodzi do centrów handlowych
Inaczej
Gra na automatach (takich, na których można wygrać pieniądze)
7–12 lat
13–15 lat
16–18 lat
ogółem
N
%
N
%
N
%
N
%
261
241
85
96
127
256
130
113
2
6
13
2
52,1
48,1
17,0
19,2
25,3
51,1
25,9
22,6
0,4
1,2
2,6
0,4
155
112
129
104
102
53
79
50
39
13
4
0
51,3
37,1
42,7
34,4
33,8
17,5
26,2
16,6
12,9
4,3
1,3
0,0
127
113
160
140
101
11
109
55
130
27
7
0
36,3
32,3
45,7
40,0
28,9
3,1
31,1
15,7
37,1
7,7
2,0
0,0
543
466
374
340
330
320
318
218
171
46
24
2
47,1
40,4
32,4
29,5
28,6
27,8
27,6
18,9
14,8
4,0
2,1
0,2
Źródło: raport z badań własnych.
Badania pokazały, że 40% rodziców stara się organizować dzieciom wolny czas, matki głównie najmłodszym. Prawie wszystkie badane matki wiedzą,
z kim ich dzieci spędzają czas wolny (94%) i w małym
stopniu zależy to od wieku dzieci.
Spośród różnych obiektów rekreacji i kultury
dzieci i młodzież najczęściej korzystają z obiektów
sportowych – boiska oraz basenu (po 61% odpowiedzi), a najrzadziej z ośrodka kultury/pałacu młodzieży
(tylko 23%). Często odwiedzają również biblioteki
(prawie co drugie dziecko) i nieco rzadziej halę sportową (35%). Korzystanie z obiektów kultury i rekreacji
uzależnione jest od ich dostępności, dlatego dzieci
najczęściej odwiedzają obiekty, które są dostępne
w ich okolicy (matki najwyżej oceniły dostępność biblioteki – 60% oraz boiska sportowego – 56%). Dostęp
do wymienionych obiektów, podobnie jak w przypadku korzystania, był najwyższy w subregionie środkowym i zachodnim, zaś najniższy – w północnym.
Wpływ negatywnych czynników na relacje matek z dziećmi
Istotną kwestią była identyfikacja czynników wpływających negatywnie na kontakt matki z dzieckiem.
Respondentkom przedstawiono listę takich czynników, z której mogły wybrać dowolną liczbę odpowiedzi. Prawie połowa respondentek (47,5%) nie wskazała żadnych, które utrudniałyby relacje z dzieckiem,
24,9% wymieniło „złe samopoczucie – zmęczenie,
stres, pośpiech”, 20,1% „przeciążenie obowiązkami
zawodowymi”, a 18,2% „przeciążenie obowiązkami
domowymi”. Kolejne miejsca zajęły: niskie zarobki
i brak czasu (12%), problemy zdrowotne, złe warunki
mieszkaniowe i kłótnie w domu (około 4%), brak pracy i nadużywanie alkoholu (około 2,5%), wyjazdy zarobkowe, złe relacje z członkami dalszej rodziny i inne
(około 1%). Jeśli chodzi o różnice pomiędzy subregio26
nami, największy odsetek wskazujący jakieś konkretne czynniki występował w subregionie północnym
(62,1%), najmniejszy zaś w zachodnim (40,5%).
Jakość życia matek
Spośród trzech aspektów życia respondentek
– satysfakcji z osiągnięć dziecka, z życia rodzinnego
oraz własnej pracy zawodowej, najwyższy stopień
satysfakcji przynoszą kobietom osiągnięcia ich dzieci
i życie rodzinne. Niżej i mniej jednoznacznie oceniły
matki stopień satysfakcji z własnej pracy zawodowej.
Poziom stresu życiowego w badanej populacji kobiet
z województwa śląskiego jako wysoki i bardzo wysoki
oceniło aż 46% badanych, jako średni – 35% oraz
niski i bardzo niski –13%.
