kształtowanie postawy otwartej na z˙ycie w okresie
Transkrypt
kształtowanie postawy otwartej na z˙ycie w okresie
ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 6(42), numer 3 − 2014 BOŻENA BABUL MATEUSZ MIERNIK KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE W OKRESIE NARZECZEŃSTWA „Bardziej niż kiedykolwiek, w naszych czasach konieczne jest przygotowanie młodych do małżeństwa i życia rodzinnego” Jan Paweł II, Familiaris consortio (nr 66) Pełnienie przez rodzine˛ funkcji prokreacyjnej nabiera dziś szczególnego znaczenia. We współczesnym polskim społeczeństwie coraz bardziej powszechne staja˛ sie˛ takie decyzje prokreacyjne małżonków, jak odkładanie w czasie pocze˛ cia pierwszego dziecka, ograniczanie liczby dzieci w rodzinie do jednego lub dwojga czy stosowanie antykoncepcji jako środka regulacji pocze˛ ć. W obliczu takich zagrożeń rodziny − jak można je nazwać idac ˛ za nauczaniem katolickiej nauki społecznej − nabiera szczególnej wagi pogłe˛ bianie świadomości i przygotowanie małżonków do pełnienia ról rodzicielskich. Aby jednak cel ten został skutecznie zrealizowany, warto rozpoczać ˛ przygotowanie już na etapie narzeczeństwa, które bezpośrednio poprzedza zawarcie zwiazku ˛ małżeńskiego. Efektem takiego przygotowania może być postawa narzeczonych, w której zaznacza sie˛ afirmacja życia ludzkiego i jego uznanie od momentu pocze˛ cia, ale także świadomość istoty i sensu aktu seksualnego. Szukajac ˛ konkretnych sposobów kształtowania postawy otwartej na życie Mgr BOŻENA BABUL − doktorantka, Instytut Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] Mgr MATEUSZ MIERNIK − doktorant, Instytut Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected] 54 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK u narzeczonych, warto najpierw przeanalizować, czym w ogóle jest narzeczeństwo i jakie zadania stoja˛ przed narzeczonymi na drodze przygotowania do małżeństwa, a także jasno wskazać istote˛ prokreacji i zgodne z natura˛ − miejsce jej realizowania. 1. NARZECZEŃSTWO JAKO PIERWSZY ETAP ROZWOJU RODZINY Narzeczeństwo zdaje sie˛ być poje˛ ciem bardziej zwiazanym ˛ z wiedza˛ potoczna˛ i praktyka˛ życia codziennego niż wiedza˛ naukowa, ˛ majac ˛ a˛ swoje rozwinie˛ cie w konkretnych teoriach naukowych. Okres narzeczeński jest rzeczywistościa˛ znana˛ z osobistego doświadczenia wie˛ kszości par małżeńskich, które przed przyje˛ ciem sakramentu małżeństwa lub zawarciem cywilnej umowy małżeńskiej przez pewien czas przygotowywały sie˛ do tego wydarzenia, nazywajac ˛ siebie wówczas narzeczonymi. Niewiele jest opracowań naukowych dotyczacych ˛ okresu narzeczeńskiego, co nie oznacza, że ta tematyka nie zasługuje na poddanie jej szerszej refleksji naukowej. Narzeczeństwo to, najprościej ujmujac, ˛ okres przygotowania dwóch osób – kobiety i me˛ żczyzny – do małżeństwa, rozpoczynajacy ˛ sie˛ zare˛ czynami, a kończacy ˛ sie˛ w momencie ślubu. Ma wie˛ c narzeczeństwo swoje ściśle określone ramy czasowe, choć jego przebieg i długość trwania sa˛ bardzo różnorodne w zależności od preferencji i uwarunkowań życia konkretnych osób. Jak wskazuja˛ niektórzy badacze tej problematyki, można mówić o podwójnym celu narzeczeństwa, który stanowi: wzajemne poznanie siebie przez narzeczonych i podje˛ cie ostatecznej decyzji dotyczacej ˛ zawarcia małżeństwa1. Poznanie to ma obejmować przede wszystkim osobe˛ narzeczonego lub narzeczonej – jego lub jej cechy osobowości, sposoby reagowania, stan zdrowia, ale także wzory życia utrwalone w domu rodzinnym, motywacje poste˛ powania czy ewentualne płaszczyzny konfliktów2. Poznanie to ma służyć podje˛ ciu bardziej świadomej i ugruntowanej decyzji o małżeństwie. Aby mówić o narzeczeństwie, warto najpierw zastanowić sie˛ nad tym, dlaczego jest to etap ważny, a zwiazana ˛ z nim problematyka zasługuje na refleksje˛ naukowa˛ i wypływajace ˛ z niej wnioski praktyczne. Narzeczeństwo jest etapem przygotowujacym ˛ do zawarcia zwiazku ˛ małżeńskiego, który z ko1 S. BUKALSKI, Style przywiazaniowe ˛ nupturientów oraz inne czynniki psychologiczne jako predykatory jakości narzeczeństwa. Analiza empiryczna, Szczecin: Uniwersytet Szczeciński 2013, s. 69-70. 2 Tamże, s. 71. