Nowe stanowiska Liparis loeselii (L.) Rich. i Cypripedium

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): 77–86.
Nowe stanowiska Liparis loeselii (L.) Rich.
i Cypripedium calceolus L. w dolinie rzeki Kulawy
(Zaborski Park Krajobrazowy)
BOŻENA PRAJS1, WOJCIECH ANTKOWIAK2
Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Szczeciński
71-412 Szczecin, ul. Z. Felczaka 3c,
e-mail: [email protected]
1
Katedra Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
60-625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c
e-mail: [email protected]
2
Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa 1992) nakłada na
Polskę obowiązek gromadzenia informacji oraz inwentaryzacji
siedlisk, na których występują gatunki dzikiej fauny i flory ujęte w II załączniku do tego aktu prawnego. Jednymi z nielicznych
gatunków roślin naszego kraju, uznanych za szczególne godne
ochrony w skali Europy, są lipiennik Loesela Liparis loeselii (L.)
Rich. i obuwik pospolity Cypripedium calceolus L.
Lipiennik Loesela ma w Polsce status gatunku narażonego na
wyginięcie (VU) (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Ten niewielki storczyk ma rozmieszczenie cirkumborealne. W Europie
jego północna granica występowania przebiega przez Wyspy
Brytyjskie, południową część Półwyspu Skandynawskiego
i sięga do Niżu Wschodnioeuropejskiego. Południowy kres zasięgu biegnie przez środkową Europę do południowej Francji
i przez północną część Włoch (Meusel i in. 1978). W południowo-wschodniej Polsce znajduje się odcinek południowej granicy jego zwartego areału. Większość współczesnych stanowisk
zlokalizowanych jest na obszarach pojezierzy: Mazurskiego,
Pomorskiego, Dobrzyńskiego i Wielkopolskiego (Kucharski
2001).
77
B. Prajs i W. Antkowiak
Lipiennik osiąga wysokość 20 cm. Ma trójkątną na przekroju, nagą łodygę, na której osadzone są najczęściej dwa lub
czasami trzy podługowato-eliptyczne lub lancetowate, wznoszące się ku górze liście. Grono buduje 1–18 zółtozielonkawych
kwiatów (Szlachetko, Skakuj 1996). Gatunek ten, związany z siedliskami wilgotnych łąk i torfowisk, uważany jest za
charakterystyczny dla zespołu Orchido-Schoenetum nigricantis Oberd. 1957 i związku Caricion davallianae Klika 1934
(Matuszkiewicz 2005).
Obuwik pospolity jest w Polsce również gatunkiem narażonym na wyginięcie (VU) (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001).
Jest rośliną należącą do elementu holarktycznego, rozmieszczoną w Europie od Półwyspu Bałkańskiego na południu, po
Półwysep Skandynawski na północy, na wschodzie po południową część środkowej Rosji i środkową Europę na zachodzie
(Meusel i in. 1978). W Polsce występuje na całym obszarze,
choć zwarty areał tego gatunku obejmuje południowo-wschodnią i północno-wschodnią część kraju; największe zagęszczenie
stanowisk znajduje się na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu oraz w
południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.
Obuwik jest najbardziej dekoracyjnym storczykiem we florze
Polski. Jego pędy osiągają wysokość do 50 cm i mają od dwóch
do czterech żywozielonych, jajowatych lub jajowato-lancetowatych podłużnie fałdowanych liści. Kwiaty są duże, z jasnożółtą warżką w kształcie trzewika i skręconymi, lancetowatymi,
czerwono-brązowymi okwiatolistkami. Rośnie na siedliskach
zasobnych w węglan wapnia, w grądach, żyznych buczynach,
dąbrowach, borach mieszanych i ciepłolubnych zaroślach oraz
murawach kserotermicznych (Świeboda 1976).