Wykres 2. Stopień satysfakcji respondentek
z osiągnięć dziecka, z życia rodzinnego
i z własnej pracy zawodowej
70%
66,5%
65,8%
60%
50%
43,5%
40%
30,8%
31,4%
25,3%
30%
10,9% 14,2%
20%
10%
7,5%
1,5%
1,7% 1,0%
0%
Stopień satysfakcji
z osiągnięć dziecka
wysoki
średni
Stopień satysfakcji
z życia rodzinnego
niski
Stopień satysfakcji
z własnej pracy zawodowej
nie wiem trudno powiedzieć
Uwaga: Stopień z satysfakcji z osiągnięć dziecka N = 1157, z życia
rodzinnego N = 1156, z własnej pracy zawodowej N = 1151.
Źródło: raport z badań własnych.
Polityka Społeczna nr 10/2011
Indeks szans i zagrożeń dzieci i młodzieży
w obszarze wychowania i rozwoju7
Z badań wynika, że na terenie całego województwa w „rodzinach szansy” wychowuje się 59,1% dzieci, a 41,8% w rodzinach zaliczonych do kategorii „pośredniej”. Tylko 0,1% rodzin to „rodziny zagrożenia”.
We wszystkich subkategoriach (przekrojach) odsetek
dzieci wychowujących się w „rodzinach zagrożenia”
nie przekracza 1%.
Najwyższy odsetek dzieci wychowujących się w „rodzinach szansy” odnotowano w przypadku rodzin z wysokimi dochodami (powyżej 2500 zł na osobę – 82%),
w subregionie zachodnim (74%), w miejscowościach
o liczbie mieszkańców pomiędzy 5 tys. a 19,9 tys.
(około 71%), w pełnych rodzinach (67%) i tam, gdzie
rodzice posiadają tylko jedno dziecko (69%).
Najwyższy odsetek dzieci wychowujących się
w „rodzinach zagrożenia” odnotowano w przypadku
rodzin z dochodami poniżej 500 zł (0,8%), w subregionie środkowym (0,2%), w miastach powyżej
100 tys. mieszkańców (0,3%), w rodzinach niepełnych (0,7%), tam, gdzie rodzice posiadają troje dzieci
(0,8%) oraz tam, gdzie przynajmniej jedno z rodziców
nie ma pracy (1,1%).
Wnioski płynące z wielu pytań oraz analiza indeksu szans i zagrożeń potwierdzają, że warunki życia
dzieci w poszczególnych subregionach województwa
śląskiego są zróżnicowane – wydaje się, że najlepiej
wygląda sytuacja dzieci z subregionu zachodniego
(np. mają dobry dostęp do obiektów kultury i rekreacji
oraz do opieki lekarskiej, zwłaszcza specjalistycznej,
a ich matki mocniej niż pozostałe wierzą w przyszły
sukces swoich dzieci i nie dostrzegają negatywnych
czynników, które zaburzałyby ich relacje z dzieckiem;
ich sytuacja materialna jest również najkorzystniejsza. Stosunkowo najsłabiej wypada pod wieloma
względami subregion północny (np. dzieci z tego
podregionu najrzadziej korzystają z obiektów kulturalnych i sportowych, bo mają do nich gorszy dostęp,
najrzadziej uczestniczą w dodatkowych zajęciach pozaszkolnych – najczęściej z przyczyn finansowych).
Pozostałe dwa subregiony – centralny i południowy
– sytuują się pośrodku, wypadają gorzej niż „lider”
i lepiej niż podregion północny.
W przypadku wszystkich obszarów badawczych
(subindeksów) czołowe miejsca ze względu na pełne szanse wychowania i rozwoju dzieci zajmują
edukacja i rozwój dziecka oraz funkcja opiekuńczo-wychowawcza (3 wybrane pytania kwestionariusza).
Wysokie zagrożenie dotyczy przede wszystkim obszaru nazwanego „obowiązki domowe, spędzanie
wolnego czasu” (łącznie z dostępem do infrastruktury; dotyczy to 20% dzieci) oraz w pewnym, dość niewielkim stopniu, jakości życia matek (4%) oraz stanu
zdrowia i dostępu do opieki zdrowotnej (3%).
W „rodzinach zagrożenia” w województwie śląskim żyje znikomy odsetek dzieci i młodzieży, co nie
znaczy jednak, że sytuacja dzieci jest idealna. Należy pamiętać o tym, że ponad 40% badanych rodzin zakwalifikowanych do kategorii „pośredniej” to
takie, które zapewniają jedynie minimum realizacji
potrzeb dziecka i w wielu aspektach swego życia nie
dają podstaw do prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci.