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 55 lei daje fundament pod naturalnie powstajac ˛ a˛ w wyniku zrodzenia potomstwa rodzine˛ . Aktualnie na licznych sympozjach i konferencjach naukowych, ale także w literaturze naukowej sygnalizuje sie˛ kryzys współczesnej rodziny, majacy ˛ takie przejawy, jak: spadek zawieralności małżeństw na rzecz kohabitacji, opóźnianie zawierania małżeństw i wzrost średniego wieku wchodzenia w pierwszy zwiazek ˛ małżeński, spadek współczynnika ogólnej dzietności, coraz cze˛ ściej widoczna świadoma rezygnacja z dziecka na korzyść wartości konkurencyjnych (np. kariery zawodowej) czy wzrost liczby rozwodów3. Niektórzy badacze tej problematyki, wśród nich J. Rostowski, przyczyny takiej sytuacji upatruja˛ w przekształcajacym ˛ sie˛ rozumieniu wolności. Osobista wolność w dażeniu ˛ do samorealizacji staje sie˛ współcześnie wartościa˛ najwyżej ceniona, ˛ wyznaczajac ˛ a˛ bieg życia i kształt najważniejszych decyzji. Ma to ścisły zwiazek ˛ z sytuacja˛ małżeństwa – naste˛ pstwem takiej postawy jest znieche˛ cenie do rzetelnego i długotrwałego wypełnienia zobowiazań ˛ narzuconych przez tradycyjnie rozumiane zawarcie zwiazku ˛ małżeńskiego4. To powoduje z jednej strony powszechniejsze niż kilkanaście lat temu rozpady małżeństw, a z drugiej rezygnacje˛ z zawierania formalnego zwiazku ˛ małżeńskiego, na rzecz zwiazków ˛ nieformalnych – kohabitacyjnych, niekiedy bez zobowiazań ˛ wierności czy wyłaczności. ˛ W tym kontekście nabiera szczególnego znaczenia rzetelne przygotowanie do małżeństwa i założenia rodziny odbywajace ˛ sie˛ właśnie na etapie narzeczeństwa. Już sama decyzja zare˛ czyn i rozpocze˛ cia tym samym okresu narzeczeńskiego ukierunkowanego na zawarcie małżeństwa jest krokiem, który zapobiega rozwijaniu sie˛ zasygnalizowanego wyżej kryzysu. Oddzielna˛ kwestie˛ stanowi natomiast sposób przeżywania narzeczeństwa, który może być realna˛ szansa˛ rzetelnego przygotowania sie˛ do małżeństwa i pomóc w pokonywaniu przyszłych małżeńskich i rodzinnych trudności. Narzeczeństwo w różnych formach realizacji znane jest ludzkości już od jej starożytnych dziejów. W niniejszym artykule zaakcentowane jest spojrze- 3 R. DONIEC, Socjalizacja rodzinna w kontekście przemian współczesnej rodziny w Polsce, w: Współczesna rodzina polska – jej stan i perspektywy, red. H. Cudak, H. Marzec, Mysłowice: Górnoślaska ˛ Wyższa Szkoła Pedagogiczna 2005, s. 227-229; W. MAJKOWSKI, Rodzina polska w kontekście nowych uwarunkowań, Kraków: Wydawnictwo Ksie˛ ży Sercanów Dehon 2010, s. 193-221; W. WARZYWODA-KRUSZYŃSKA, Rodzina w procesie zmian, w: Rodzina w zmieniajacym ˛ sie˛ społeczeństwie polskim, red. W. Warzywoda-Kruszyńska, P. Szukalski, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2004, s. 13. 4 J. ROSTOWSKI, Współczesne przemiany rozumienia zwiazku ˛ małżeńskiego, w: Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, red. T. Rostowska, Warszawa: Difin 2009, s. 26-27. 56 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK nie na narzeczeństwo z perspektywy katolickiej nauki społecznej, stad ˛ uzasadnione be˛ dzie poszukiwanie historycznych jej uwarunkowań na kartach Biblii. Już w Starym Testamencie odnajdujemy liczne wzmianki, które potwierdzaja˛ praktykowanie narzeczeństwa na kilka wieków przed narodzeniem Chrystusa. Podobnie jak na całym starożytnym wschodzie, tak i w kulturze semickiej zare˛ czyny stanowiły pierwszy akt zawarcia małżeństwa. Narzeczeni pozostawali w domach swoich rodziców do dwunastu miesie˛ cy od dnia zare˛ czyn, po czym naste˛ powało wprowadzenie narzeczonej do domu narzeczonego i właściwe wesele5. Były to wie˛ c zwyczaje i rytuały różne od współczesnych, choć pozostawała ta sama istota, polegajaca ˛ na przygotowaniu do życia w małżeństwie i rodzinie. Ówczesne rozumienie i sposób przeżywania narzeczeństwa ujawnia w dużej mierze metaforyczna ksie˛ ga Pieśni nad Pieśniami, gdzie interpretatorzy widza˛ mie˛ dzy innymi opis oblubieńczej miłości ludzkiej przedmałżeńskiej i małżeńskiej. Jak pisze A.J. Najda, w Pieśni nad Pieśniami „narzeczeni prowadza˛ ciagły ˛ dialog, który z jednej strony wyraża ich równość wobec siebie, a z drugiej ukazuje ich wzajemne pragnienie siebie oraz dojrzewanie i spełnienie miłości”6. Tematyke˛ narzeczeństwa podejmuje także Ksie˛ ga Ozeasza, gdzie odniesienie Boga do narodu Izraela opisane jest obrazowo, jako zwiazek ˛ miłości narzeczeńskiej i małżeńskiej7, a także Ksie˛ ga Ezechiela, gdzie symbolicznie przedstawiona jest Jerozolima w poszczególnych stadiach życia: jako dziecko, narzeczona i żona Jahwe8. W Nowym Testamencie także odnajdujemy wzmianki o narzeczeństwie zarówno w sensie dosłownym, jak i metaforycznym9. Przenikajacy ˛ z kart Biblii obraz tego okresu to czas szcze˛ ścia, radości i przygotowania do małżeństwa. Ostatecznym wzorem przeżywania miłości oblubieńczej staje sie˛ w Nowym Testamencie relacja Chrystusa do Kościoła, która ostatecznie wyraża sie˛ w oddaniu życia za swój lud10. Biblijny obraz narzeczeństwa może obecnie stanowić punkt odniesie- 5 A.J. NAJDA, Nauka o narzeczeństwie w Starym i Nowym Testamencie, w: Przewodnik dla narzeczonych i małżeństw. Narzeczeństwo jako przygotowanie do małżeństwa i rodziny w nauczaniu Jana Pawła II, red. Z. Struzik, Warszawa: Instytut Papieża Jana Pawła II 2012, s. 202-212. 