Nowe stanowiska lipiennika Loesela i obuwika pospolitego zlokalizowano w trakcie badań nad roślinnością w dolinie
rzeki Kulawy (Antkowiak i in. 2006). Rzeka Kulawa, o długości około 7,5 km, płynie dnem głęboko wciętej doliny o południkowym przebiegu, w zachodniej części sandru Borów
Tucholskich, w Zaborskim Parku Krajobrazowym. Jest to obszar Natura 2000 „PLB220001 Wielki Sandr Brdy”. Dolina rzeki, będąca dawnym jeziorem rynnowym wypełnionym kredą
jeziorną (Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1975), jest bardzo
urozmaicona pod względem geomorfologii, warunków wod78
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus
nych i glebowych, co – przy stosunkowo niskiej antropopresji
– znajduje odzwierciedlenie w dużej różnorodności szaty roślinnej. Zlokalizowane są w niej trzy przepływowe jeziora – Głuche
Duże, Głuche Małe i Sieczonek oraz ekosystemy integralnie
związane z doliną, m.in. lasy bagienne, torfowiska i łąki mszarne oraz obszary źródliskowe. Występują tu bardzo liczne stanowiska rzadkich gatunków roślin, np. Equisetum telmateia,
Aquilegia vulgaris, Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris,
Stellaria crassifolia i Viola epipsila (Boiński 1988, Antkowiak
i in. 2006).
Przy południowo-wschodnim brzegu jeziora Głuche Małe
(53°57’45’’ N, 17°32’15’’ E) w niecce stanowiącej dawną zatokę jeziora, otoczonej z trzech stron – południowej, wschodniej
i zachodniej wysokimi zboczami doliny, a od strony północnej
graniczącej z olszyną porastającą brzeg jeziora, znajduje się
torfowisko przejściowe o powierzchni 0,95 ha (oddział 179i,
Nadleśnictwo Przymuszewo, Leśnictwo Laska, ryc. 1). Jest to
część użytku ekologicznego „Dolina Mnichów”. Torfowisko charakteryzuje się około 70-centymetrową warstwą silnie uwodnionego złoża torfu pokrywającego gytię organiczną. Ma ono
zróżnicowany typ zasilania – wodą opadową, wodami przesiąkającymi z jeziora oraz wodami spływającymi ze stromych zboczy, których gleby – rędziny pojezierne – są bardzo zasobne w
węglan wapnia (Dysarz 2003). Wpływa to na odczyn wody w
torfowisku – jego wartość mierzona w dwóch miejscach centralnej części wynosiła 7,14 i 8,6 pH.
Obszar torfowiska porośnięty jest przez mozaikę mszarnych,
mszarno-turzycowych i szuwarowych zbiorowisk roślinnych,
m.in. Caricetum paniculatae, Caricetum lasiocarpae, Caricetum
davallianae, zbiorowisko Carex flava-Valeriana dioica oraz
Menyanthes trifoliata-Sphagnum teres. W płacie o powierzchni 3 m2 tego ostatniego zbiorowiska, stwierdzono 7 osobników
L. loeselii, w tym dwa okazy kwitnące (ryc. 2). Fitocenoza zasiedlona przez lipiennik Loesela charakteryzuje się obfitym
występowaniem Sphagnum teres oraz reliktowego gatunku
Paludella squarrosa w warstwie mszystej. Skład florystyczny
w płacie obrazuje zdjęcie fitosocjologiczne: powierzchnia 3 m²,
Sphagnum teres 4, Paludella squarrosa 3, Aulacomium palustre
1, Menyanthes trifoliata 2, Carex panicea 1, Carex lepidocarpa
79
B. Prajs i W. Antkowiak
54°
50°
16°
Cc
24°
0
1 km
Ll
ZABORSKI
P A R K
Ryc. 1. Lokalizacja nowych stanowisk lipiennika Loesela (Ll) i obuwika
pospolitego (Cc) w dolinie Kulawy.
Fig. 1. New localities of Liparis loeselii (Ll) and Cypripedium calceolus
(Cc) in the Kulawa stream valley.
1, Eleocharis quinqueflora 1, Valeriana dioica 1, Epipactis palustris +, Dactylorhiza incarnata +, Thelypteris palustris +, Carex
davalliana +, Carex diandra +, Eriophorum latifolium +, Drosera
rotundifolia +, Oxycoccus palustris +, Galium palustre +, Viola
palustris +.
