Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Kanon i obrzeża realizm, pod red. Janiny Szcześniak, Agaty Skałby, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2016
Wstęp
Tom studiów Kanon i obrzeża realizmu stanowi kolejne ogniwo
w dyskursie literaturoznawców nad „kłopotami z realizmem”1 , jego
wielopostaciowością i estetyką. Pozytywistyczny realizm jest ważnym
narzędziem w badaniach przemian świadomości i dokonań artystycznych pokolenia, a także recepcji literatury i kultury polskiej tego okresu.
Realiści w swej twórczości, zaaferowani stanem cywilizacji i kultury,
preferowali bardzo wyraziste modele filozoficzne, społeczne i antropologiczne. Poszukując nowych rozwiązań artystycznych, pozytywiści mieli
świadomość ograniczeń realizmu. Perspektywy eksploracji i zastosowania nowych konceptów artystowskich w okresie dojrzałości pokolenia
Bolesława Prusa i Elizy Orzeszkowej wynikały z rozpoznania, że to, co
znajduje się na pograniczu, obrzeżach prezentuje relatywnie większą
różnorodność, złożoność, odnosząc się również do innych aspektów
niż te, jakie warunkowała poetyka realizmu. Przekraczanie realizmu,
proponowanie innych strategii pisarskich, stylów, środków wyrazu
etc. okazywało się językiem buntu wobec dominującego wówczas kanonu. Ta potrzeba „inności” z jednej strony otwierała się na modyfikacje
1
Por. A. Martuszewska, Kłopoty z realizmem (nie tylko pozytywistycznym), „Pamiętnik Literacki” 2000, nr 2.
8
Wstęp
i zbliżenie do literatury faktu, z drugiej zaś wykorzystywała poetyki
niemieszczące się w konwencji realizmu.
Prezentowane artykuły i studia badaczy Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i Uniwersytetu Marii CurieSkłodowskiej w Lublinie układają się w zróżnicowane, wielowątkowe
nurty wynikające z interdyscyplinarnego charakteru badań. Autorzy
poszczególnych artykułów zajmują się analizą tekstów kultury i literatury znanych lub pozostających trochę na obrzeżach dyscyplin albo
niedostrzeganych dotąd w kontekście pograniczy realizmu.
Pierwszy nurt wskazuje na aspekty problemowe i wyróżniki gatunkowe wynikające z interpretacji utworów należących częściowo
do realizmu. Przede wszystkim warto docenić tu uwzględnienie przez
autorów artykułów nowych tematów, bliżej dotychczas niesprecyzowanych odbiorcom, słabo opracowanych lub nieobecnych w badaniach
kulturowych. Drugi nurt zamieszczonych w tomie studiów stanowią
teksty, których autorzy zajmują się interpretacją utworów literackich
lub badaniami estetyki realizmu pod kątem wybranego motywu bądź
charakterystyką specyfiki twórczości pisarzy XIX i XX wieku.
Tom studiów otwiera artykuł Ewy Paczoskiej o malarstwie panoramicznym – zapomnianym fenomenie kultury XIX wieku, który „nie
doczekał się ciągle ostatecznej uwagi w polskich badaniach”, w przeciwieństwie do fenomenu kina. Objaśnienie do olbrzymiego obrazu Tatry
autorstwa Kazimierza Przerwy-Tetmajera badaczka interpretuje jako
próbę poszukiwań przez twórcę własnej realności w momencie, „gdy
realistyczny pakt prawdy w sztuce dziewiętnastowiecznej” został poddany przez pokolenie Młodej Polski „specyficznej korekcie czy aktowi
weryfikacji”. Broszurkę Tetmajera autorka traktuje jako ważny element
eksperymentów estetycznych oraz świadectwo tego, że poeta „opuszcza
ostatecznie fałszywy teren realizmu panoramicznego na rzecz własnego
poszukiwania realności”.