6 Tamże, s. 203-204. 7 Jahwe jest narzeczonym, który poślubia narzeczona˛ Izrael (Oz 2, Pismo Świe˛ te Starego i Nowego Testamentu, Poznań: Pallotinum 2000). 8 Zob. Ez 16. 9 Przykładem może być tutaj choćby historia Maryi i Józefa, którzy sa˛ narzeczonymi według zwyczaju żydowskiego – już zare˛ czonymi, ale zgodnie z tradycja˛ mieszkajacymi ˛ nadal w domu swoich rodziców (Mt 1, 18-25). 10 A.J. NAJDA, Nauka o narzeczeństwie, s. 214-215. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 57 nia dla współczesnych par narzeczeńskich, bo choć zmieniły sie˛ okoliczności życia, istota i cel narzeczeństwa pozostały te same. Znaczenie narzeczeństwa dla kształtu przyszłej rodziny staje sie˛ szczególnie wyraźne, gdy ten etap właczymy ˛ w kontinuum cyklu rozwoju rodziny. Fakt, że narzeczeństwo nie jest jeszcze sformalizowanym poczatkiem ˛ małżeństwa powoduje, iż pedagodzy i psychologowie rodziny rzadko uwzgle˛ dniaja˛ go wśród faz życia rodzinnego. Jest to jednak etap przygotowania do pozostałych faz, a zgodnie z teoria˛ systemowa, ˛ każdy etap ma zasadnicze znaczenie dla przebiegu naste˛ pujacych ˛ po nim faz. Stad ˛ wydaje sie˛ uzasadnione spojrzenie na narzeczeństwo jako jeden z etapów, a może raczej „pre-etap”, rozwoju rodziny. Najcze˛ ściej wyróżnia sie˛ naste˛ pujace ˛ cykle życia rodziny: małżeństwo bez dzieci, rodzina wychowujaca ˛ małe dzieci, rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym, rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym, rodzina z dorastajacym ˛ ˛ sie˛ dzieckiem, rodzina w stadium „pustego gniazda” oraz stadium starzejacych 11 rodziców . Swoiste przygotowanie do przeżywania każdej z tych faz musi odbyć sie˛ już na etapie narzeczeństwa, choć nie jest możliwe pełne prognozowanie przyszłych trudności i ich przepracowanie. Zasadnicze znaczenie be˛ dzie miało jednak podje˛ cie przez narzeczonych jeszcze przed zawarciem zwiazku ˛ małżeńskiego konkretnych działań, które be˛ da˛ w przyszłości oddziaływały na sposób radzenia sobie z zadaniami pojawiajacymi ˛ sie˛ na kolejnych etapach. Narzeczeństwo jest okresem, w którym młodzi ludzie ucza˛ sie˛ kontaktu partner˛ skiego12. Jakość wypracowanych na tym etapie sposobów kontaktu, rozwiazywania konfliktów czy wspólnego podejmowania decyzji be˛ dzie czynnikiem warunkujacym ˛ jakość i trwałość przyszłego zwiazku ˛ małżeńskiego. Wobec tego, co zostało powiedziane, powstaje pytanie o działania, jakie winni podjać ˛ narzeczeni przygotowujacy ˛ sie˛ do małżeństwa, tak by twórczo przeżyć ten okres, a jednocześnie zbudować fundament dla majacej ˛ w przyszłości powstać rodziny. Liczni psychologowie przedstawiaja˛ różne wizje zadań stojacych ˛ przed narzeczonymi, wielu jednak mówi przede wszystkim o rozwijaniu wzajemnej komunikacji. W tym obszarze konkretne wysiłki moga˛ podejmować już przygotowujacy ˛ sie˛ do zawarcia małżeństwa. M. Braun-Gałkowska wskazuje, że najważniejsze zadania okresu narzeczeństwa to dojrzewanie miłości, nauczenie komunikacji i odejście od rodziny pochodzenia13. Każde 11 K. OSTOJA-ZAWADZKA, Cykl życia rodzinnego, w: Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, red. B. de Barbaro, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1999, s. 18-29. 12 Tamże, s. 21. 13 M. BRAUN-GAŁKOWSKA, Zaprosili także Jezusa. Konferencje przedmałżeńskie, Lublin: 58 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK z tych zadań wymaga autentycznego zaangażowania woli i konkretnego działania, tak aby postawa miłości była u narzeczonych, a potem małżonków coraz bardziej trwała, komunikacja przejrzysta i skuteczna, zaś nowe małżeństwo utworzyło własny system, oddzielny od rodzin pochodzenia, choć zakorzeniony w ich środowisku. 2. ISTOTA PROKREACJI I JEJ MIEJSCE W MAŁŻEŃSTWIE Mówiac ˛ o prokreacyjnym kontekście narzeczeństwa, potrzeba stosowne miejsce poświe˛ cić również samej prokreacji. Jest ona bowiem ściśle zwiazana ˛ z małżeństwem, wchodzi niejako w istote˛ relacji małżeńskiej, tym samym okres narzeczeństwa nie może być pozbawiony choćby najmniejszego z jej aspektów. Jak już to było wspomniane, niniejsza praca jest oparta na katolickiej nauce społecznej, reprezentuje wie˛ c stanowisko, że akt seksualny, który stoi u podstaw prokreacji, jest moralnie dopuszczalny jedynie w małżeństwie. Już w tym miejscu należy podkreślić, że choć akt seksualny wchodzi w istote˛ tego, co jest rozumiane pod poje˛ ciem prokreacji, to jednak nie jest on jej całkowitym wypełnieniem, przez co możliwe jest zaistnienie kontekstu prokreacyjnego również w okresie narzeczeństwa. Poje˛ cie prokreacja oznacza „wydawanie na świat potomstwa, spłodzenie, zrodzenie dzieci”14. Oczywiście jest to bardzo pobieżne określenie tego zjawiska. Etymologicznie słowo prokreacja oznacza „dla stwarzania” od łacińskiego słowa creatio – „stwarzać”. W prokreacji jest wie˛ c coś wie˛ cej, niż tylko czysto naturalne działanie. D. Kornas-Biela zauważa, że prokreacje˛ można rozumieć i definiować zarówno w sensie ścisłym, jak i szerokim. W sensie ścisłym prokreacja oznacza przekazanie życia ludzkiego, natomiast w znaczeniu szerszym pod tym poje˛ ciem może być mowa o zapewnianiu opieki potomstwu i trosce o jego integralny rozwój15. Prokreacja jest zjawiskiem powszechnym, jest ona działaniem swoiście ludzkim, który swoje podstawy posiada w naturze człowieka16. Tym szcze- Gaudium 2009, s. 45. 