Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna w regionalnym

Arkadiusz Świadek*
Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna
w regionalnym pomorskim systemie przemysłowym
Wstęp
Aktualnie obserwujemy powolny proces wychodzenia gospodarki
europejskiej z kryzysu, co potwierdzają różne miary ekonomiczne. Pozwala to optymistycznie spojrzeć w przyszłość. Nie mniej obecny stan
kryzysu może jeszcze potrwać przez pewien okres. Przedsiębiorstwa
będące w tej fazie cyklu, znajdując się pod wymuszoną presją gospodarczą, wybierają na ogół w krótkim okresie strategie cięcia kosztów, mniej
zaś poświęcając czas na poszukiwanie i budowanie długofalowej przewagi komparatywnej opartej na działalności innowacyjnej [Barrett, i inni, 2009, s. 93]. W krótszym okresie oznacza to ograniczenie finansowania takiej działalności, co może spowodować rozciągnięcie jej w czasie
lub zmniejszenie budżetów na innowacje. Doprowadzi to do opóźnień
w implementacji nowych technologii, wpłynie na ich jakość, a nawet
może skutkować wstrzymaniem projektów innowacyjnych.
Na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw literatura ekonomiczna wskazuje na zróżnicowane oddziaływanie poszczególnych faz
cyklu koniunkturalnego na dynamikę nakładów innowacyjnych. Występuje w tym zakresie szeroko opisywany spór wśród naukowców.
Tradycyjnie bowiem inwestycje w innowacje traktowane są jako antycykliczny argument dla działających na rynku podmiotów gospodarczych.
Ograniczenia będące efektem spowolnienia przenoszą się na ich rentowność, a to z kolei zmusza je do poszukiwania nowych sposobów
utrzymania wysokiej produktywności. Zgodnie z koncepcją "kreatywnej
destrukcji" J. Schumpetera, kryzys tym samym stwarza nowe możliwości dla przedsiębiorstw. Na skutek tego wiele z nich powinno zmierzać
do rekonfiguracji i podniesienia jakości prowadzonej działalności innowacyjnej. Przykładem takiego zachowania może być dział badawczorozwojowy, który w okresie kryzysu podlega zjawisku „przechowywania pracy" [Soete, 2009, s. 3]. Gdy tymczasem to potencjalna możliwość
Dr hab., Zakład Innowacji i Przedsiębiorczości, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Uniwersytet Zielonogórski, [email protected], ul. Podgórna 50, 65-246 Zielona
Góra
*
560
Arkadiusz Świadek
rozwoju organizacji. Poza tym, utracone w przedsiębiorstwie dochody
wynikające z mniejszego popytu na produkowane dotychczas wyroby,
mogą być stymulantą dla przedsiębiorstw w okresie recesji do inwestycji
w nowe technologie [Stiglitz, 1993, s. 11], [Aghion, Saint-Paul, 1998,
s. 281], [Canton, Uhlig, 1999, s. 243].
Pomimo wielu racjonalnych argumentów przemawiających za tym,
że działalność innowacyjna posiada antycykliczny charakter, częściej
spotykamy się w literaturze ekonomicznej z poglądem, że przedsiębiorstwa nie traktują swojej aktywności innowacyjnej inaczej niż pozostałych typów działalności, co oznacza, że działalność ta posiada charakter
stricte cykliczny. Dotychczasowe doświadczenia wskazują na fakt, że
implementacja nowych technologii, szczególnie tych radykalnych, jest
opóźniane w fazie recesji, a przedsiębiorstwa oczekują na kolejne ożywienie w gospodarce [Shleiffer, 1986, s. 1170], [Francois, Lloyd-Ellis,
2003, s. 539]. Jednocześnie brakuje konsensusu w obszarze hipotezy
„przyspieszania innowacji” Gerharda Mensch’a z 1975, zakładającej, że
innowacje częściej są implementowane w trakcie recesji jako efekt poszukiwania szans do przetrwania na kurczącym się rynku [Clark i inni,
1981, s. 312].