Polityka Społeczna nr 10/2011
POSUMOWANIE
Mimo iż przedstawione wyniki badań stanowią jedynie wycinek sytuacji społeczno-ekonomicznej rodzin z dziećmi i ich szans na rozwój, mogą stać się
inspiracją do prowadzenia dalszych badań i analiz
oraz do podejmowania działań w obszarze polityki
rodzinnej samorządów terytorialnych i państwa.
Wychowanie dziecka stawia przed rodzicami wysokie wymagania. Zadaniem rodziny jest stworzenie
dziecku poczucia bezpieczeństwa moralnego i materialnego, a także nadanie odpowiednich proporcji
prawom i obowiązkom. Rodzina prawidłowo wypełniająca swe funkcje jest najlepszym zabezpieczeniem
na przyszłość oraz wzorcem pełnienia ról małżeńskich, rodzicielskich, społecznych i innych.
Tymczasem o trwałość w związkach jest coraz
trudniej. Młodzi ludzie zakładający rodziny często nie
są przygotowani do podjęcia trudów życia z drugim
człowiekiem. Nierzadko ich wyobrażenia na temat
życia rodzinnego, kształtowane m.in. przez kulturę
masową, rozmijają się z rzeczywistością. Do tego dochodzą problemy mieszkaniowe oraz spowodowane kryzysem ekonomicznym obawy przed utratą pracy. To z kolei przyczynia się do odkładania w czasie
decyzji prokreacyjnych. Złe samopoczucie, w tym wysoki poziom stresu, przeciążenie obowiązkami zawodowymi oraz domowymi utrudniają w opinii badanych kontakt z dziećmi.
Zagrożeń w systemie edukacji jest wiele, poczynając od trudności finansowych w samorządach lokalnych. Przepełnione klasy nie pozwalają ani na efektywne przekazywanie wiedzy, ani na pracę wychowawczą.
Zresztą od kilku lat trwa negatywna rywalizacja o odpowiedzialność za wychowanie pomiędzy szkołą a rodziną. Z obserwacji nauczycieli wyłania się także obraz
rodziców w niewielkim stopniu zainteresowanych procesem edukacji dzieci. Wielu pedagogów odczuwa
negatywne skutki braku opieki zdrowotnej w szkole,
która odgrywa istotną rolę w przypadku dzieci pochodzących z rodzin dysfunkcyjnych. Niepokój wielu rodziców i nauczycieli budzą pomysły związane z wcześniejszym rozpoczynaniem edukacji przez dzieci.
Zagrożeniem jest sposób spędzania wolnego czasu przez dzieci i młodzież, mimo iż – jak pokazały badania – ponad 90% matek wie, z kim ich dzieci spędzają
czas wolny (jednak tym „kimś” okazuje się najczęściej
komputer i telewizja). Uzyskane wyniki mogą budzić
niepokój; codzienny, często wielogodzinny kontakt
z ekranem komputera czy telewizora rodzi obawy
lekarzy specjalistów oraz psychologów o prawidłowy
rozwój fizyczny i psychiczny dzieci i młodzieży. W tym
zakresie należy edukować nie tylko dzieci i młodzież,
ale przede wszystkim rodziców i wychowawców.
Do obszaru „szansy” należy zaliczyć wypełnianie
funkcji opiekuńczo-wychowawczej, w tym niedostrzeganie przez prawie połowę respondentek negatywnych czynników zaburzających ich relacje z dziećmi.
Matki odczuwają wysoką satysfakcję z życia rodzinnego i osiągnięć dzieci, a niższą z pracy zawodowej.
Być może dlatego marzą o tym, aby ich dzieci tworzyły w przyszłości szczęśliwe rodziny.
Warte pogłębienia jest zagadnienie związane z posiadaniem rodzeństwa i jego oczywistym wpływem na
wieloaspektowy rozwój dziecka. Jakkolwiek rodzinom
27
wielodzietnym – jak pokazują badania i opracowania
statystyczne8 – jest zdecydowanie trudniej zaspokoić
podstawowe potrzeby materialne (o ile nie są to rodziny dotknięte różnego rodzaju dysfunkcjami i patologiami społecznymi), dzieci te bardzo szybko się socjalizują oraz dojrzewają psychicznie i emocjonalnie.