14 Hasło: Prokreacja, w: Uniwersalny słownik je˛ zyka polskiego, t. II, Warszawa: PWN 1995, s. 892. 15 D. KORNAS-BIELA, Rodzina w procesie prokreacji, w: Rodzina − bezcenny dar i zadanie, red. J. Stala, E. Osewska, Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne 2006, s. 481-482. 16 E. BIELAWSKA-BATOROWICZ, D. KORNAS-BIELA, Z zagadnień psychologii prokreacyjnej, Lublin: RW KUL 1992, s. 7. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 59 gólnym elementem natury człowieka, który pozwala zaistnieć samej prokreacji, jest fakt płciowości. Człowiek z natury jest osoba, ˛ jednak od momentu zaistnienia w świecie bytuje na sposób płciowy. Płeć (łac. sex) przyjmuje dwa warianty: płeć me˛ ska i płeć żeńska – me˛ żczyzna i kobieta. Sie˛ gajac ˛ do kart Pisma Świe˛ tego, w Ksie˛ dze Rodzaju odnajdujemy opis stworzenia człowieka, który w jasny sposób przedstawia te˛ dwuwartościowość płci. Człowiek jest stworzony albo jako me˛ żczyzna, albo jako kobieta. W perspektywie biologicznej prokreacja może mieć miejsce jedynie w sytuacji spotkania sie˛ dwu osób odmiennej płci. Tym samym prokreacja zakłada relacyjność i nie jest ona od niej oderwana. Niniejszy artykuł traktuje o prokreacyjnym kontekście narzeczeństwa, które jest przygotowaniem do małżeństwa. Nie ma wie˛ c potrzeby omawiania prokreacji z metapoziomu, trzeba raczej ujać ˛ ja˛ w konkretnej przestrzeni, w przestrzeni małżeństwa, tak aby w pełni wskazać na jej specyficzna˛ obecność w czasie poprzedzajacym ˛ małżeństwo. Jednym z celów małżeństwa jest zrodzenie i wychowanie potomstwa. Cel ten jest w pełni powiazany ˛ z prokreacja. ˛ Małżonkowie współpracujac ˛ z Bogiem, powołuja˛ do istnienia nowe życie. Staja˛ sie˛ oni współautorami nowego życia17. Jeśli jednak prokreacja byłaby postrzegana jedynie jako narze˛ dzie do osiagnie ˛ ˛ cia wspomnianego celu, to mielibyśmy do czynienia z informacja˛ niepełna. ˛ Jak to było wcześniej wspomniane, akt seksualny, stojacy ˛ u podnóża prokreacji, jest miejscem spotkania osób dwu różnych płci – małżonków. Jest to spotkanie, które może zaowocować nowym życiem, ale nie każdy akt seksualny przynosi taki skutek, co jest uwarunkowane przede wszystkim biologia˛ człowieka, a w szczególności cyklem płodności kobiety. Czy to miałoby oznaczać, że prokreacja, poza sytuacja˛ pocze˛ cia dziecka, nie ma znaczenia? Jej pełny sens można odnaleźć w jej relacjotwórczym charakterze. Be˛ dac ˛ szczególnym miejscem spotkania, jest ona zarazem miejscem rozbudowania i umocnienia relacji małżonków18. Współcześnie wokół prokreacji zrodziło sie˛ wiele problemów. Najgłe˛ bszy z nich dotyczy samej istoty prokreacji. Powszechne jest dziś oderwanie prokreacji od powołania do życia nowego człowieka. Jest to problem antykoncepcji, która ubezpładnia człowieka, a akt seksualny sprowadza jednie do kwestii przyjemności. Antykoncepcja prowadzi do aborcji, która jest kolejnym 17 PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Rodzina a ludzka prokreacja, Warszawa: Fundacja Vita Familiae 2008, Dokument z dnia 13 maja 2006, Rzym, nr 14. 18 JAN PAWEŁ II, List do rodzin, Wrocław: Fundacja Vita Familiae 1998, nr 12. 60 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK zagrożeniem prokreacji. Zarówno antykoncepcja, jak i aborcja prowadza˛ do wykluczenia z aktu seksualnego, wymiaru powoływania do życia nowej istoty ludzkiej. Niniejszy artykuł nie jest miejscem, gdzie wymienione problemy sa˛ szczegółowo poruszane. Należy je jednak wymienić, tak by uzyskać pełny obraz omawianego zjawiska. Z powyższych ustaleń wynika, że prokreacja jest szczególna˛ właściwościa˛ człowieka, wynikajac ˛ a˛ z jego natury. Posiada również konkretne zadanie do spełnienia w życiu małżeńskim. Mówiac ˛ o przygotowaniu do małżeństwa, trzeba mieć na uwadze również ten jego konkretny wymiar. Tym samym należy szczegółowo omówić kontekst prokreacyjny narzeczeństwa, jako szczególnie ważnego czasu przygotowania i formacji świadomości oraz gotowości podje˛ cia życiowych zadań. 