Kumulacja Cu w migdałkach gardłowych dzieci narażonych i

Kumulacja Cu w migdałkach gardłowych dzieci narażonych i

PRACE ORYGINALNE
Jerzy KWAPULIÑSKI1
Ewa NOGAJ1
Maciej MISIO£EK2
Pawe³ NOGAJ3
Mariusz BOGUNIA1
Kumulacja Cu w migda³kach gard³owych
dzieci nara¿onych i nienara¿onych na dzia³anie
dymu tytoniowego
Accumulation of Cu in pharyngeal tonsils from children
exposed and unexposed to smoke of tobacco
Katedra i Zak³ad Toksykologii,
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Kierownik Katedry i Zak³adu Toksykologii:
Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski
1
Katedra i Klinika Laryngologii,
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Zabrzu
Kierownik: Prof. dr hab. Grzegorz Namys³owski
2
Zak³ad Analizy Instrumentalnej,
Katedra Analizy Instrumentalnej,
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Kierownik:
Prof. dr hab. Krystyna Trzepietowska-Stêpieñ
3
Dodatkowe s³owa kluczowe:
dym tytoniowy
bierne palenie
dzieci
migda³ki gard³owe
miedŸ
Additional key words:
smoke of tobacco
passive smoking
children
pharyngeal tonsils
copper
Adres do korespondencji:
Prof. dr hab. Jerzy Kwapuliñski
Katedra i Zak³ad Toksykologii,
Œl¹ski Uniwersytet Medyczny,
41-200 Sosnowiec, ul. Jagielloñska 4
Tel.: (+32) 364 16 37
[email protected]
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
Celem pracy by³a analiza zawartoœci Cu w przeroœniêtych migda³kach
gard³owych pochodz¹cych od dziewczynek i ch³opców nara¿onych i nienara¿onych na dym tytoniowy, zamieszka³ych na terenach uprzemys³owionych i rekreacyjnych województwa
Œl¹skiego. Zawartoœæ miedzi w badanych próbach oznaczono metod¹ ICPAES. Przeciêtna œrednia zawartoœæ Cu
w migda³kach gard³owych pochodz¹cych od dziewczynek zamieszkuj¹cych
tereny uprzemys³owione nara¿onych
na dym tytoniowy wynosi³a 1,35 µg/g,
w przypadku dziewczynek nienara¿onych zawartoœæ Cu by³a nieznacznie
ni¿sza - 1,31 µg/g. W przypadku dziewczynek z terenów rekreacyjnych wiêcej Cu stwierdzono w migda³kach
dziewczynek nienara¿onych na ETS
(0,72 µg/g) w porównaniu do nara¿onych na ETS (0,66 µg/g). W grupie
ch³opców zamieszkuj¹cych tereny rekreacyjne wiêksza zawartoœæ Cu (0,71
µg/g) by³a w migda³kach ch³opców
nara¿onych na ETS w porównaniu do
nienara¿onych (0,30 µg/g). Ró¿nice te
by³y istotne statystycznie. Natomiast w
grupie ch³opców mieszkaj¹cych na
terenach przemys³owych wiêksz¹ zawartoœæ Cu stwierdzono u ch³opców
nara¿onych na ETS - 1,76 µg/g w porównaniu do nienara¿onych - 1,10 µg/
g. W pracy przedstawiono równie¿
wyniki analizy korelacyjnej pomiêdzy
Cu a innymi badanymi metalami: Al,
Ba, Ca, Cr, Fe, Mg, Mn, Zn, K, Na w
migda³kach gard³owych dziewczynek
i ch³opców nara¿onych i nienara¿onych na ETS.
The characteristic of occurrence
Cu content in pharyngeal tonsils from
girls and boys exposed to tobacco
smoke and unexposed to tobacco
smoke living in Southern Poland is
presented in this article. Analysis of
content of Cu in pharyngeal tonsils
was observed in eight groups of children: girls exposed to tobacco smoke
and unexposed to tobacco smoke living in industrial region and village,
boys exposed to tobacco smoke and
unexposed to tobacco smoke living in
industrial region and village. Geometric mean of contents of copper in pharyngeal tonsils from girls exposed to
ETS living in industrial region was 1.35
µg/g and no exposed girls was 1.31 µg/
g, in girls exposed to ETS living in village region was 0.72 µg/g and no exposed to ETS girls was 0.66 µg/g. Geometric mean of contents of copper in
pharyngeal tonsils from boys exposed
to ETS living in industrial region was
1.76 µg/g and no exposed to ETS boys
was 1.10 µg/g, in boys exposed to ETS
living in village region was 0.71 µg/g
and no exposed girls was 0.30 µg/g
and this differences was statistically
important. The cross-correlation analysis between content of Cu and other
metals Ba, Ca, Cr, Al, Fe, Mg, Mn, Zn,
K, Na in eight groups of children was
observed.
