do pobrania - weronika szemińska

Weronika Szemińska
Rozdział 7
Techniki określania struktury
jednostek informacyjnych
W dyskusji o jednostkach informacyjnych konieczne jest ustalenie, w jaki sposób należy określać
ich strukturę, a mianowicie ich wartość systemową, znaczenie oraz sens, a konkretnie jak
przeprowadzić ich identyfikację, oznaczając miejsce jednostki w systemie, semantyzację,
oznaczając sposób funkcjonowania jednostki w tekście, oraz interpretację, czyli przypisać jednostce
miejsce w dyskursie. Poszukiwane metody zostały określone odpowiednio jako technika
identyfikacyjna, technika semantyzacyjna oraz technika interpretacyjna. Relacje między
poszczególnymi elementami zadania przedstawia rysunek na następnej stronie (Rys. 18).
Mianem zwerbalizowanej jednostki informacyjnej określamy moduł tekstowy funkcjonujący
w sytuacji komunikacyjnej. Wyrażenie „moduł”, mimo że stosowane w różnych gałęziach nauki,
wciąż wymyka się pre-cyzyjnej definicji. Wywodzi się ono od łacińskiego wyrazu „modulus”, czyli
„miara”, najczęściej jednak używane jest na oznaczenie pełniących ustaloną funkcję, poniekąd
samodzielnych elementów większej całości, tak jak ma to miejsce w przypadku podzespołów
urządzeń, fragmentów programów komputerowych czy elementów budowlanych.
znaczenie
sens
IDENTYFIKACJA
SEMANTYZACJA
INTERPRETACJA
jednostki
w systemie
jednostki
w tekście
jednostki
w dyskursie
metoda
technika
identyfikacyjna
technika
interpretacyjna
technika
semantyzacyjna
słownik
systemowy
słownik
semantyczny
słownik
eksplikacyjny
zadanie
wartość systemowa
produkt
STRUKTURA JEDNOSTEK
INFORMACYJNYCH
SŁOWNIK
UNIWERSALNY
Rys. 1: Metodologia określania struktury
jednostek informacyjnych.
Na potrzeby terminografii J. Lukszyn i W. Zmarzer [2006: 131] definiują moduły jako „złożone
komponenty systemu o różnej budowie, pełniące w ramach całości własne funkcje, skoordynowane
z funkcjami innych modułów”. A zatem jednostką informacyjną jest jednostka danego utworu
językowego, którą można wyróżnić jako do pewnego stopnia autonomiczny jego komponent,
posiadający własną wartość systemową, własne znaczenie oraz własny sens.
W rzeczywistości funkcję jednostki informacyjnej może pełnić również znak niezwerbalizowany, na przykład milczenie czy nieartykułowane dźwięki mogą być w kontekście konkretnej
sytuacji komunikacyjnej jak najbardziej zrozumiałe i znaczące. Niemniej w niniejszej monografii
przedmiotem badań jest jednostka informacyjna zwerbalizowana; może nią być dowolny moduł
tekstowy: zdanie, list, powieść, ale i pojedynczy wyraz, a w pewnych sytuacjach nawet morfem.
Jednostką informacyjną może być również wyraz w izolacji, ale jedynie wówczas, gdy mamy
do czynienia z konkretną sytuacją komunikacyjną, to jest na przykład wyraz w słowniku staje się
jednostką informacyjną nadaną przez autora słownika i odebraną przez konkretnego użytkownika.
Określenie znaczenia jednostki wymaga zastosowania techniki semantyzacyjnej.
Semantyzacja może prze-biegać na kilku poziomach, w zależności od struktury danej jednostki
informacyjnej. Poziomem o najniższym stopniu złożoności jest poziom pojęć leksykalnych,
do których można sprowadzić każdą jednostkę informacyjną. Po nim następują poziomy:
syntagmatyczny, zdań i wypowiedzi bardziej złożonych. Strukturę tę obrazuje następujący schemat:
POZIOM WYPOWIEDZI BARDZIEJ ZŁOŻONYCH
POZIOM ZDAŃ
POZIOM SYNTAGMATYCZNY
POZIOM POJĘĆ LEKSYKALNYCH
Rys. 2: Struktura jednostki informacyjnej.