3. PRZYGOTOWANIE NARZECZONYCH DO PROKREACJI REALIZOWANEJ W MAŁŻEŃSTWIE Kształtowanie postawy otwartej na życie powinno zaczynać sie˛ już w dzieciństwie19, ale szczególnego znaczenia nabiera na etapie narzeczeństwa. W tym okresie warto podejmować konkretne wysiłki, które be˛ da˛ służyły formowaniu postaw kobiety i me˛ żczyzny przygotowujacych ˛ sie˛ do zawarcia małżeństwa. Na każda˛ postawe˛ składaja˛ sie˛ trzy elementy: komponent poznawczy, a wie˛ c wiedza o danym przedmiocie postawy, komponent emocjonalny, to jest uczucia, które ten przedmiot wywołuje u konkretnej osoby, oraz komponent behawioralny, czyli zachowania dotyczace ˛ tego właśnie przedmiotu. Postawa narzeczonych wobec życia ludzkiego powinna w miare˛ ich przygotowań do zawarcia małżeństwa kształtować sie˛ w kierunku otwartości na nie i jego pełnej afirmacji. Osiagnie ˛ ˛ cie tego celu odbywa sie˛ w toku licznych działań podejmowanych przez narzeczonych. Można je ogólnie określić przygotowaniem do prokreacji realizowanej w małżeństwie. Tylko wówczas, gdy postawa narzeczonych be˛ dzie jednoznacznie afirmujac ˛ a˛ ludzkie życie od momentu pocze˛ cia, można be˛ dzie mówić o właściwym i rzetelnym przygotowaniu do zadań prokreacyjnych. Przygotowanie narzeczonych do małżeństwa i wypełniania zadań małżeńskich odbywa sie˛ zasadniczo na kilku etapach. W opracowaniach bazujacych ˛ na nauczaniu Kościoła katolickiego wskazuje sie˛ trzy fazy poprzedzajace ˛ 19 D. KORNAS-BIELA, Rodzina w procesie prokreacji, s. 493. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 61 zawarcie sakramentalnego małżeństwa, a wie˛ c przygotowanie dalsze, bliższe i bezpośrednie20. Przygotowanie dalsze odbywa sie˛ w okresie dzieciństwa i okresie młodzieńczym, kiedy rodzice i wychowawcy kształtuja˛ w dziecku właściwe rozumienie siebie jako osoby oraz prawidłowa˛ postawe˛ szacunku i afirmacji drugiego człowieka. Przygotowanie bliższe stanowi bardziej specyficzne przygotowanie do sakramentów, w tym sakramentu małżeństwa, i polega na ukazaniu młodym ludziom właściwego rozumienia małżeństwa chrześcijańskiego, jako relacji mie˛ dzyosobowej wymagajacej ˛ stałego rozwijania i umożliwiajacej ˛ wzrost osobowy. Natomiast przygotowanie bezpośrednie jest realizowane w formie katechez i kursów przedmałżeńskich odbywajacych ˛ sie˛ w miesiacach ˛ bezpośrednio poprzedzajacych ˛ ślub. Polega na przekazaniu szczegółowej wiedzy dotyczacej ˛ małżeństwa i rodziny oraz kształtowaniu w osobach przygotowujacych ˛ sie˛ do ślubu sprawności ważnych w budowaniu przyszłej relacji małżeńskiej i rodzicielskiej21. Na każdym z tych etapów w sposób pośredni odbywa sie˛ także lub powinno sie˛ odbywać przygotowanie do przyszłej prokreacji. Przygotowanie to polega w istocie na kształtowaniu postawy otwartej na życie, integralnie zwiazanej ˛ z właściwym rozumieniem płodności. Przygotowanie do prokreacji, choć jej właściwe miejsce jest w sakramentalnie zawartym małżeństwie, powinno zaczynać sie˛ już na etapie narzeczeństwa, kiedy formuja˛ sie˛ postawy przyszłych małżonków także w dziedzinie otwartości na ludzkie życie. Okres narzeczeństwa jest czasem przygotowania do wypełniania misji rodzicielskiej w małżeństwie. W tym przygotowaniu pomocne jest zachowanie przez narzeczonych czystości przedmałżeńskiej22. Świadomość narzeczonych, że właściwe miejsce aktu seksualnego z istoty ukierunkowanego na przyje˛ cie pocze˛ tego dziecka jest w małżeństwie i poste˛ powanie zgodne z ta˛ świadomościa˛ przygotowuje ich do bycia otwartym na życie od poczatku ˛ zawarcia sakramentalnego małżeństwa23. Jednym z podstawowych sposobów przygotowania do prokreacji powinna być rozmowa narzeczonych na temat ich gotowości do rodzicielstwa oraz wyobrażeń zwiazanych ˛ z byciem matka˛ czy ojcem. Tematyka tych rozmów powinna sie˛ gać w głab ˛ problematyki prokreacji, szczególnie do rozumienia 20 JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Ksie˛ garni Archidiecezjalnej TUM 2000, nr 66. 21 Tamże. 22 A. DZIÓBA, Narzeczeni wobec ludzkiej płodności. Studium pastoralne, Rzeszów: Bonus Liber 2009, s. 235. 23 W. PÓŁTAWSKA, Przygotowanie do małżeństwa, Kraków: WAM 2002, s. 68-89. 