Aktualna faza cyklu koniunkturalnego jest istotnym czynnikiem,
który wielokrotnie wpływa na decyzje o podejmowaniu lub zaniechaniu
działalności innowacyjnej w przedsiębiorstwach przemysłowych, zarówno w Polsce, ale również w bardziej rozwiniętych krajach. Polskie
województwa ze względu na ich niskie zaawansowanie technologiczne
uważane są za regiony peryferyjne a ich rozwój jest uzależniony częściej
od zmian w ich dalszym otoczeniu, a zatem na terenach korzystniej
rozwiniętych. Stanowi to istotną przesłankę do prowadzenia badań nad
intensywnością zaangażowania krajowych przedsiębiorstw w poszczególne obszary działalności innowacyjnej na skutek zmian faz cyklu koniunkturalnego.
Ostatnie badania realizowane przez Joint Research Center (Wspólnotowe Centrum Badawcze) w obszarze oddziaływania faz koniunktury
gospodarczej na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw stały się motywem przewodnim i inspiracją do podjęcia próby oceny zachodzących
analogicznych zjawisk w Polsce [JRC, 2010, s. 3]. Uzyskane wyniki prowadzonych tam badań nie są jednoznaczne i z tego powodu obca literatura stawia pytanie: czy ożywienie gospodarcze, czy recesja jest czynnikiem akcelerującym zmiany technologiczne w przedsiębiorstwach?
Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna…
561
Głównym celem prowadzonych badań była próba poszukiwania
statystycznie istotnych kierunków oraz siły wpływu faz cyklu koniunkturalnego na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw w obrębie pomorskiego systemu przemysłowego. W konsekwencji pozwoliło to określić krytyczne obszary wsparcia dla funkcjonowania regionalnego systemu przemysłowego i jego aktywności innowacyjnej, uwzględniając
jego specyfikę. Efekty autorskich badań przybliżone w niniejszym artykule są jedynie niewielką częścią wniosków uzyskanych w wyniku
prowadzonych analiz w tym województwie.
1. Metodyka prowadzonych badań i charakterystyka próby
Część egzemplifikacyjna artykułu została oparta o regionalne studium przypadku województwa pomorskiego. Badania zostały przeprowadzone w roku 2012 za lata 2009-11 w oparciu o kwestionariusz
ankietowy. Zgromadzono łącznie 680 wypełnionych poprawnie formularzy. Podstawową procedurę pozyskiwania danych stanowiła wstępna
rozmowa telefoniczna wraz z przesłaniem formularza ankietowego drogą mailową lub tradycyjną. Formą uzupełniającą był wywiad telefoniczny.
Wszelkie badania posiadały charakter statyczny i były realizowane
w układzie trzyletnim, zgodnie ze standardami metodologicznymi badań nad innowacjami stosowanymi we wszystkich krajach OECD.
Warstwa metodyczna analiz została oparta na rachunku prawdopodobieństwa, a dokładniej na modelach probitowych. Pozwoliły one
na ocenę istotności statystycznej i szans występowania rozpatrywanych
zjawisk innowacyjnych na skutek poszczególnych faz cyklu koniunkturalnego. Regresja probitowa pozwoliła precyzyjnie oszacować wartość
parametrów wraz z określeniem ich istotności dla zmiennych zależnych
wyrażonych binarnie. Metoda taka daje satysfakcjonujące i stabilne wyniki w przypadku dużej i statycznej próby przedsiębiorstw, w których
zmienna zależna przyjmuje postać jakościową, gdy trudno zaprezentować zmiany w czasie w ramach badanych zjawisk.
Wszystkie zmienne przyjęte do badania – zależne, jak i niezależne –
posiadają charakter binarny, czyli osiągają wartości 0 albo 1. Na skutek
tego interpretacja osiągniętych wyników badania została przeprowadzona w oparciu o postać strukturalną modelu, osiągane wartości
prawdopodobieństwa oraz niezbędne statystki (błędy standardowe, statystka t-studenta, statystka Chi-kwadrat, prawdopodobieństwo istotno-
562
Arkadiusz Świadek
ści modelu). Znak dodatni występujący przy głównym parametrze informuje nas o tym, iż prawdopodobieństwo zajścia zdarzenia o charakterze innowacyjnym jest statystycznie istotnie wyższe w wyróżnionej
grupie podmiotów przemysłowych w stosunku do reszty zbiorowości.