Na pewno do „szans w obszarze wychowania
i rozwoju” można także zaliczyć udział dzieci w zajęciach dodatkowych, współpracę na linii dom-szkoła
oraz wysokie aspiracje edukacyjne matek względem
dzieci. Niestety, w województwie śląskim duża grupa
absolwentów wyższych uczelni nie ma pracy9. Być
może należałoby systematycznie edukować młodzież
i rodziców w kierunku precyzyjnego rozeznawania
potrzeb rynku pracy. Istotną rolę w tym procesie mogą odegrać pedagodzy, psycholodzy szkolni czy doradcy zawodowi.
Pozytywną stroną szkoły jest od kilku lat dostrzeganie i przeciwdziałanie zjawisku przemocy i agresji
rówieśniczej. Ponadto szansą dla edukacji są szkoły
prywatne i społeczne, jak również alternatywne sposoby nauczania np. domowego.
Ważny jest dostęp do infrastruktury związanej ze
spędzaniem wolnego czasu. Dobrze, że wiele samorządów lokalnych dostrzega potrzebę dofinansowania kosztów korzystania z takich obiektów przez rodziny wielodzietne i ubogie. Jest to istotne również
z perspektywy procesu starzenia się społeczeństwa
i przyszłości demograficznej kraju. Wobec często niespójnej polityki prorodzinnej państwa (Elbanowscy
2011) szansą dla społeczności lokalnych, w tym rodzin z dziećmi, są projekty współfinansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego, zwłaszcza programy aktywności lokalnej, realizowane w partnerstwie.
Łatwiej jest bowiem rozwiązywać problemy społeczne z pespektywy danej społeczności lokalnej, uwzględniając jej specyficzne potrzeby i zasoby.
1
2
3
4
Funkcje rodziny zostały szczegółowo omówione m.in.
w następujących publikacjach: Adamski 1984, 2002; Balcerzak-Paradowska 2004, 2009; Dyczewski 2003; Kawula
2007; Tyszka 1976, 2001; Ziemska 1986.
Badania zrealizowane na reprezentatywnej próbie matek
dzieci w wieku szkolnym. W procesie badawczym, oprócz
autorki artykułu, uczestniczył K. Ciupek, specjalista ds.
analiz i programowania w Regionalnym Ośrodku Polityki
Społecznej Województwa Śląskiego, a projekt badawczy
konsultowany był przez prof. J. Brągiel z Uniwersytetu
Opolskiego i dra Ł. Trembaczowskiego z Uniwersytetu Śląskiego. Badania zrealizowało oraz przygotowało raport
Biuro Badań Społecznych OBSERWATOR z Krakowa. Pełna treść raportu dostępna jest na stronie internetowej:
www.rops-katowice.pl
Indeks rozumiany jako wynik połączenia dwóch lub więcej
zmiennych czy wskaźników w jedną złożoną miarę. Zob.
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 471).
Do końca 2007 r. w GUS obowiązywał podział na 4 subregiony województwa śląskiego: bielski, rybnicko-jastrzębski, częstochowski i centralny śląski, który pokrywał się
z podziałem na 4 obszary polityki rozwoju województwa
śląskiego – północny, zachodni, południowy i środkowy.
Od 1 stycznia 2008 r. w Polsce zaczął obowiązywać nowy
podział statystyczny zgodny z unijną NUTS. Dotychczasowy podział na 4 subregiony województwa śląskiego został
5
6
7
8
9
zastąpiony nowym, który obejmuje 8 podregionów: bielski, częstochowski, rybnicki, katowicki, gliwicki, bytomski,
sosnowiecki oraz tyski. Zgodnie z wymogami Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego przyjęto podział na 4 subregiony-obszary polityki rozwoju.