62 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK istoty aktu seksualnego. Ważne jest, by narzeczeni rozmawiali o tym, jakie znaczenie ma dla nich małżeńskie współżycie płciowe oraz czy uwzgle˛ dniaja˛ integralnie wpisana˛ w nia˛ gotowość do przyje˛ cia pocze˛ tego życia ludzkie˛ sie˛ do małżeństwa porugo24. Pośród innych kwestii, które przygotowujacy szaja˛ w swoich szczerych i otwartych rozmowach, powinien znaleźć sie˛ temat ich własnego podejścia do macierzyństwa i ojcostwa – a wie˛ c sposobów rozumienia tych poje˛ ć, wzorców rodzicielstwa wyniesionych z własnych domów rodzinnych, marzeń i pragnień dotyczacych ˛ tej właśnie sfery. Ważna˛ sprawa˛ jest, by narzeczeni jeszcze przed zawarciem zwiazku ˛ małżeńskiego omówili wspólnie kwestie˛ liczby własnych dzieci, które sa˛ gotowi w przyszłości przyjać, ˛ kierujac ˛ sie˛ zarazem odpowiedzialnościa˛ i wielkodusznościa. ˛ Kolejna˛ kwestia˛ jest przygotowanie narzeczonych do praktykowania w małżeństwie naturalnych metod planowania rodziny25. Proponowane w tej metodzie wielowskaźnikowe obserwacje cyklu miesiaczkowego ˛ kobiety powinny rozpoczać ˛ sie˛ już na etapie poprzedzajacym ˛ małżeństwo. W tej dziedzinie swoiste zadania stoja˛ zarówno przed kobieta˛ – narzeczona, ˛ jak i przed me˛ żczyzna˛ – narzeczonym. Działanie kobiety powinno zogniskować sie˛ wokół nauki obserwacji własnego cyklu biologicznego oraz jego interpretacji, rola˛ me˛ żczyzny zaś jest wówczas pomoc narzeczonej, która może przejawiać sie˛ zainteresowaniem zmianami, jakie dokonuja˛ sie˛ w jej organizmie, rozmowa˛ na ten temat, przypominaniem o codziennej obserwacji wskaźników płodności. Podejmowane przez narzeczonych działania na polu uczenia sie˛ naturalnych metod planowania rodziny sprzyjaja˛ kształtowaniu już na tym etapie postawy otwartej na życie, a jednocześnie szacunku do przyszłego współmałżonka. Naturalne planowanie rodziny jest nie tyle metoda, ˛ ile stylem ży26 cia , bo zakłada afirmacje˛ i szacunek dla takich wartości, jak życie ludzkie od momentu pocze˛ cia czy godność osoby. Niesie za soba˛ zaproszenie do pewnej ofiarności i wysiłku panowania nad soba˛27. Ważne jest także, aby narzeczeni zaje˛ li zdecydowana˛ postawe˛ wobec takich kwestii, jak antykoncepcja, aborcja czy zapłodnienie in vitro. W tym 24 A. DZIÓBA, Narzeczeni, s. 161-162. U. DUDZIAK, Naturalne planowanie rodziny przejawem odpowiedzialności i szansa˛ rozwoju, w: Naturalne planowanie rodziny w uje˛ ciu wybranych dyscyplin naukowych, red. W. Wieczorek [i in.], Lublin 2008, s. 271-272. 26 D. KORNAS-BIELA, Psychologiczny kontekst naturalnego planowania rodziny, w: Naturalne planowanie rodziny, s. 264. 27 E. WÓJCIK, Naturalne planowanie rodziny według metody prof. J. Rotzera, w: Przewodnik dla narzeczonych i małżeństw, s. 285-286. 25 KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 63 celu konieczne sa˛ ich rozmowy ukierunkowane na ustalenie możliwie wspólnego stanowiska, tak by w przyszłości te kwestie nie stawały sie˛ polem sporów, a decyzje prokreacyjne były podejmowane wspólnie i w zgodzie z własnym sumieniem. Nie należy na etapie narzeczeństwa unikać tematów trudnych, takich jak potencjalna bezpłodność małżonków i ich ewentualna gotowość do przysposobienia dziecka na zasadzie adopcji lub udział w innej formie zaste˛ pczej opieki nad dzieckiem. Próby wypracowania przez narzeczonych wspólnego stanowiska maja˛ znaczenie nie tylko dla ich przyszłych decyzji prokreacyjnych, ale daja˛ również pole do bardziej pogłe˛ bionego poznawania siebie, co służy rozwojowi miłości. J. Błażkiewicz proponuje, by aktywny udział w kształtowaniu postawy narzeczonych otwartej na życie mieli ich rodzice28. Kluczowy jest tu przede wszystkim sam przykład życia i konkretnych decyzji podejmowanych przez rodziców narzeczonych. Realizowanie postawy otwartej na życie przez pokolenie rodziców jest najlepsza˛ szkoła˛ otwartości na życie ich dzieci, które przygotowuja˛ sie˛ do założenia własnej rodziny. Obserwujac ˛ podejmowane w toku życia decyzje prokreacyjne rodziców, a wie˛ c decyzje o przyje˛ ciu kolejnego dziecka, rozmowy rodziców na temat wartości życia ludzkiego, postawy wobec innych osób z ich otoczenia, które sa˛ otwarte na życie ludzkie, młodzi narzeczeni maja˛ szanse˛ niejako w sposób bezpośredni kształtować własna˛ postawe˛ afirmacji życia. W przyszłości te czynniki be˛ da˛ w znaczacym ˛ stopniu warunkowały ich decyzje małżeńskie dotyczace ˛ przyje˛ cia lub nie pocze˛ tej osoby ludzkiej. Kształtowanie postawy otwartej na życie w okresie narzeczeństwa powinno odbywać sie˛ także w obszarze przygotowania bezpośredniego do małżeństwa, to jest na kursach czy katechezach przedmałżeńskich, a szerzej także w duszpasterstwie Kościoła i jego nauczaniu. Ks. A. Dzióba na grupie 500 narzeczonych przeprowadził badania dotyczace ˛ ich postawy wobec ludzkiej płodności, które to badania stworzyły podstawe˛ do sformułowania wniosków i postulatów duszpasterskich dla działalności Kościoła w Polsce, w tym szczególnie dla duszpasterstwa rodzin29. Wyniki jego badań obrazuja˛ ze stopniem prawdopodobieństwa pewne ogólne tendencje w postawach narzeczonych wobec życia ludzkiego, stad ˛ moga˛ stanowić punkt wyjścia dla wniosków pastoralnych w kształtowaniu u nupturientów postawy afirmacji życia. Zadaniem 28 J. BŁAŻKIEWICZ, Narzeczeni wobec problemu aborcji, Zielona Góra: Inicjatywa Wydawnicza „Politikon” 2012, s. 179. 29 A. DZIÓBA, Narzeczeni. 