Znak ujemny interpretujemy przeciwnie. Modelowanie typu probit stanowi niezwykle skuteczne narzędzie badawcze, co zostało potwierdzone wieloletnim jego stosowaniem przez autora badania w wielu województwach w kraju.
Jak wspomniano już we wstępie, badanie przeprowadzono w oparciu o próbę 680 przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim. Strukturę badanych przedsiębiorstw z punktu widzenia wielkości i technologii przedstawia poniższa tablica.
Tablica 1. Struktura badanych przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim z punktu widzenia wielkości przedsiębiorstw i klas technologicznych w latach 2009-11 (w procentach)
Lp. Wielkość przedsię- Woj. pomorskie Klasa technolo- Woj. pomorskie
biorstwa
giczna
1
Mikro
31,0
Wysoka
6,2
2
Małe
41,6
Średnio-wysoka
13,0
3
Średnie
23,2
Średnio-niska
27,7
4
Duże
4,1
Niski
53,2
Źródło: Opracowanie własne.
Z perspektywy próby ilościowej badania są zbliżone do tych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w omawianej problematyce.
2. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw w poszczególnych
fazach koniunktury gospodarczej w województwie pomorskim
Okres ożywienia gospodarczego wpływa istotnie na aktywność innowacyjną przedsiębiorstw przemysłowych w województwie pomorskim (tablica 2). Modele probitowe z parametrami istotnymi statystycznie wystąpiły w szesnastu na osiemnaście rozpatrywanych obszarów
aktywności innowacyjnej. Brak istotnych powiązań zaobserwowano jedynie w przypadku kooperacji ze szkołami wyższymi i jednostkami
PAN. Można zatem sformułować tezę, że czas ożywienia wpływa systemowo na realizację działalności innowacyjnej w całym regionie.
Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna…
Tablica 2. Aktywność innowacyjna w okresie ożywienia gospodarczego
w województwie pomorskim w latach 2009-11
Atrybut innowacyjności
Parametr Błąd stan- Statystyka
p1
dardowy
t-studenta
Nakłady na B+R
+,627
0,101
6,222
0,49
Nakłady na nowe środki
+,407
0,111
3,663
0,86
trwały (w tym):
- budynki
+,557
0,104
5,365
0,40
- maszyny i urządzenia
+,257
0,098
2,606
0,67
techniczne
Oprogramowanie kompute+,402
0,097
4,139
0,58
rowe
Nowe wyroby
+,719
0,098
7,364
0,77
Nowe technologie (w tym):
+,476
0,114
4,179
0,88
- procesy technologiczne
+,485
0,098
4,978
0,59
- systemy okołoprodukcyjne
+,282
0,099
2,829
0,40
- systemy wsparcia
+,373
0,106
3,503
0,31
Współpraca z dostawcami
+,555
0,106
5,259
0,37
Współpraca z konkurentami
+,522
0,136
3,843
0,16
Współpraca z krajowymi
+,648
0,145
4,477
0,15
jednostkami nauki
Współpraca z zagranicznymi
+,757
0,358
2,112
0,02
jednostkami nauki
Współpraca z odbiorcami
+,452
0,113
4,011
0,27
Współpraca ogółem
+,574
0,098
5,835
0,56
563
p2
0,26
0,74
0,21
0,58
0,42
0,50
0,75
0,40
0,30
0,19
0,19
0,06
0,05
0,00
0,14
0,33
Źródło: Opracowanie własne.
Kolejną ważną cechą charakteryzującą ten przypadek jest fakt, że
wszystkie parametry są wyższe od zera, co oznacza, iż okres prosperity
za każdym razem pozytywnie oddziałuje na kształtowanie omawianej
działalności. Wpływ ten możemy określić, poza systemowym, jako cykliczny.
W obszarze nakładów finansowych szczególnie podatne na wahania koniunkturalne są działalność badawczo-rozwojowa i inwestycje
w nowe budynki. Prawdopodobieństwo ich wystąpienia rośnie w korzystnych uwarunkowaniach rynkowych odpowiednio o: 88,4% i 90,5%.