Kombinacja gatunków torfowiskowych charakterystycznych
dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae oraz związku Caricion
80
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus
davallianae rosnących w analizowanym płacie jest zbliżona do
składu florystycznego innych fitocenoz, w których zanotowano
L. loeselii (Sarosiek i in. 1995, Bednorz 1999, Wołejko 2000).
Potwierdza to związek tego gatunku z dobrze zachowanymi,
uwodnionymi siedliskami torfowisk nawapiennych, gdzie ma
on optimum swego rozwoju (Procházka, Černohous 1985).
Obuwik występuje w sąsiedztwie północnego brzegu jeziora Głuche Małe, na łagodnie nachylonej ku wschodowi terasie
misy jeziornej, w obrębie silnie przekształconego zbiorowiska
leśnego (oddział 149d, Leśnictwo Laska). Płat tego zbiorowiska
graniczy od strony brzegu jeziora z olszyną, a od strony zbocza doliny z borem świeżym. Zanotowano na tym stanowisku
pięć kęp obuwika: jedną o trzech kwitnących pędach, następną
o dziewięciu pędach kwitnących, dwie kępy z trzema juwenilnymi pędami i jedną z dwoma juwenilnymi pędami (ryc. 2).
Drzewostan budowany jest głównie przez około 150-letnie
drzewa Pinus sylvestris oraz Betula pendula. Niższe piętro lasu
tworzą Populus tremula, Sorbus aucuparia, Fagus sylvatica
i Acer platanoides. W runie panuje Brachypodium pinnatum
z domieszką m.in. Poa pratensis i Holcus mollis. W płacie tej
fitocenozy na uwagę zasługuje także inny gatunek storczyka
– Listera ovata (22 kwitnące osobniki) oraz Primula veris i Actea
spicata.
Obuwik na Pomorzu uznawany jest za gatunek wyróżniający dla zbiorowiska Fagus sylvatica-Cypripediym calceolus
– kaszubskiej wilgotnej buczyny nawapiennej (Matuszkiewicz
2005), udokumentowanej na obszarze Rynien Ostrzyckich
przez Herbicha (1993). W dolinie rzeki Kulawy, pomimo warunków siedliskowych sprzyjających wykształceniu żyznych
lasów liściastych, na skutek gospodarki leśnej dominuje obecnie suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, a niewielkie
fragmenty lasów zachowały się tylko na wyniesionych brzegach
rzeki lub jezior. Swym składem florystycznym nawiązują do
grądu Stellario-Carpinetum. W miejscu występowania obuwika,
żyzna wilgotna gleba wskazywałaby także na siedlisko grądu
lub żyznej buczyny
Obuwik i lipiennik Loesela, pomimo objęcia ich ochroną
gatunkową, wyraźnie tracą swe stanowiska. Główną przyczyną tego niekorzystnego zjawiska jest antropogeniczne i natu81
B. Prajs i W. Antkowiak
Ryc. 2. Lipiennik Loesela (A) na torfowisku w użytku ekologicznym
„Dolina Mnichów” (30.VI 2006 r., fot. W. Antkowiak) i obuwik pospolity
(B) na północnym brzegu Jez. Głuche Małe w początkowym okresie
kwitnienia (5.VI 2006 r., fot. W. Antkowiak).
Fig. 2. Liparis loeselii (A) on bog in the site of ecological interest “Dolina
Mnichów” (30 June 2006, photo by W. Antkowiak) and Cypripedium
calceolus (B) on northern shore of Lake Głuche Małe in the initial
flowering phase (5 June 2006, photo by W. Antkowiak).
ralne przekształcanie siedlisk, na których występują (Bąba,
Kucharczyk 2001, Kucharski 2001). W przypadku lipiennika
jest to głównie osuszanie torfowisk nawapiennych, co powoduje m.in. ekspansję gatunków krzewiastych i trzciny (Wołejko
2000). Stanowisko L. loeseli w dolinie rzeki Kulawy obecnie nie
wydaje się być zagrożone. Może mieć zatem charakter progresywny, a zgodnie z wymogami Dyrektywy Siedliskowej powinno
być chronione przez wyznaczenie strefy ochronnej, która w tym
przypadku musi obejmować obszar całego torfowiska.