1) Miejsce zamieszkania – subregiony (dobór uwzględniał
proporcjonalny podział na cztery obszary polityki rozwoju
województwa śląskiego: zachodni, środkowy, południowy
oraz północny; 2) miejsce zamieszkania – gminy (proporcjonalny dobór próby w gminach o określonej wielkości
z całego województwa): o liczbie ludności: poniżej 5 tys.
mieszkańców; od 5 tys. do 19,9 tys. mieszkańców; od
20 tys. do 49,9 tys. mieszkańców; od 50 tys. do 99,9 tys.
mieszkańców; powyżej 100 tys. mieszkańców; 3) w każdym subregionie założono proporcjonalny udział kobiet
posiadających dzieci z określonego poziomu nauczania
(szkoła podstawowa 7–12 lat, szkoła gimnazjalna 13–15 lat,
szkoła ponadgimnazjalna 16–18 lat). Założona wielkość
próby wyniosła 1150 wywiadów. Ogółem zrealizowano
1158 wywiadów. Kwestionariusz składał się z 37 pytań.
Ze względu na małą liczebność podpróby osób, które
pracowały i mieszkały za granicą lub w innym województwie wyniki dotyczące wpływu tych wyjazdów na kontakt
z dzieckiem, należy traktować z dużą ostrożnością.
Na podstawie 29 wybranych pytań kwestionariusza obliczono „indeks szans i zagrożeń” (pytania miały arbitralnie
przydzieloną liczbę punktów). Celem zastosowania ogólnego indeksu szans i zagrożeń było oszacowanie odsetka
dzieci i młodzieży szkolnej wychowujących się w „rodzinach szansy”, w „rodzinach zagrożenia” oraz w kategorii
umownie nazwanej „pośrednią”.
Dane na ten temat można znaleźć m.in.: GUS (2011a,
2011b).
Na koniec 2009 r. było to 10,7 tys., rok później – 10,8 tys.,
zaś w lipcu 2011 r. – 5,7 tys. W tym ostatnim okresie wśród
bezrobotnych osoby do 25. roku życia stanowiły 18,4%.
LITERATURA
Adamski F. (1984), Socjologia małżeństwa i rodziny, Warszawa.
Adamski F. (2002), Rodzina-wymiar społeczno-kulturowy,
Kraków: Wydawnictwo UJ.
Balcerzak-Paradowska B. (2004), Rodzina i polityka rodzinna
na przełomie wieków, Warszawa: IPISS.
Balcerzak-Paradowska B. (2009), Przemiany rodziny a więzi
społeczne, w: Więzi społeczne i przemiany gospodarcze.
Polska i inne kraje europejskie, red. Golinowska St. i in.,
Warszawa: IPISS.
Dyczewski L. (2003), Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, Lublin: Wydawnictwo Nauk. KUL.
Elbanowscy K.T. (2011), Dnia Dziecka nie będzie, „Rzeczpospolita” z 1 czerwca, na stronie: http://www.rp.pl/artykul/
2,666899_Elbanowscy_Dnia_Dziecka_nie_bedzie.html
?p=2.
Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D (2001), Metody badawcze w naukach społecznych, Poznań: Zysk i Sp.
GUS (2011a), Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r.
w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Informacja sygnalna, Warszawa.
GUS (2011b), Dochody i warunki życia ludności Polski (raport z badania EU-SILC 2009), Informacje i opracowania
statystyczne, Warszawa.
Kawula St., (2007), Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo-wychowawcza, w: Kawula St., Brągiel J., Janke A.W.,
Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki,
Toruń.
Tyszka Z., (1976), Socjologia rodziny, Warszawa.
Tyszka Z. (2001), Współczesne rodziny polskie – ich stan
i kierunek przemian, Poznań: Wydawnictwo UAM.
Ziemska M. (1986), Rodzina i dziecko, Warszawa: PWN.
SUMMARY
The article presents the results of the study “Risks and Opportunities of children and youths living in the
Silesian Voivodeship in the area of education and development”. The studies were carried out in November
2009 on a representative sample of mothers of school-age children (7–18 years) by a face-to-face interview
(PAPI). The purpose of the study was to obtain information on the key aspects of the lives of children and
youths, as well as to estimate, based on the index of opportunities and threats, the percentage of children and
youths brought up in “opportunity families” “risk families” and in the category named “intermedi”.
28
Polityka Społeczna nr 10/2011