W przypadku inwestycji w nowe maszyn i urządzenia oraz programowanie komputerowe wzrosty nie są tak duże, choć istotne i kształtują się
następująco: 15,5% i 38,9%. Warto równocześnie odnotować, że dwie
ostatnie kategorie są odpowiedzialne za pasywny transfer technologii
564
Arkadiusz Świadek
do przedsiębiorstw w regionie i jednocześnie za główny obszar ich aktywności innowacyjnej, co jest zjawiskiem typowym w polskich warunkach gospodarowania.
W przypadku implementacji nowych rozwiązań bardziej podatne
na wahania koniunktury są nowe wyroby. W okresie prosperity są
wprowadzane częściej o 54,0%, gdy nowe technologie tylko o 17,3%.
Szczegółowo rozpatrywane aspekty tych ostatnich wskazują jednak, że
wpływ koniunktury na zachowania innowacyjne jest bardziej wyraźny.
Procesy bezpośrednio produkcyjne są implementowane częściej o 47,5%,
systemy okołoprodukcyjne o 37,3%, gdy systemy wsparcia o 63,2%.
A zatem zmienność ich jest dosyć duża w poszczególnych fazach cyklu
koniunkturalnego.
Do współpracy innowacyjnej dochodzi znacznie rzadziej (niższe
wartości prawdopodobieństwa) niż do finansowania i implementacji
nowych rozwiązań, lecz skala zmian jest znacznie wyższa. Przykładowo
do współpracy z konkurentami i krajowymi jednostkami nauki dochodzi trzykrotnie częściej, gdy z dostawcami, odbiorcami i zagranicznymi
ośrodkami naukowymi dwukrotnie. Współpraca innowacyjna ogółem
rośnie w okresie ożywienia o 69,7%.
Widoczny jest zatem istotny przyrost zainteresowania prowadzeniem różnorodnych form aktywności innowacyjnej w czasie ożywienia
w regionie. Podatność na zmiany cyklu jest bardziej widoczna niż
w innych przebadanych dotychczas województwach. Region pomorski
cechuje się zatem ponadprzeciętną zmiennością na warunki gospodarcze na mapie Polski.
Tablica 3. Aktywność innowacyjna w okresie recesji gospodarczej
w województwie pomorskim w latach 2009-11
Atrybut innowacyjności
Parametr Błąd stan- Statystyka
p1
dardowy
t-studenta
Nakłady na B+R
-,587
0,154
-3,820
0,21
Nakłady na nowe środki
-,476
0,146
-3,256
0,67
trwały (w tym):
- budynki
-,543
0,161
-3,364
0,17
Oprogramowanie kompute-,284
0,139
-2,042
0,41
rowe
Nowe wyroby
-,531
0,139
-3,824
0,47
Nowe technologie (w tym):
-,314
0,151
-2,079
0,74
- procesy technologiczne
-,351
0,139
-2,512
0,39
p2
0,41
0,83
0,34
0,52
0,67
0,83
0,52
565
Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna…
Współpraca z krajowymi
jednostkami nauki
Współpraca z odbiorcami
Współpraca ogółem
-,539
0,239
-2,256
0,04
0,12
-,445
-,467
0,178
0,144
-2,505
-3,241
0,11
0,30
0,22
0,48
Źródło: Opracowanie własne.
Okres dekoniunktury negatywnie wpływa na podejmowanie decyzji innowacyjnych w przedsiębiorstwach przemysłowych. Jednak widoczne to jest jedynie w dziesięciu rozpatrywanych obszarach aktywności innowacyjnej (tablica 3).
W tym okresie nakłady na B+R spadają o 48,8%, inwestycje w budynki o 50,0%, a nakłady na oprogramowanie komputerowe o 21,2%.
Implementacja nowych wyrobów spada o 29,9%, a nowych technologii
o 10,8%, w tym nowych procesów technologicznych o 25,0%. Rzadziej
dochodzi również do współpracy innowacyjnej o 18 punktów procentowych, w tym spadek zainteresowania dotyczy głównie współpracy
z krajowymi ośrodkami badawczymi (o 75,0%) i odbiorcami (o 50,0%).
