Nowe stanowisko Liparis loeselii (Orchidaceae) na Wyżynie

Notatki botaniczne
395
Werpachowski C. 2000. Lista roślin naczyniowych Kotliny Biebrzańskiej ze szczególnym uwzględnieniem Biebrzańskiego Parku Narodowego. – Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 19(4): 19–52.
Wołkowycki D. 2006. Diversity of the flora of vascular plants on the mineral habitat islands in the Upper
Narew Valley (NE Poland). – Polish Journal of Environmental Studies 15(5d): 264–267.
Wołkowycki D., Dziejma C. & Szewczyk M. 2003. Rośliny naczyniowe Narwiańskiego Parku Narodowego. – Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 22(3): 369–406.
Zając A. & Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. s. xii + 714. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Żukowski W. & Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagrożonych na Pomorzu
Zachodnim i w Wielkopolsce. – W: W. Żukowski & B. Jackowiak (red.), Ginące i zagrożone rośliny
naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Prace Zakładu Taksonomii Roślin UAM w Poznaniu 3: 9–96.
Aleksander Kołos, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Politechnika Białostocka,
ul. Wiejska 45E, 15-351 Białystok, Polska; e-mail: [email protected]
Przyjęto do druku: 03.11.2015 r.
Nowe stanowisko Liparis loeselii (Orchidaceae)
na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej
Liparis loeselii (L.) Rich. (lipiennik Loesela) uważany jest za gatunek charakterystyczny
związku Caricion davallianae i zespołu Orchido-Schoenetum nigricantis (Matuszkiewicz 2001). Występuje najczęściej na torfowiskach niskich mechowiskowych, zasobnych
w węglan wapnia (Pawlikowski 2004), rzadziej na kwaśnych młakach niskoturzycowych
oraz torfowiskach przejściowych, a także w fitocenozach Cladietum marisci oraz na wilgotnych łąkach (Piękoś-Mirkowa & Mirek 2003). Występuje też na siedliskach wtórnych
– w żwirowniach (Bzdon & Ciosek 2006; Bzdon 2009), wyrobiskach piasku, których spąg
przesycony jest wodami bogatymi w związki wapnia i magnezu (Błońska 2010 i cyt.
tam literatura) oraz kamieniołomach (Czylok & Rahmonov 1996; Dubiel & Gawroński
1998). Jest chroniony przez prawo krajowe (Rozporządzenie … 2014) i międzynarodowe
(Convention … 1979; Dyrektywa … 1992). Ponadto gatunek ten zamieszczono na wielu
krajowych i regionalnych „czerwonych listach” i w „czerwonych księgach”. W „Polskiej czerwonej księdze roślin” posiada status gatunku narażonego na wyginięcie (VU)
(Kucharski 2014), na polskiej „czerwonej liście” ma kategorię E (Zarzycki & Szeląg
2006), a w województwie śląskim uznany został za gatunek zagrożony (EN) (Parusel
& Urbisz 2012).
Stanowiska Liparis loeselii skoncentrowane są głównie w Polsce północno-wschodniej.
W pozostałej części kraju występuje w rozproszeniu (Zając & Zając 2001; Pawlikowski
2004; Kucharski 2014). W pasie wyżyn Polski południowej odnotowany został na Wyżynie
Śląsko-Krakowskiej, Małopolskiej, Lubelsko-Lwowskiej i Wołyńsko-Podolskiej (Pisarczyk 2006). Na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej jego stanowiska koncentrują się głównie
396
Fragm. Florist. Geobot. Polon. 22(2), 2015
Lgota
Nadwarcie
Nowa Wieś
Żarecka
N
Postęp
WARTA
0
1
Myszków
2 km
Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska Liparis loeselii w Myszkowie.  – nowe stanowisko
Fig. 1. Localization of new station of Liparis loeselii in Myszków.  – new locality
w obrębie Wyżyny Śląskiej (okolice Dąbrowy Górniczej, Sosnowca, Jaworzna, Trzebini,
Poręby koło Zawiercia), gdzie występuje zarówno na siedliskach naturalnych (torfowiska,
wilgotne łąki), jak również antropogenicznych (nieeksploatowane obecnie piaskownie)
(Pisarczyk 2006; Błońska 2010, 2013). Sporadycznie notowany był także na Wyżynie
Krakowsko-Częstochowskiej (Urbisz 2004; Pisarczyk 2006). Natomiast z terenu Wyżyny
Woźnicko-Wieluńskiej nie był dotychczas podawany.