W celu opracowania techniki semantyzacyjnej dla poziomu pojęć leksykalnych konieczne jest
ustalenie znaczenia danego pojęcia leksykalnego. Znaczenie jest to relacja między wyrażeniem
a klasami zjawisk pozajęzykowych, wyróżnionymi pojęciowo i wyobrażeniowo [Grzegorczykowa
2010: 46]. W przypadku jednostek prostych, takich jak wyrazy, znaczenie wyrażone jest w definicji
intensjonalnej, czyli takiej, która podaje najbliższe pojęcie nadrzędne oraz cechy wyróżniające
definiowane pojęcie w ramach tejże kategorii nadrzędnej [Geeraerts 2003: 89]. Przy tym znaczenia
wyrażeń definiowanych i definiujących muszą być tożsame, to jest w definicji muszą występować
wszystkie wystarczające i konieczne cechy semantyczne danego znaczenia [Apresjan 1972: 40].
Ważne jest, aby każdej dyferencjalnej cesze semantycznej odpowiadała jedna nazwa i odwrotnie
[Apresjan 1972: 56], tak aby powstały słownik języka semantycznego pozwalał na możliwie
precyzyjny i jednoznaczny opis każdej jednostki.
Samo oznaczenie dyferencjalnych cech semantycznych może nie pozwolić na wystarczający
opis znaczenia, bywa ono bowiem uzależnione od sąsiedztwa wyrazów bliskich znaczeniowo.
Przykładem jest para wyrazów „chodzić” i „brodzić”. Oba wyrazy odnoszą się do tej samej
czynności, przy czym wyraz „brodzić” sygnalizuje, że chodzenie sprawia pewną trudność. Taki
opis nie jest jednak wyczerpujący, albowiem bez względu na to, jak wielką trudność będzie nam
sprawiać poruszanie się po asfalcie czy podłodze, nie możemy po nich brodzić. Przy głębszej
analizie okazuje się, że wyraz „brodzić” implikuje rodzaj nawierzchni czy substancji: może to być
np. woda, błoto lub piasek. Cecha ta jest wobec samej czynności brodzenia zewnętrzna, a jednak
wydaje się być w tym przypadku koniecznym elementem opisu znaczenia.
Jak widać z powyższego przykładu, znaczenie jednostki realizuje się w jej łączliwości. Co za
tym idzie, należy przyjąć, że technika semantyzacyjna wymaga nie tylko opisu znaczenia w oparciu
o definicję intensjonalną, ale też opisu łączliwości danej jednostki informacyjnej, określenia
jej możliwych kontekstów lingwistycznych. W tym celu konieczne jest przygotowanie
reprezentatywnego korpusu tekstów, na podstawie które-go będzie można oznaczyć możliwe
realizacje badanej jednostki informacyjnej w tekście. Uzyskane w ten sposób dane można ująć
w postaci następującej formuły:
J1(I, a, b, c)  J2, J3, J4
gdzie:
J1 – badana jednostka informacyjna,
I – kategoria nadrzędna,
a, b, c – cechy dyferencjalne,
J2, J3, J4 – jednostki informacyjne łączące się z badaną jednostką (implikowane przez badaną
jednostkę).
Stopień łączliwości między jednostkami może być różny, co obrazuje poniższy schemat
graficzny:
J1
J2
J3
J4
Rys. 3: Różne stopnie łączliwości badanej jednostki
informacyjnej z innymi jednostkami.
Linia gruba ciągła – łączliwość silna,
linia gruba przerywana – łączliwość średnia,
linia cienka przerywana – łączliwość słaba.
J1, J2, J3, J4 — jednostki informacyjne.
Opracowanie techniki semantyzacyjnej dla jednostek informacyjnych na wyższych poziomach
złożoności – poziomie syntagmatycznym, poziomie zdań i poziomie wypowiedzi bardziej
złożonych – wymaga dalszych badań z zastosowaniem narzędzi semantyki kategorialnej.
Przed przystąpieniem do identyfikacji jednostki należy zadać sobie pytanie, jaką strukturę ma
system jednostek informacyjnych. Jak zostało powiedziane powyżej, jednostki informacyjne mogą
przybierać formę wyrazów, zdań lub ciągów zdań. Wspólnie tworzą one dynamiczny system, który
dzieli się na liczne podsystemy. Te można wyróżnić ze względu na dwa główne kryteria: kryterium
stopnia złożoności tekstów pod względem semantycznym oraz kryterium stopnia złożoności
tekstów pod względem strukturalnym.
Ze względu na stopnień złożoności jednostek informacyjnych w wymiarze semantycznym
możemy wyróżnić podsystem jednostek prostych oraz podsystem jednostek złożonych.
Do jednostek prostych należą teksty jednowymiarowe, pozbawione konotacji i znaczeń
implicytnych oraz jednostek polisemantycznych [Muszyńska-Wolny 2005: 127]. Przykładem mogą
być choćby teksty specjalistyczne. Z kolei jednostki semantycznie złożone cechuje wieloznaczność,
metaforyka i występowanie znaczeń ukrytych; przykładem mogą być teksty literackie czy religijne.