64 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK duszpasterstwa jest przede wszystkim formowanie narzeczonych do prawidłowego rozumienia płodności jako daru Bożego, a przekazywania życia jako twórczej współpracy z Bogiem. Przygotowujacym ˛ sie˛ do małżeństwa należy zwracać uwage˛ na to, że poprzez wypełnianie misji rodzicielskiej realizuja˛ powierzona˛ im odpowiedzialność za przyszłość rodziny i społeczeństwa30. W katechizacji i przepowiadaniu nauczania Kościoła skierowanym do młodzieży i narzeczonych trzeba zwracać uwage˛ na ukazywanie zwiazku ˛ miłości małżeńskiej z przekazywaniem życia. Jak zauważa A. Dzióba na podstawie przeprowadzonych badań, „narzeczeni cze˛ ściej akceptuja˛ cechy miłości małżeńskiej w sposób idealistyczny, ale brakuje im przełożenia na konkretne postawy, do których zobowiazuje ˛ małżeństwo sakramentalne”31. Wnioski z badań uzasadniaja˛ konieczność kształtowania wśród narzeczonych postawy wielkoduszności w przekazywaniu życia32, której konkretna˛ realizacja˛ może stać sie˛ gotowość do przyje˛ cia i wychowania dużej liczby dzieci. Narzeczeństwo be˛ dac ˛ ze swej natury etapem poprzedzajacym ˛ zawarcie małżeństwa, może i powinno stać sie˛ także przygotowaniem do przyszłej prokreacji. Dzie˛ ki podejmowanym przez narzeczonych rozmowom, konkretnej pracy nad uczeniem sie˛ obserwacji cyklu owulacyjnego kobiety, a także przy współpracy rodziców narzeczonych oraz katolickiego duszpasterstwa, osoby przygotowujace ˛ sie˛ do małżeństwa maja˛ szanse˛ kształtować własna˛ postawe˛ afirmacji życia ludzkiego. Tego rodzaju działania stanowia˛ twórczy wste˛ p do realizowania w małżeństwie otwartości na życie i przyjmowania każdego pocze˛ tego dziecka odpowiedzialnie i wielkodusznie. Jak wynika z powyższych analiz, kształtowanie postawy otwartej na życie w okresie narzeczeństwa powinno sie˛ odbywać wielopłaszczyznowo i być zakorzenione w głe˛ bokim i jednoznacznym zrozumieniu istoty aktu seksualnego oraz miejsca prokreacji w małżeństwie. Istnieje wiele przestrzeni, w których narzeczeni moga˛ formować sie˛ w kierunku afirmacji życia ludzkiego. Wiele sposobów tej formacji moga˛ oni także kreować samodzielnie, dostosowujac ˛ formy i metody do własnej sytuacji, cech charakteru czy wrażliwości. Niemniej warto podejmować w przestrzeni pastoralnej działania, które uzupełnia˛ przygotowanie narzeczonych do małżeństwa o kontekst prokreacyjny. Także w poradnictwie rodzinnym skierowanym do narzeczonych wie˛ kszy nacisk powinien być położony na mobilizowanie ich do troski o wzajemna˛ 30 31 32 Tamże, s. 221. Tamże, s. 236. Tamże. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 65 komunikacje˛ dotyczac ˛ a˛ przyszłego pełnienia ról rodzicielskich oraz rzetelne uczenie sie˛ naturalnych metod planowania rodziny. Równolegle do tych działań ważne jest zache˛ canie narzeczonych, by byli otwarci na możliwość przyje˛ cia w przyszłości roli rodziny adopcyjnej lub zaste˛ pczej dla konkretnego dziecka w wypadku niemożliwości zrealizowania rodzicielstwa biologicznego. Jest to aspekt ważny, choć prawdopodobnie rzadko praktykowany. Od tych działań, które dziś podejma˛ narzeczeni, be˛ dzie zależał kształt ich przyszłych rodzin, a szerzej − kształt naszego społeczeństwa, którego rodzina jest najmniejsza˛ i podstawowa˛ komórka. ˛ BIBLIOGRAFIA BIELAWSKA-BATOROWICZ E., KORNAS-BIELA D., Z zagadnień psychologii prokreacyjnej, Lublin: RW KUL 1992. BŁAŻKIEWICZ J., Narzeczeni wobec problemu aborcji, Zielona Góra: Inicjatywa Wydawnicza „Politikon” 2012. BRAUN-GAŁKOWSKA M., Zaprosili także Jezusa. Konferencje przedmałżeńskie, Lublin: Gaudium 2009. BUKALSKI S., Style przywiazaniowe ˛ nupturientów oraz inne czynniki psychologiczne jako predyktory jakości narzeczeństwa. Analiza empiryczna, Szczecin: Uniwersytet Szczeciński 2013. DUDZIAK U., Naturalne planowanie rodziny przejawem odpowiedzialności i szansa˛ rozwoju, w: Naturalne planowanie rodziny w uje˛ ciu wybranych dyscyplin naukowych, red. W. Wieczorek [i in.], Lublin: Gaudium 2008, s. 271-283. DZIÓBA A., Narzeczeni wobec ludzkiej płodności. Studium pastoralne, Rzeszów: Bonus Liber 2009. JAN PAWEŁ II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Ksie˛ garni Archidiecezjalnej TUM 2000. JAN PAWEŁ II, List do rodzin, Wrocław: Wydawnictwo Wrocławskiej Ksie˛ garni Archidiecezjalnej TUM 1998. KORNAS-BIELA D., Psychologiczny kontekst naturalnego planowania rodziny, w: Naturalne planowanie rodziny w uje˛ ciu wybranych dyscyplin naukowych, red. W. Wieczorek [i in.], Lublin: Gaudium 2008, s. 251-269. KORNAS-BIELA D., Rodzina w procesie prokreacji, w: Rodzina − bezcenny dar i zadanie, red. J. Stala, E. Osewska, Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne 2006, s. 481-539. NAJDA A.J., Nauka o narzeczeństwie w Starym i Nowym Testamencie, w: Przewodnik dla narzeczonych i małżeństw. Narzeczeństwo jako przygotowanie do małżeństwa i rodziny w nauczaniu Jana Pawła II, red. Z. Struzik, Warszawa: Instytut Papieża Jana Pawła II 2012, s. 201-216. OSTOJA-ZAWADZKA K., Cykl życia rodzinnego, w: Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, red. B. de Barbaro, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1999, s. 18-30. 