Tadeusz Linkner podjął się badań w dużym stopniu pionierskich –
na tle dekadenckich nastrojów epoki wczesnego modernizmu usytuował
neurotyczną osobowość Marceliny Kulikowskiej, której fascynacje społeczne i literackie znalazły ujście w szeregu utworów zróżnicowanych
Wstęp
9
artystycznie i ideowo, odsłaniających naukowe inklinacje i patriotyczną
wrażliwość. Liczne podróże po Europie i ziemiach polskich, które poetka
odbyła w swym krótkim, zakończonym samobójczym gestem życiu, okazały się sprzyjające dla rozwoju jej pasji dziennikarskiej. Wnikliwemu
oglądowi autor szkicu poddaje tom reporterskich zwierzeń Kulikowskiej
zatytułowany Z wędrówek po kraju, poświęcony Kaszubom.
Katarzyna Wądolny-Tatar pisze o epigenetycznym trybie dziedziczenia idei pozytywistycznych w twórczości Janiny Barbary Górkiewiczowej. Realizm miejsc, zdarzeń i osób oraz realizm behawioralno-językowy,
przejawiający się w stosowaniu małopolskiej gwary, stanowią o charakterze dzieł beskidzkiej pisarki zaintrygowanej problemami typowymi dla
literatury drugiej połowy XIX wieku. Obrazy życia wiejskiego, kreacje
dziecięcych bohaterów, etos pracy czy kwestie kobiecych ról, wykreowane przez Górkiewiczową, pozwalają sytuować jej prozę w bliskości
utworów polskiego pozytywizmu. Konteksty filozoficznego determinizmu Hipolita Taine’a i teorii przyrodoznawczych Karola Darwina,
organizujące tło socjologiczne i etnograficzne analizowanych powieści,
potwierdzają zasadność czynienia takich paralel.
W rozprawie Sławomira Bobowskiego, poświęconej obrazom Indian
w amerykańskiej literaturze od XVII do XIX wieku, w której materiał
analityczny stanowią zarówno opowieści fikcyjne, jak i relacje dokumentarne, uwaga badacza koncentruje się na zjawiskach stereotypizacji, mitologizacji i konwencjonalizacji rzeczywistości historycznej. Od oglądu
dziewiętnastowiecznych groszowych powieści (dime novels) autor artykułu prowadzi do kowbojsko-indiańskich dzieł reprezentatywnych
dla amerykańskiej kultury popularnej, tworząc kronikę żywotności
gatunku westernowego – literackiego i filmowego.
Janina Szcześniak w studium W stronę literatury faktu. Ujęcia reportażowe w „Antku” Bolesława Prusa śledzi eksperymenty pisarza, który
chyba najbardziej ze swojej generacji zdawał sobie sprawę z ograniczeń
realizmu i w poszukiwaniu nowej formuły autentyzmu łączył chwyty literackie z warsztatem dziennikarza. Autorka bipolarnie odczytała Antka
jako opowieść reportażową. W opowiadaniu Prusa zakres problemowy
wykazuje powinowactwo z reportażem portretowym, społecznym i środowiskowym. Przyjęta strategia kompozycyjna nawiązuje natomiast
10
Wstęp
do reportażu fabularnego, zaś wyraźnie wyartykułowany aspekt pragmatyczny skłania do porównań z odmianą reportażu interwencyjnego.
Ujęcia reportażowe w Antku stanowią mocne spoiwo łączące prawdę
z fikcją, przyspieszając proces dyferencji gatunkowej w stronę literatury faktu.
Percepcja transcendentna, poznanie nadzmysłowe i kierowanie
uwagi twórczej na stany podświadomościowo-nastrojowe to zagadnienia eksponowane w artykule Agaty Skały dotyczącym późnej poezji
Marii Konopnickiej. Nokturny rzymskie z tomu Italia są dla autorki tego
szkicu świadectwem kreacji światów fikcyjnych niemieszczących się
w typowych konwencjach realistycznych. Wizyjność obrazowania, stosowana przez poetkę okresu pozytywizmu, unaocznia doświadczanie
rzeczywistości, które jest transcendencją konstytuującą się na ścisłej
i jasnej prezentacji, zyskującej status „samoprezentacji w sensie absolutnym” (zgodnie z terminologią Edmunda Husserla). U Konopnickiej
zachodzi taki rodzaj przedstawiania fenomenów, który stanowi konsekwencję bezpośredniego oglądania i uchwytywania samych domniemanych przedmiotów.