Nowe stanowisko lipiennika Loesela odnaleziono w czerwcu 2014 r. w Myszkowie
w kompleksie torfowisk położonych w dolinie Warty (Ryc. 1). Stanowisko usytuowane jest
na zachód od centrum miasta i na południe od zabudowań dzielnicy Nowa Wieś (DF 05).
Obszar ten należy do mezoregionu Obniżenie Górnej Warty na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej (Kondracki 2011). Jest to tym samym pierwsze potwierdzone stanowisko lipiennika
w tym makro- i mezoregionie. Najbliższe stanowisko tego gatunku znajduje się w Porębie
koło Zawiercia (DF 25) na północnych krańcach Wyżyny Śląskiej (Błońska 2013) w odległości ok. 15 km.
Notatki botaniczne
397
Dotychczasowe badania florystyczne prowadzone na tym terenie oraz waloryzacja przyrodnicza miasta (Myga-Piątek i in. 2000; Fojcik 2003) nie wykazały występowania Liparis
loeselii w Myszkowie, choć torfowisko na którym rośnie jest znane i zostało objęte ochroną
w postaci użytku ekologicznego „Przygiełka” (Rozporządzenie … 2002). W kompleksie
roślinności kwaśnych torfowisk przejściowych (głównie Rhynchosporetum albae, Eriophoroangustifolii-Sphagnetum recurvi, Carici-Agrostietum caninae) występują tu także płaty
roślinności o bardziej kalcyfilnym charakterze. Są to głównie fitocenozy Eleocharitetum
pauciflorae oraz płaty zdominowane przez Menyanthes trifoliata z udziałem gatunków
kalcyfilnych. Na powierzchni ok. 3000 m2 odnotowano ponad 200 osobników lipiennika,
z czego ponad połowa (ok. 55%) kwitła i owocowała. Stopień uwodnienia w miejscach
występowania lipiennika był duży, lustro wody miejscami było widoczne na powierzchni,
lub woda pojawiała się przy niewielkim nacisku. W tabeli 1 przestawiono właściwości
fizyczno-chemiczne wody z miejsca występowania lipiennika (do analiz pobierano wodę
wypływającą przy nacisku). Analizy pH, tlenu rozpuszczonego, przewodności elektrycznej
właściwej, potencjału redoks, stężenia substancji rozpuszczonej i azotu azotanowego wykonano bezpośrednio w terenie za pomocą miernika wieloparametrowego Professional Plus
YSI, natomiast stężenie pozostałych jonów oznaczono w laboratorium za pomocą spektrofotometru DR 5000.
Skład florystyczny oraz stosunki ilościowe w płacie Eleocharitetum pauciflorae i fitocenozie z Menyanthes trifoliata z udziałem Liparis loeselii przedstawiają przytoczone poniżej
zdjęcia fitosocjologiczne.
Zbiorowisko z Menyanthes trifoliata
Zdj. 1. Myszków, użytek ekologiczny „Przygiełka” 11.07.2014; 16 m2; b – 20%; c – 90%; d – 80%;
liczba gatunków w zdjęciu – 27.