66 BOŻENA BABUL, MATEUSZ MIERNIK PAPIESKA RADA DS. RODZINY, Rodzina a ludzka prokreacja, Warszawa: Fundacja Vita Familiae 2008. PÓŁTAWSKA W., Przygotowanie do małżeństwa, Kraków: WAM 2002. ROSTOWSKI J., Współczesne przemiany rozumienia zwiazku ˛ małżeńskiego, w: Psychologia rodziny. Małżeństwo i rodzina wobec współczesnych wyzwań, red. T. Rostowska, Warszawa: Difin 2009, s. 15-46. Uniwersalny słownik je˛ zyka polskiego, t. II, Warszawa: PWN 1995. WÓJCIK E., Naturalne planowanie rodziny według metody prof. J. Rotzera, w: Przewodnik dla narzeczonych i małżeństw. Narzeczeństwo jako przygotowanie do małżeństwa i rodziny w nauczaniu Jana Pawła II, red. Z. Struzik, Warszawa: Instytut Papieża Jana Pawła II 2012, s. 285-322. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE W OKRESIE NARZECZEŃSTWA S t r e s z c z e n i e Artykuł jest próba˛ ukazania roli narzeczeństwa jako szczególnego czasu kształtowania sie˛ postawy otwartości na życie. Współcześnie obserwuje sie˛ tendencje przeciwne takiej postawie. Odkładanie decyzji o pocze˛ ciu dziecka, ograniczanie liczby dzieci w rodzinie czy coraz bardziej powszechne stosowanie antykoncepcji, to podstawowe przejawy zmian na polu życia rodzinnego. Artykuł podejmuje polemike˛ z takim stanem rzeczy. Okres narzeczeństwa jest w nim ukazany jako jeden z etapów życia rodzinnego, który jest szczególnym czasem przygotowania do pełnienia roli me˛ ża i żony oraz ojca i matki. Jest to etap, na którym powinno odbywać sie˛ kształtowanie postawy otwartości na życie, a przez to przygotowanie do przyszłej prokreacji. Główny akcent tego przygotowania położony jest na dialogu narzeczonych, którzy otwarcie omawiaja˛ takie kwestie, jak: liczba dzieci, postawa wobec antykoncepcji czy zapłodnienia in vitro, a także sprawy trudne, czyli na przykład sytuacje˛ potencjalnej niepłodności. W toku formowania postawy otwartej na życie duże znaczenie ma rodzina pochodzenia i wyniesione z niej wzorce, które podlegaja˛ weryfikacji w okresie narzeczeństwa. Swoja˛ role˛ odgrywa tu także duszpasterstwo rodzin, które organizuje bezpośrednie przygotowanie do małżeństwa. Artykuł może stać sie˛ przyczynkiem do zweryfikowania przez narzeczonych własnej postawy otwartości na życie, ale jednocześnie stanowi wste˛ p do szerszego namysłu naukowego nad znaczeniem okresu narzeczeństwa w przygotowaniu do małżeńskiej prokreacji. Słowa kluczowe: narzeczeństwo, postawa otwarta na życie, prokreacja, małżeństwo, rodzicielstwo, dialog, duszpasterstwo rodzin, rodzina, afirmacja życia ludzkiego. KSZTAŁTOWANIE POSTAWY OTWARTEJ NA ŻYCIE 67 SHOPING THE ATTITUDE OPEN TO LIFE DURING COURTSHIP S u m m a r y This paper is an attempt to present the role of engagement as a period when an open attitude towards life is shaped. Nowadays, the tendencies which dominate are quite the opposite. Postponing the decision of conception, reducing the number of children in family or using contraception, which is more and more common these days, are the primary symptoms of changes occurring in family life. This article argues with such state of affairs. It presents the engagement as one of the stages of family life when people can prepare to accept the role of husband or wife, father or mother. It is a period, when the open attitude towards life should be shaped, leading to future procreation. The main point lies in the dialogue between the engaged, who should discuss issues like: the number of children, the attitude towards contraception or in vitro fertilization, as well as difficult situations, such as potential infertility. In the process of shaping this open attitude towards life, two more aspects play vital role – the background and certain models of family life learnt in our families, which are verified in the engagement. Also, pastoral care of families performs a significant role by running courses related to direct preparation to marriage. This paper can be a starting point for the engaged to verify their attitudes towards life, but it is also an introduction to a wider scientific discussion related to the role of engagement in preparation to procreation in marriage. Key words: engagement, attitude open to life, procreation, marriage, parenthood, dialog, pastoral care of families, family, affirmation of human life.