Cykliczność zachowań innowacyjnych zasugerowana wcześniej została potwierdzona przy okazji rozpatrywania okresu dekoniunktury
gospodarczej. Negatywne oddziaływanie tego zjawiska nie jest jednak
tak powszechne (systemowe), jak w przypadku okresu ożywienia.
Tablica 4. Aktywność innowacyjna w okresie stagnacji gospodarczej
w województwie pomorskim w latach 2009-11
Atrybut innowacyjności
Parametr Błąd stan- Statystyka
p1
dardowy
t-studenta
Nakłady na B+R
-,416
0,108
-3,846
0,28
Nakłady na nowe budynki
-,367
0,112
-3,284
0,23
Oprogramowanie kompute-,301
0,104
-2,903
0,42
rowe
Nowe wyroby
-,492
0,105
-4,68
0,52
Nowe technologie (w tym):
-,334
0,117
-2,861
0,75
- procesy technologiczne
-,359
0,104
-3,448
0,41
- systemy okołoprodukcyjne
-,291
0,108
-2,690
0,28
- systemy wsparcia
-,315
0,116
-2,716
0,19
Współpraca z dostawcami
-,519
0,117
-4,453
0,18
Współpraca z konkurentami
-,429
0,151
-2,846
0,06
Współpraca z krajowymi
-,516
0,161
-3,212
0,05
jednostkami nauki
Współpraca z odbiorcami
-,302
0,122
-2,476
0,15
p2
0,43
0,35
0,54
0,70
0,85
0,55
0,39
0,29
0,34
0,14
0,13
0,23
566
Współpraca ogółem
Arkadiusz Świadek
-,404
0,106
-3,817
0,35
0,50
Źródło: Opracowanie własne.
Brakującym elementem całościowego obrazu regionu jest czas stagnacji. Okazuje się bowiem, że nie dość, iż wpływa negatywnie na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw, to dotyczy większej liczby rozpatrywanych płaszczyzn. Modele z parametrami istotnymi statystycznie
wystąpiły dla trzynastu obszarów aktywności innowacyjnej. Okres stagnacji zatem częściej i bardziej systemowo, niż faza dekoniunktury
ogranicza generowanie i transfer nowych technologii oraz nawiązywanie współpracy innowacyjnej na Pomorzu (tablica 4).
Nakłady na działalność B+R spadają w tym czasie o 34,4%, na nowe
budynki o 34,3%, a oprogramowanie komputerowe o 22,2%. Do wdrażania nowych wyrobów dochodzi rzadziej o 25,7%, nowych technologii
o 11,8%, w tym procesów technologicznych o 25,5%, systemów okołoprodukcyjnych o 28,2% czy systemów wsparcia o 34,5%.
Zjawisko współpracy innowacyjnej jest ograniczone w fazie stagnacji o 30,0%, w tym blisko dwukrotnie z dostawcami, odbiorcami i konkurentami i aż o 61,5% z krajowymi ośrodkami badawczymi.
Na podstawie zaprezentowanych modeli obserwujemy analogiczne
co do kierunku, ale bardziej systemowe ograniczanie działalności innowacyjnej w kresie stagnacji w stosunku do recesji gospodarczej. Oddziaływanie to jest jednak płytsze (niższe spadki prawdopodobieństwa zdarzeń).
Zakończenie
Reasumując województwo pomorskie zaliczane jest do średniosilnych gospodarczo regionów w kraju. Aktywność innowacyjna realizowana w przedsiębiorstwach przemysłowych na tym terenie jest silnie
uzależniona od faz cyklu koniunkturalnego. Działanie to posiada wyraźnie cyklicznych charakter, a zatem zainteresowanie jego prowadzeniem rośnie w czasie ożywienia i spada w okresie recesji. Niewiadomą
pozostawał okres przejściowy, czyli faza stagnacji. Przybliżone wyniki
badań wskazały, że okres ten oddziałuje również negatywnie na decyzje
innowacyjne przedsiębiorstw. Systemowość takiego wpływu jest nawet
wyższa niż w czasie recesji, choć skala ograniczeń niższa.