Zanikanie stanowisk obuwika pospolitego związane jest
m.in. z niewłaściwą gospodarką leśną, głównie z wprowadzaniem gatunków drzew siedliskowo obcych, sosny i świerka,
82
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus
co powoduje zmiany warunków glebowych (Świeboda 1976,
Michalik S., Michalik R. 2000). Ekosystemy leśne, w obrębie
których najczęściej występuje C. calceolus od wieków są przekształcane przez człowieka. Analiza pyłkowa osadów w okolicy wsi Laska położonej około 3,5 km na południe od Jeziora
Głuche Małe dowodzi, że historia lasów tego obszaru, w odróżnieniu od terenów sąsiednich, kształtowała się specyficznie,
gdyż od wczesnego holocenu dominował tu mieszany las dębowy porastający żyzne, ciepłe gleby wykształcone na kredzie jeziornej (Borówko-Dłużakowska 1962). Pomimo, że od XIX w.
naturalne lasy przekształcane są w sosnowe bory gospodarcze,
w wielu miejscach doliny Kulawy, w obrębie luźnego drzewostanu sosnowego nadal występują liczne kalcyfilne gatunki runa
związane z dąbrowami. Ochrona stanowiska obuwika powinna
polegać na wykonaniu umiarkowanych cięć prześwietlających
w warstwie podrostu oraz stopniowej przebudowie drzewostanu polegającej na eliminacji sosny i wprowadzaniu dębu lub
buka. Tego typu zabiegi ochrony czynnej są konieczne dla poprawy warunków siedliskowych i poszerzenia areału jednego
z najcenniejszych gatunków naszej flory.
Podziękowania
Autorzy artykułu pragną złożyć podziękowania pani Iwonie Melosik
za pomoc w oznaczeniu torfowców oraz panu Robertowi Stańko za wykonanie odwiertów podłoża na torfowisku.
SUMMARY
Prajs B., Antkowiak W. New localities of Liparis loeselii (L.) Rich.
and Cypripedium calceolus L. in the Kulawa River Valley (Zaborski
Landscape Park, N Poland)
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): 77–86.
A transitional moor of 0.95 ha, with about 70-cm layer of a waterlogged peat deposit covering organic gyttja is located at the southwestern shore of Lake Głuche Małe (53°57’45’’ N, 17°32’15’’ E, Fig.
1). The pH value of water in the substrate measured at 2 locations of
the central part of the bog was 7.14 and 8.6. The bog is covered by
83
B. Prajs i W. Antkowiak
a mosaic of different plant communities, i.e. Caricetum paniculatae,
Caricetum lasiocarpae, Caricetum davallianae, as well as the Carex
flava-Valeriana dioica and Menyanthes trifoliata-Sphagnum teres.
Altogether 7 specimens of Liparis loeselii were recorded, including two
blooming specimens (Fig. 2), in a phytocenosis of 3 m2 in the latter
community. This phytocenosis is characterized by the predominance
of Sphagnum teres and a relic species Paludella squarrosa in the moss
layer.
Cypripedium calceolus (Fig. 2) is found on the north-western shore
of Lake Głuche Małe, within a strongly transformed forest community.
A phytocenosis of this community borders an alder forest from the
side of lake shore, while from the valley side – fresh coniferous forest.
The tree stand is mainly composed of approximatively 150-year old
Pinus sylvestris and Betula pendula trees, while in the lower storey
specimens of Populus tremula, Sorbus aucuparia, Fagus sylvatica and
Acer platanoides are found. The herb layer forms a relatively dense soil
cover, with predominating Brachypodium pinnatum and an admixture
of Poa pratensis and Holcus mollis. In this site five clumps of C.
calceolus were recorded: one with three flowering shoots, another with
nine flowering shoots, two with three juvenile shoots and one with two
juvenile shoots, respectively. Within this phytocenosis another orchid
species – Listera ovata (22 blooming specimens) was found, along with
Primula veris and Actea spicata.