Pod względem stopnia złożoności w wymiarze strukturalnym wyróżniamy podsystemy
jednostek strukturalnie prostych, jednostek strukturalnie złożonych oraz hiperjednostek. Podsystem
jednostek prostych obejmuje morfemy oraz wyrazy. Podsystem jednostek złożonych składa się
z pojedynczych zdań i stosunkowo prostych syntaktycznie, krótkich ciągów zdań. Hiperjednostki
to formy o wysokim stopniu złożoności strukturalnej i gęstej sieci odwołań w ramach tekstu,
na przykład monografie naukowe czy teksty literackie. Powyższą systematykę prezentuje poniższy
schemat:
SYSTEM JEDNOSTEK
INFORMACYJNYCH
podsystemy ze względu na
stopień złożoności tekstów
w wymiarze semantycznym
podsystemy ze względu na
stopień złożoności tekstów
w wymiarze strukturalnym
podsystem
jednostek prostych
podsystem
jednostek złożonych
podsystem
hiperjednostek
podsystem
jednostek złożonych
podsystem
jednostek prostych
Rys. 4: Podsystemy systemu jednostek informacyjnych.
Jak wskazują użyte przykłady, jedna jednostka informacyjna może należeć jednocześnie
do podsystemu jednostek prostych pod względem semantycznym oraz podsystemu hiperjednostek
ze względu na złożoność strukturalną – taką jednostką będzie tekst specjalistyczny.
W ramach każdego podsystemu można wyróżnić klasy, do których przypisane są poszczególne
jednostki. Pierwszym zadaniem jest identyfikacja jednostek należących do podsystemu jednostek
prostych w wymiarze strukturalnym. Wymaga ona odwołania się do definicji intensjonalnej danej
jednostki, to jest takiej, która podaje najbliższe pojęcie nadrzędne oraz cechy wyróżniające
definiowane pojęcie w ramach tejże kategorii. Każdej dyferencjalnej cesze semantycznej
odpowiada klasa systemu semantyczno-leksykalnego. Jeżeli jednostka informacyjna J1 należy więc
do nadrzędnej kategorii I i po-siada cechy dyferencjalne a, b i c, to należy do klas A, B i C,
co można zapisać za pomocą poniższej formuły:
J1(I, a, b, c)  J1  A i J1  B i J1  C
gdzie:
J1 – badana jednostka informacyjna,
I – kategoria nadrzędna,
a, b, c – cechy dyferencjalne,
A, B, C – klasy systemu semantyczno-leksykalnego.
Jeżeli inna jednostka informacyjna J2 posiada cechy dyferencjalne a, c i d, tym samym należąc
do klas A, C i D, zaś jednostka informacyjna J3 cechy dyferencjalne a, d i e i w związku z tym
należy do klas A, D i E, zaczyna wyłaniać się fragment systemu, w którym J1, J2 i J3 należą do tej
samej klasy A, J1 i J2 oprócz tego do tej samej klasy C oraz J2 i J3 do tej samej klasy D. Takie
zastosowanie techniki identyfikacyjnej pozwala na opis podsystemu jednostek prostych
w wymiarze syntaktycznym. Można go ująć w następującej postaci graficznej:
A
B
J1
D
C
J3
J2
Rys. 5: Fragment podsystemu jednostek
prostych w wymiarze strukturalnym.
A, B, C, D, E – klasy semantyczno-leksykalne;
J1, J2, J3 – jednostki informacyjne.
albo w formie prostej tabeli:
A
B
C
D
E
J1
+
+
+
–
–
J2
+
–
+
+
–
J3
+
–
–
+
+
Tab. 1: Fragment podsystemu jednostek prostych
w wymiarze strukturalnym.
A, B, C, D, E — klasy semantyczne;
J1, J2, J3 — jednostki informacyjne;
+ posiadanie cechy, – brak cechy.
E
Przy tym, jak zauważa J. Apresjan, ilość dyferencjalnych cech semantycznych powinna być
znacznie mniejsza od ilości definiowanych w oparciu o nie jednostek, albowiem im mniejsza ich
liczba, tym większa miara organizacji systemowej [Apresjan 1972: 55].
Opis pozostałych podsystemów, oparty na podobnych założeniach, wymaga dopasowania
do charakteru jednostek w danym podsystemie. W przypadku wszystkich podsystemów jednostek
złożonych konieczny jest podział tekstów na dominanty semantyczne i określenie przebiegu sieci
semantyczno-leksykalnych łączących poszczególne jednostki.