W badanym regionie czynnik koniunkturalny silnie oddziałuje na
zachowania przedsiębiorstw i tym samym polityka innowacyjna w tym
województwie powinna elastycznie odpowiadać na potrzeby przedsię-
Koniunktura gospodarcza a aktywność innowacyjna…
567
biorstw w różnych fazach cyklu gospodarczego. Powinien to być tym
samym istotny i nieodłączny element skutecznej realizacji regionalnej
strategii innowacji.
Literatura
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Aghion P., G. Saint-Paul (1998), Uncovering some causal relationships
between productivity growth and the structure of economic fluctuations: A
tentative survey. “Labour”, 12(2).
Barrett C. W., C. S. Musso, A. Padhi (2009), Upgrading R&D in a
downturn, “The McKinsey Quarterly”, No.2
Canton E., H. Uhlig (1999), Growth and the cycle: Creative destruction
versus entrenchment, “Journal of Economics”, Vol. 69, No. 3.
Clark J., C. Freeman, L. Soete (1981), Long waves, inventions, and innovations, “Futures”, No. 13(4).
Francois P., H. Lloyd-Ellis (2003), Animal Spirits through Creative Destruction, “The American Economic Review”, Vol. 93, No. 3.
JRC (2010): M. Cincera, C. Cozza, A. Tübke, P. Voigt, Doing R&D or
not, that is the question (in a crisis…), IPTS working paper on corporate R&D and innovation, No. 12.
Shleiffer A. (1986), Implementation Cycles, “The Journal of Political
Economy”, Vol. 94, No. 6.
Soete L. (2009), Challenges for making European research an engine of
competitiveness, Presented at VINNOVA workshop: How can a future
ERA support and stimulate research, innovation, and sustainable economic growth in Europe? Berlin, March 17th.
Stiglitz J. (1993), Endogenous Growth and Cycles, NBER WP N°4286.
Streszczenie
Systemy przemysłowe w krajach ze znaczną luką technologiczną cechują
się na ogół niską konkurencyjnością, przejawiającą się między innymi niskim
udziałem produktów wysokiej techniki w międzynarodowym handlu. Celem
opracowania było określenie kierunków oddziaływania różnych faz cyklu gospodarczego na zachowania innowacyjne przedsiębiorstw wraz z określeniem
siły tego wpływu. Osiągnięte rezultaty badań potwierdziły występowanie cyklicznej aktywności innowacyjnej w regionie pomorskim. Na podstawie analizy
wykonanej na grupie 680 przedsiębiorstw przemysłowych przy wykorzystaniu
regresji probitowej można stwierdzić, że w okresie ożywienia aktywność innowacyjna występuje znacznie częściej, niż w pozostałych fazach cyklu koniunkturalnego – recesji i stagnacji. Koniunktura gospodarcza jest zatem istotnym
i zmiennym w czasie czynnikiem wpływającym na decyzje innowacyjne przed-
568
Arkadiusz Świadek
siębiorstw. Na tej podstawie zachodzi potrzeba odniesienia aktualnych warunków rynkowych do programowania oddziaływania na zjawisko procesu innowacyjnego w naszym kraju.
Słowa kluczowe
innowacja, cykl koniunkturalny, system, region, przemysł
Economic cycle and regional innovative activity in the Pomeranian
industrial system (Summary)
Industrial systems in countries with a significant technological gap is generally characterized by low competitiveness, manifested, among others, the low
share of high technology products in international trade. The aim of the study
was to determine the impact of the various phases of the directions of the economic cycle on the behavior of innovative firms with the determination of the
strength of this effect. Achieved results confirmed the presence of cyclic of innovative activity in the Pomeranian region. Based on the analysis performed on
a group of 680 industrial companies using probit regression can be stated that
in the period boom innovative activity occurs much more frequently than in
other phases of the business cycle - recession and stagnation. The economic
situation is therefore an important and time-varying factor in the decisions of
innovative enterprises. On this basis, there is a need for a reference to the current market conditions, the impact of the phenomenon of programming innovation processes in our country.
Keywords
innovation, economic cycle, system, region, industry