Muzyczny aspekt opowiadania Echa muzyczne Bolesława Prusa to
temat szkicu Moniki Dzidy. Idąc tropem rozpoznań Feliksa Araszkiewicza, badaczka próbuje zdekonstruować wątpliwy poznawczo sąd o braku
wyczucia przez autora Lalki wartości sztuki wirtuozowskiej i kompozytorskiej. W kontekście analiz tryptykowo opracowanego przez Prusa
utworu zostały przedstawione fakty kronikarskie dokumentujące udział
pozytywistycznego pisarza w życiu muzycznym Warszawy.
Celem artykułu Justyny Wójcickiej jest przybliżenie problematyki
dziennika Dnie Elizy Orzeszkowej w kontekście obszernej korespondencji i wspomnień o pisarce. Intymne i osobiste zapiski autorki Nad
Niemnem ukazują jej światopogląd w ostatnim etapie życia. Dnie są
dziennikiem wydobywającym to, co pozostawało w ukryciu, co było
sekretne i prywatne w biografii pozytywistki. Stanowisko Orzeszkowej
w kwestiach religii, wiary, Boga, etyki, obowiązku, miłości i miłosierdzia jest bliskie poglądom Henri-Frédérica Amiela, którego Dziennik
intymny stał się dla pisarki inspiracją.
Wstęp
11
Agnieszka Ostapińska za przedmiot swoich badań obrała mit jako kategorię antycypującą realną, współczesną historię ludzi, służącą prezentacji faktycznej kondycji człowieka. Skojarzenie śródziemnomorskiego
mitu ze współczesnymi ideologiami i światopoglądami, jak uczynił to
Andrzej Niemojewski w Prometeuszu, powoduje, że przez metaforę mitu
przenika rzeczywistość powszechnie dostępna, niewolna od aksjologicznych obciążeń. Konfrontacja Prometeusza Niemojewskiego z innymi
utworami o tytanie (Adolfa Dygasińskiego, Władysława Kozickiego, Jerzego Andrzejewskiego i Zbigniewa Herberta) prowadzi interpretatorkę
tych dzieł między innymi do oglądu światów fikcyjnych przedstawiających rzeczywistość na kształt snu (literacka konwencja oniryzmu).
Ostatni z prezentowanych w książce artykułów, Agnieszki Trześniewskiej, dotyczący historii alternatywnych, zawiera interpretację
przestrzeni miejskiej dziewiętnastowiecznej Warszawy kształtowanej
w konwencji steampunku. Topografia stolicy, ukazana w powieści Konrada T. Lewandowskiego Orzeł bielszy niż gołębica, odsłania obszar
stechnicyzowany i zmilitaryzowany, bez jakichkolwiek śladów ekosystemu. Realizm świata przedstawionego analizowanego utworu, opartego na motywie double-blind what if (czyli „podwójnie ślepej” historii
alternatywnej), sprowadza się do zasady wielości rzeczywistości, w perspektywie której jest utrzymana wizja miasta.
Artykuły zgromadzone w tym tomie nie tylko poszerzają wiedzę dotyczącą istoty genologicznej pozytywistycznych utworów, ale również
wskazują na ich ciągle żywe związki z aktualnymi problemami literatury i sztuki. Autorzy prezentowanej książki, poświęconej zagadnieniom
kanonu i obrzeży realizmu, mają nadzieję, że będzie ona stanowić inspirację do dalszych badań nad kulturą dziewiętnastowieczną.
Janina Szcześniak
Agata Skała