Liparis loeselii 1, Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Eriophorum angustifolium 3, Menyanthes trifoliata 3, Carex nigra 2, Comarum palustre 2, Hydrocotyle vulgaris 1, Juncus articulatus 1, Valeriana
simplicifolia 1, Campylium stellatum d 3, Sphagnum teres d 4, Inne: Betula pubescens b 2, Alnus glutinosa b 2, Pinus sylvestris b/c +/+, Carex panicea 2, C. rostrata 2, Oxycoccus palustris 2, Lysimachia
Tabela 1. Właściwości fizyczno-chemiczne wody na stanowisku Liparis loeselii w Myszkowie (wartości uśrednione
z 10 pomiarów)
Table 1. The physico-chemical properties of water from the site of Liparis loeselii in Myszków (average values of
10 measurements)
Parametr – Parameter
pH (mediana) – pH (median)
Tlen rozpuszczony – Dissolved oxygen [%]
Przewodność elektryczna właściwa – Electrical conductivity [µS/cm]
Potencjał redoks – Redox potential [mV]
Stężenie substancji rozpuszczonej – Solute concentration [mg/dm3]
Stężenie azotu azotanowego N-NO3- – Concentration of nitrate nitrogen N-NO3- [mg/dm3]
Stężenie siarczanów SO42- – Concentration of sulphates SO42- [mg/dm3]
Stężenie fosforanów PO43- – Concentration of phosphates PO43- [mg/dm3]
Stężenie jonów wapnia Ca2+ – Concentration of calcium ions Ca2+ [mg/dm3]
Stężenie jonów magnezu Mg2+ – Concentration of magnesium ions Mg2+ [mg/dm3]
Wartość – Value
6,6
41,0
244,5
182,6
158,4
5,9
33,2
0,17
28,3
7,0
398
Fragm. Florist. Geobot. Polon. 22(2), 2015
thyrsiflora 1, Dactylorhiza majalis +, Galium uliginosum +, Linum catharticum +, Lythrum salicaria +,
Molinia caerulea 1, Salix cinerea c +, Succisa pratensis 1, Peucedanum palustre +, Potentilla erecta +,
Aulocamnium palustre d 1.
Eleocharitetum pauciflorae
Zdj. 2. Myszków, użytek ekologiczny „Przygiełka” 11.07.2014; 16 m2; b – 5%; c – 90%; d – 70%;
liczba gatunków w zdjęciu – 38.
Liparis loeselii +, Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae: Eleocharis quinqueflora 4, Carex nigra 2,
Menyanthes trifoliata 2, Rhynchospora alba 2, Agrostis canina 1, Carex davalliana 1, C. echinata 1,
Comarum palustre 1, Eriophorum angustifolium 1, Hydrocotyle vulgaris 1, Juncus articulatus 1, Triglochin
palustre 1, Viola palustris 1, Carex flava +, Campylium stellatum d 3, Sphagnum teres d 2, Inne: Alnus
glutinosa b 1, Betula pubescens b 1, Pinus sylvestris b/c 1/+, Oxycoccus palustris 2, Carex panicea 2,
C. rostrata 2, Lythrum salicaria 2, Mentha aquatica 2, Molinia caerulea 2, Dactylorhiza majalis +, Drosera rotundifolia +, Eupatorium cannabinum +, Galium uliginosum +, Lycopus europaeus +, Lysimachia
vulgaris +, Potentilla erecta +, Prunella vulgaris +, Salix cinerea +, Scutellaria galericulata +, Utricularia
minor +, Aulocamnium palustre d 1.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że całe torfowisko jest obiektem cennym przyrodniczo.
Oprócz lipiennika występują tu inne podlegające ochronie lub rzadkie regionalnie gatunki
roślin, m.in.: Carex davalliana, Comarum palustre, Dactylorhiza majalis, D. maculata,
Drosera rotundifolia, D. anglica, Eleocharis quinqueflora, Epipactis palustris, Menynathes
trifoliata, Nymphaea candida, Oxycoccus palustris, Utricularia minor oraz U. vulgaris.
W aspekcie występowania na tym terenie Liparis loeselii, gatunku ujętego w Dyrektywie
Siedliskowej (Dyrektywa … 1992), oraz zbiorowisk roślinnych będących identyfikatorami siedlisk Natura 2000 (m.in. 7140 – torfowiska przejściowe i trzęsawiska przeważnie
z roślinnością z Scheuchzerio–Caricetea nigrae, 7230 – górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk, 3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion), obszar ten powinien być
objęty ochroną jako obszar NATURA 2000 lub rezerwat przyrody w rozumieniu Ustawy
o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Ustawa… 2004).
Podziękowania. Praca naukowa finansowana ze środków na naukę w latach 2010–2013 jako projekt
badawczy nr N N305 384938.
Summary. A new locality of Liparis loeselii (Orchidaceae) in Woźnicko-Wieluńska Upland.
­ iparis loeselii is a rare plant species. The new locality of this orchid was found in June 2014 in
L
Myszków (the Upper Warta Lowering, Woźnicko-Wieluńska Upland), ATPOL grid square DF 05.
L. loeselii grows here in the mire vegetation. The individuals of L. loeselii were found in Menyanthes
trifoliata and Eleocharis quinqueflora patches. The water supply of the studied patches with L. loeselii
is characterized in Table 1.
