Treści "morskie" - Uniwersytet Gdański

Teresa Sadoń-Osowiecka
Uniwersytet Gdański
e-mail: [email protected]
WIEDZA OSOBISTA UCZNIÓW A TREŚCI „MORSKIE” W PROGRAMACH I PODRĘCZNIKACH DO
GEOGRAFII DLA GIMNAZJUM
WIEDZA W PODRĘCZNIKACH
Edukacja morska może pojawiać się na lekcjach geografii podczas omawiania różnych
treści. Obecnie obowiązująca Podstawa programowa kształcenia ogólnego pozwala na
swobodny wybór zagadnień. Tematykę morską poruszaną w ramach treści Podstawy
programowej przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Zagadnienia morskie prezentowane w podręcznikach do geografii dla gimnazjum i
ich miejsce w Podstawie programowej kształcenia ogólnego.
Treść Podstawy
Zagadnienia w programach i
Uwagi
programowej
podręcznikach gimnazjalnych
kształcenia
ogólnego
Ziemia jako
Rozmieszczenie oceanów i mórz na
W niektórych podręcznikach
środowisko życia, Ziemi.
podawane są trzy, w innych
jej historia i obraz
cztery oceany.
współczesny.
Typy mórz ze względu na sposób
Różna klasyfikacja mórz.
połączenia z oceanem.
Ukształtowanie dna oceanów.
Brak odniesień do map
batymetrycznych – np. nazwy
najgłębszych rowów
podawane tylko w tekście lub
w tabeli.
Zasolenie i temperatura mórz i
W niektórych podręcznikach
oceanów.
Morze Martwe podawane
jako przykład najbardziej
zasolonego morza, w innych
– Morze Czerwone.
Rodzaje wybrzeży. Działalność morza Rysunek, schemat, czasem
(niszcząca, budująca); atole.
wyjaśnienie sposobu
powstawania typu wybrzeża i
przykłady rejonów
występowania w tekście.
Ruchy wody morskiej (prądy,
Treści równoważne we
falowanie, pływy).
wszystkich podręcznikach.
Wpływ morza i prądów morskich na
klimat. Bryza. Monsuny.
Interakcja Ziemia Zanieczyszczenie mórz i oceanów
Zazwyczaj stwierdzenie o
– człowiek.
(katastrofy tankowców, Zat. Perska,
zanieczyszczeniu jest bardzo
Morze Śródziemne).
ogólne. W nielicznych
Zmiany linii brzegowej spowodowane
przez człowieka, poldery.
Gospodarowanie
zasobami
naturalnymi
Ziemi.
Współczesne
przemiany
gospodarcze,
społeczne oraz
polityczne na
kontynentach i w
wybranych
państwach.
Potencjał
naturalny,
ludnościowy,
gospodarczy i
kulturowy Polski;
Towarowa żegluga morska; porty
morskie; drogi żeglowne; surowce
mineralne na dnie mórz; rybołówstwo;
odsalarnie; wykorzystanie energii
pływów i różnic temperatury.
Walory turystyczne.
Japonia – rybołówstwo, transport
morski (porty), przemysł stoczniowy,
marikultura;
Włochy – miasta portowe, turystyka;
Kraje skandynawskie.
Morze Bałtyckie – linia brzegowa,
historia powstania, typy wybrzeży,
ukształtowanie dna, zasolenie,
temperatura wód powierzchniowych;
znaczenie gospodarcze Bałtyku,
zanieczyszczenia, eutrofizacja.
Pobrzeża Południowobałtyckie – typy
wybrzeży i działalność morza, jeziora
przybrzeżne, jeziora deltowe;
Porty handlowe i rybackie –
przeładunki, rybołówstwo, przemysł
stoczniowy, żegluga promowa, walory
turystyczne, miasta – Gdańsk, Gdynia,
Szczecin;
Ochrona wybrzeża.
Przykłady ochrony Słowiński i Woliński Park Narodowy.
krajobrazu na
Wielka Rafa Koralowa.
świecie i w Polsce.
podręcznikach podawane są
konkretne przykłady
zanieczyszczonych akwenów
poza Morzem Bałtyckim.
Tylko niektóre podręczniki w
szerszy sposób ujmują
gospodarcze znaczenie mórz i
oceanów.
Tylko nieliczne podręczniki
podają treści kształcenia w
ujęciu regionalnym; nie
zawsze przykładowymi
państwami są kraje
„morskie”.
Zagadnienie ujmowane w
różnym zakresie – od
podstawowych informacji do
bardzo szczegółowych.
Źródłem informacji dla
ucznia często jest mapa,
tabela, rysunek
schematyczny.
Różny zakres wiadomości.
Źródłem informacji dla
ucznia często jest mapa,
tabela, rysunek
schematyczny, zdjęcia.
Polskie nadmorskie parki
narodowe omawiane są
zazwyczaj w ramach
charakterystyki Pobrzeży
Południowobałtyckich.
Tylko w nielicznych
podręcznikach wymieniane są
przykłady ochrony
krajobrazów morskich na
świecie.