Zadaniem interpretacji jednostki informacyjnej jest określenie sensu/sensów danej jednostki,
miejsca znaku w dyskursie, ustalenie jego kontekstu filologicznego. W tym celu konieczne jest
zastosowanie techniki interpretacyjnej, polegającej na określeniu kierunku i sposobu dekonstrukcji
tekstu przez jej interpretatora.
Można spróbować określić repertuar prawdopodobnych interpretacji w oparciu o bardzo
szeroki korpus tek-stów, składający się w przeważającej mierze z tekstów literackich i publicystycznych — w takich kontekstach bowiem najczęściej jednostkom nadawane są konotacje,
znaczenia implicytne, wychodzące poza ramy semantyczne znaczenia. Ustalone sensy można
odczytywać na kilku poziomach, podobnie jak to miało miejsce w przypadku semantyzacji
jednostki. W przypadku poziomu pojęć leksykalnych ponownie należy odnieść się do klas systemu
semantyczno-leksykalnego. Konotacja oznacza bowiem przypisanie danej jednostki informacyjnej
do innej klasy systemu semantyczno-leksykalnego, niż by to wynikało z dyferencjalnych cech
semantycznych jednostki. Możemy zatem sens (sensy) jednostki informacyjnej na tym poziomie
opisać za pomocą formuły:
J1(I, a, b, c)  FLi
gdzie:
J1 – badana jednostka informacyjna,
I – kategoria nadrzędna,
a, b, c – cechy dyferencjalne,
FLi – klasa systemu semantyczno-leksykalnego nie odpowiadająca żadnej cesze dyferencjalnej,
przypisana danej jednostce z repertuaru klas w leksykonie mentalnym interpretatora jednostki (Li).
Podobnie należy opracować techniki interpretacyjne ściśle dopasowane do kolejnych
poziomów: syntagmatycznego, zdań i wypowiedzi bardziej złożonych.
Naturalnym produktem opracowania opisów struktury jednostek informacyjnych – ich znaczeń,
wartości systemowych i sensów – mogą być ich ujęcia leksykograficzne w postaci odpowiednio
słownika semantycznego, słownika systemowego oraz słownika eksplikacyjnego. Zastosowanie
wszystkich technik jednocześnie (ewentualnie w odpowiednich proporcjach) w jednym
opracowaniu leksykograficznym pozwoliłoby na przygotowanie słownika uniwersalnego.
Bibliografia:
Apresjan, Jurij D.
1972
„Definiowanie znaczeń leksykalnych jako zagadnienie semantyki teoretycznej”, w:
Anna Wierzbicka (red.), 39-75.
Béjoint, Henri
2000
Modern Lexicography: An Introduction. Oxford: Oxford University Press.
Gouws, Rufus
2003
„Types of articles, their structure and different types of lemmata”, w: Piet van
Sterkenburg (red.), 34-43.
Grzegorczykowa, Renata
2010
Wprowadzenie do semantyki językoznawczej. (Wydanie czwarte rozszerzone.)
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Hartmann, Reinhard Rudolf Karl
1983
„On theory and practice”, w: Reinhard Rudolf Karl Hartmann (red.), 3-12.
Lewandowski, Jan (red.)
2004
Leksykografia specjalistyczna – teoria i praktyka. (Języki Specjalistyczne 4.)
Warszawa: KJS.
Lukszyn, Jerzy
2004
„Leksykon specjalistyczny – Słownik terminologiczny – Seria terminograficzna”, w:
Jan Lewandowski (red.), 55-64.
Lukszyn, Jerzy (red.)
2005
Języki specjalistyczne. Słownik terminologii przedmiotowej. Warszawa: Katedra
Języków Specjalistycznych.
Lukszyn, Jerzy -- Wanda Zmarzer
2006
Teoretyczne podstawy terminologii. (2 wydanie.) Warszawa: Katedra Języków
Specjalistycznych.
Łukasik, Marek
2007
Angielsko-polskie i polsko-angielskie słowniki specjalistyczne (1990-2006). Analiza
terminograficzna. Warszawa: Katedra Języków Specjalistycznych.
Michałowski, Piotr
2004
„W poszukiwaniu idealnego modelu słownika terminologii przedmiotowej”, w: Jan
Lewandowski (red.), 193-201.
Muszyńska-Wolny, Dorota
2005 „Tekst specjalistyczny”, w: Jerzy Lukszyn (red.), 127.
Sterkenburg, Piet van (red.)
2003
A Practical Guide to Lexicography. Amsterdam-Philadelphia: John Benjamins
Publishing Company.
Wierzbicka, Anna (red.)
1972
Semantyka i słownik. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład narodowy im.
ossolińskich/Wydawnictwo PAN.