Literatura
Błońska A. 2010. Siedliska antropogeniczne na Wyżynie Śląskiej jako miejsca występowania rzadkich
i zagrożonych gatunków torfowiskowych klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (North. 1937) R. Tx.
1937. – Woda – Środowisko – Obszary Wiejskie 10(1): 7–19.
Błońska A. 2013. Stanowisko Liparis loeselii (Orchidaceae) w Porębie koło Zawiercia (N kraniec Wyżyny Śląskiej). – Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 20(1): 152–154.
Notatki botaniczne
399
Bzdon G. 2009. Post-exploitation excavations as supplementary habitats for protected and rare vascular
plant species. – W: Z. Mirek & A. Nikiel (red.), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland, s. 137–142. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Bzdon G. & Ciosek M. T. 2006. Fen orchid Liparis loeselii (L.) Rich. in abandoned gravel-pit in Dąbrówka
Stany near Siedlce (Poland). – Biodiversity Research and Conservation 1–2: 193–195.
Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats. (Bern Convention).
19 September 1979.
Czylok A. & Rahmonow O. 1996. Unikatowe układy fitocenotyczne w wyrobiskach wschodniej części
województwa katowickiego. – Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych 23: 27–31.
Dubiel E. & Gawroński S. 1998. Osobliwości szaty roślinnej miasta i gminy Chrzanów. – Chrońmy
Przyrodę Ojczystą 54(1): 5–15.
Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz
dzikiej fauny i flory (Dz. U. L 206 z 22.7.1992).
Fojcik B. 2003. Osobliwości szaty roślinnej okolic Myszkowa i problem ich ochrony. – Chrońmy Przyrodę
Ojczystą 59(1): 94–98.
Kondracki J. 2011. Geografia regionalna Polski. s. 440. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kucharski L. 2014. Liparis loeselii (L.) Rich. – W: R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki & Z. Mirek (red.),
Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe, s. 793–795. Wyd. III, uaktualnione
i rozszerzone. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum 3. s. 536. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Myga-Piątek U., Nita J., Absalon D., Stebel A., Leśniok M. & Białek B. 2000. Waloryzacja przyrodniczo-kulturowa miasta Myszkowa. s. 99. Mskr. Firma Projektowa Ekokultur, Myszków.
Parusel J. B. & Urbisz A. (red.). 2012. Czerwona lista roślin naczyniowych województwa śląskiego.
– Raporty, Opinie 6(2): 105–177.
Pawlikowski P. 2004. Liparis loeselii (L.) Rich. Lipiennik Loesela. – W: B. Sudnik-Wójcikowska
& H. Werblan-Jakubiec (red.), Gatunki roślin. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000
– podręcznik metodyczny. Tom 9, s. 150–154. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.
Piękoś-Mirkowa H. & Mirek Z. 2003. Atlas roślin chronionych. s. 584. Multico, Warszawa.
Pisarczyk E. 2006. Nowe stanowisko lipiennika Loesela (L.) Rich. na terenie Krakowa na tle rozmieszczenia gatunku w południowo-wschodniej Polsce. – Chrońmy Przyrodę Ojczystą 62(5): 40–54.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej
roślin (Dz. U. z 2014 poz. 1409).
Rozporządzenie Wojewody Śląskiego nr 8/2002 z dnia 28 lutego 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Śl. nr 17/02,
poz. 528).
Urbisz A. 2004. Konspekt flory roślin naczyniowych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. s. 285. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Ustawa
z dnia
16 kwietnia 2004 r.
o ochronie przyrody.
(Dz. U. 2004 Nr 92, poz. 880).
Zając A. & Zając M. (red.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. s. xii + 714. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zarzycki K. & Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. – W: Z. Mirek, K. Zarzycki,
W. Wojewoda & Z. Szeląg (red.), Red list of plants and fungi in Poland, s. 9–20. W. Szafer Institute
of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
400
Fragm. Florist. Geobot. Polon. 22(2), 2015
Dariusz Halabowski, Katedra Ekologii, Uniwersytet Śląski, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice,
Polska; e-mail: [email protected]
Agnieszka Błońska, Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Śląski, ul. Jagiellońska 28, 40-032 Katowice, Polska; e-mail: [email protected]
Przyjęto do druku: 10.11.2015 r.