Analiza treści podręczników do geografii pozwala na sformułowanie następujących
wniosków:
1) wiadomości o morzach i oceanach są ubogie, pojawiają się raczej jednorazowo
(Morze Bałtyckie), są wyrywkowe, co nie sprzyja ich zapamiętaniu, zrozumieniu i
utrwaleniu; nie wynika to z ignorowania i niedoceniania znaczenia tych treści przez
autorów, ale z małej ilości czasu, jaki uczeń i nauczyciel może poświęcić na geografię
w szkole;
2) brak jest merytorycznej jednolitości w przedstawianiu wiadomości przez różnych
autorów (np. klasyfikacja mórz i oceanów); może to powodować zamieszanie w
następnych etapach kształcenia i zakłócenia podczas zdawania egzaminów
gimnazjalnych;
3) zakres treści dotyczących Morza Bałtyckiego podawany przez różnych autorów
bardzo się różni;
4) dużym atutem jest materiał ilustracyjny we współczesnych podręcznikach (liczne
kolorowe zdjęcia), dający możliwość samodzielnej interpretacji przez uczniów.
CO UCZNIOWIE WIEDZĄ O MORZU ZANIM PRZYJDĄ DO GIMNAZJUM?
Wiedza osobista uczniów o morzach i oceanach jest bardzo zróżnicowana. Jej zakres
wynika często z charakteru pozaszkolnych kontaktów uczniów. Praca rodziców związana z
morzem, wyjazdy, sposób spędzania wolnego czasu – spacery nad Bałtykiem, dostęp do
książek, czasopism, telewizyjnych programów edukacyjnych warunkuje zakres zdobywanych
informacji.
Najczęściej uzyskiwanymi pierwszymi skojarzeniami na temat morza wśród uczniów I klasy
gdyńskiego gimnazjum były: zanieczyszczenie Bałtyku, plaża, statki, kąpiel, port, stocznia.
Uczniowie wymieniali największe miasta leżące nad Bałtykiem w następującej kolejności:
Gdynia – miasto, w którym mieszkają, bliski Gdańsk, rzadziej Szczecin. Niedawne
wydarzenia spowodowały, że prawie wszyscy wiedzą, co to jest tsunami.
Niepokoi fakt, że niektórym uczniom z Gdyni słowo „klif” kojarzy się jedynie z nazwą domu
towarowego w Gdyni Orłowie, a pojedynczy uczniowie stwierdzili, że nigdy nie widzieli
wybrzeża klifowego w Gdyni. Ich pobyt nad morzem ogranicza się tylko do plaży miejskiej
podczas lata. Bryza w nielicznych przypadkach kojarzy się bardziej z proszkiem do prania niż
zjawiskiem pogodowym, o którym uczniowie powinni już słyszeć w szkole podstawowej.
Taki układ zapamiętanych informacji wskazuje na dużą rolę osobistego doświadczenia w
trwałości wiedzy, na dużą rolę środków masowego przekazu w budowaniu wiedzy oraz na
brak lub słabą transmisję wiedzy geograficznej między szkołą a światem rzeczywistym.
JAK BUDOWAĆ WIEDZĘ UCZNIÓW O MORZU NAD MORZEM?
Uzupełnieniem i konkretyzacją, dającą nadzieję na lepsze zrozumienie i trwałość
wiedzy uzyskanej w szkole i odniesienie jej do otaczającego świata, są wycieczki brzegiem
morza, które mogą być połączone z przeprowadzaniem akcji Obserwator Wybrzeża,
Sprzątanie Świata, Dzień Ziemi. Dają okazję do bezpośredniej obserwacji zjawisk
omawianych na lekcjach. Mogą być ilustracją zagadnień:
- ruch wody morskiej;
- niszcząca i budująca działalność morza (typy wybrzeży, abrazja i akumulacja - obserwacja
klifu w Orłowie i plaży w Sopocie);
- minerały, skały i skamieniałości (zbieranie okazów na brzegu morza);
- interpretacja wydarzeń geologicznych na podstawie układu skał na ścianie klifu ( warstwy
gliny zwałowej poprzedzielane piaskami drobnoziarnistymi z wkładkami torfu i lignitu);
- zjawiska pogodowe;
- wpływ ukształtowania powierzchni na lokalizację portu (między Kępą Redłowską a
Oksywską) i miasta;
- zmiany linii brzegowej spowodowane działalnością człowieka;
- umacnianie brzegów morskich i jego skutki;
- zagospodarowanie turystyczne;
- zanieczyszczenie morza, eutrofizacja (ujście rzeki Kaczej w Gdyni Orłowie);
- tworzenie się delty, zjawisko cofki.
Dodatkowym atutem jest bliskość Muzeum Oceanograficznego, stwarzającego możliwość
skonfrontowania osobistych obserwacji znad Bałtyku z różnorodnością świata organicznego
innych mórz. Zróżnicowanie biologiczne pozwoli na wyciągnięcie wniosków dotyczących
takich cech wód morskich jak np. zasolenie, temperatura, głębokość.
Problemem pozostaje wiedza o zjawiskach społeczno – gospodarczych. O ile lokalizacja
portów i stoczni na wybrzeżu morskim jest oczywista, to związek innych zakładów
przemysłowych z istnieniem portu jest niejasny dla ucznia. Uczeń potrafi wymienić zakłady
przemysłowe w Gdańsku, ale czynnikiem lokalizacji dla np. Rafinerii Gdańskiej są w jego
mniemaniu złoża ropy naftowej, a nie funkcjonowanie Portu Północnego, który potrafi
dokładnie opisać. Na podstawie podręczników, książek, czasopism uczeń wie „co?”, ale w
poszukiwaniu odpowiedzi na pytania „jak?” i „dlaczego?” musi pomóc uczniowi nauczyciel,
którego nie zastąpią najdoskonalsze gotowe zeszyty ćwiczeń i karty pracy, który pomoże w
usytuowaniu wiedzy z podręczników w strukturze wiedzy osobistej ucznia.