PIŚMIENNICTWO
Antkowiak W., Prajs B., Śmietana P. 2006. Waloryzacja przyrodnicza
doliny rzeki Kulawy w Nadleśnictwie Przymuszewo. Nadleśnictwo
Przymuszewo (maszynopis).
Bednorz L. 2000. Charakterystyka ekologiczna populacji lipiennika
loesela Liparis loeselii (L.) L.C. Rich. z rezerwatu przyrody „Mielno”
koło Konina. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. „Salamandra” 3:
5–13.
Boiński M. 1988. Roślinność rzeki Kulawy. Acta Univ. Nic. Cop.,
Nauki Mat. Przyr. 32 (69): 73–95.
Bąba W., Kucharczyk M. 2001. Cypripedium calceolus L. W:
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga
Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera
PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
84
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus
Borówko-Dłużakowska Z. 1962. Analiza pyłkowa osadów jeziornych
w Lasce koło Brus na Pojezierzu Pomorskim. Kwartalnik geologiczny.
Wyd. Geolog. 6(1): 170–173.
Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992
roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny
i flory [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/?s=42].
Dysarz R. 2003. Charakterystyka geomorfologiczna i problemy ochrony
litosfery. W: Przewoźniak M. (red.). Zaborski Park Krajobrazowy.
Problem trójochrony i współistnienia z Parkiem Narodowym
„Bory Tucholskie” (Materiały do monografii przyrodniczej regionu
gdańskiego, t. 9). Marpress, Gdańsk.
Herbich J. 1993. Roślinność dynamicznego kręgu zbiorowisk buczyny
storczykowej Carici-Fagetum na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz.
Nauk. Uniw. Gdańskiego. Biologia 10: 31–59.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001. Polska Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W.
Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
Kucharski L. 2001. Liparis Loeseli (L.) Rich. W: Kaźmierczakowa
R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki
i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr.
PAN, Kraków.
Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk
roślinnych Polski. PWN, Warszawa.
Meusel H., Jäger E., Rauschert S. 1978. Vergleichende Chorologie
der Zentraleuropäischen Flora. Bd. III. G. Fischer Verl., Jena–
Stuttgart–New York.
Michalik S., Michalik R. 2000. Dynamika populacji i aktywna
ochrona obuwika pospolitego Cypripedium calceolus L. w rezerwacie
przyrody „Michałowiec”. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (6): 13–28.
Procházka F., Černohous F. 1985. Rozšiř a ekologie Liparis loeselii
(L.) L. C. Rich. v Československu. Časopis Národniho Muzea – rădă
přirodovédnă 154 (1): 10–30.
Prusinkiewicz Z., Noryśkiewicz B. 1975. Geochemiczne
i paleopedologiczne aspekty genezy kredy jeziornej jako skały
macierzystej północnopolskich rędzin. Acta. Univ. Nic. Copernici,
Nauki Mat.-Przyr.-Geogr. 9. 35: 115–127.
Sarosiek J., Koszela W., Krukowski-Zdanowicz J. 1995.
Charakterystyka populacji lipiennika Loesela Liparis loeselii (L.)
85
B. Prajs i W. Antkowiak
Rich. z Kopanicy w Puszczy Augustowskiej. Acta Univ. Wrat., Prace.
Bot. 63: 113–124.
Szlachetko D., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus,
Poznań.
Świeboda M. 1976. Rozmieszczenie obuwika pospolitego Cypripedium
calceolus L. w Polsce. Ochr. Przyr. 41: 205–230.
Wołejko
L.
2000.
Dynamika
fitosocjologiczno-ekologiczna
ekosystemów źródliskowych Polski Północno-Zachodniej w
warunkach ekstensyfikacji rolnictwa. Rozprawy AR w Szczecinie
195: 1–112.
86