Wstêp
Œwiatowa Organizacja Zdrowia podaje,
¿e blisko 700 milionów dzieci na œwiecie jest
nara¿ona na dzia³anie dymu tytoniowego
przez ok. 1,2 biliona ludzi doros³ych, którzy
pal¹ [10].
Wielu autorów donosi, ¿e bierne palenie poprzez tzw. œrodowiskowy dym tytoniowy ETS ma negatywny wp³yw na zdrowie
szczególnie dzieci [3,7,8,10]. Bierne palenie mo¿e byæ przyczyn¹ czêstszego wystêpowania u dzieci chorób dotycz¹cych uk³adu oddechowego w porównaniu do dzieci
nienara¿onych [7,8]. U dzieci nara¿onych na
ETS czêœciej wystêpuje nie¿yt oskrzeli, zapalenie p³uc, zapalenie migda³ków podniebiennych, zapalenie zatok obocznych nosa,
obturacyjnego zapalenia oskrzeli, astmy
oskrzelowej, czy te¿ zapaleñ ucha œrodkowego [4,5,8,9,10]. U dzieci nara¿onych w
œrodowisku domowym na ETS czêœciej wykonywane s¹ zabiegi wyciêcia trzeciego
migda³ka [2].
Spoœród wielu szkodliwych czynników
œrodowiskowych najczêstszym i najpowszechniej wymieniany jest dym tytoniowy,
533
Tabela I
Charakterystyka statystyczna wystêpowania Cu w migda³kach gard³owych pochodz¹cych od dzieci nara¿onych i nienara¿onych na dym tytoniowy [µg/g].
Statistical characteristics of occurrence of Cu in pharyngeal tonsils for exposure passive smoking and no passive smoking children [µg/g].
N
Œrednia
ary tm ety czna
Najbardziej praw dopodobny
Œrednia
zakres zm ian
geom etry czna
Zakres zm ian
m in
m ax
Zaw artoœci odpow iadaj¹ce
Odchy lenie
10
90
standardow e
percenty low i percenty low i
Wspó³czy nniki rozk³adu
skoœnoœæ
kurtoza
Tereny uprzem y s³ow ione
Ch³opcy
nara¿eni
5
1,95
0,78
3,12
1,76
0,80
3,35
0,80
3,35
0,94
0,61
0,88
Ch³opcy
nienara¿eni
21
1,29
1,01
1,56
1,10
0,120
2,42
0,59
2,17
0,61
0,13
-0,59
Dziew czy nki
nara¿one
4
1,36
1,06
1,65
1,35
1,08
1,48
1,08
1,48
0,19
-1,91
3,73
Dziew czy nki
nienara¿one
10
1,49
0,91
2,06
1,31
0,76
3,01
0,77
2,66
0,80
0,85
-0,67
Tereny rekreacy jne
Ch³opcy
nara¿eni
19
0,76
0,63
0,90
0,71
0,25
1,37
0,44
1,20
0,29
0,33
-0,21
Ch³opcy
nienara¿eni
6
0,43
0,11
0,75
0,30
0,04
0,81
0,04
0,81
0,30
0,09
-1,53
Dziew czy nki
nara¿one
8
0,85
0,47
1,23
0,66
0,08
1,45
0,08
1,45
0,46
-0,34
-0,49
Dziew czy nki
nienara¿one
8
0,76
0,53
0,99
0,72
0,41
1,24
0,41
1,24
0,28
0,64
-0,15
0,80
któremu przypisuje siê najwiêksze znaczenie w czêstotliwoœci zapadania na wybrane
choroby uk³adu oddechowego [8]. Pirogronowicz i wsp. wykaza³ wiêksz¹ iloœæ zaostrzeñ astmy oskrzelowej u dzieci i m³odzie¿y nara¿onej na dym tytoniowy, w porównaniu do grupy nienara¿onej [13].
Dym tytoniowy okreœlany jest jako emisja z „chemicznej fabryki w miniaturze”. W
sk³ad dymu tytoniowego wchodzi ok. 4200
ró¿nych zwi¹zków chemicznych w tym a¿
30 metali, które wystêpuj¹ w postaci tlenków, soli np. potasu, wapnia, magnezu, jak
równie¿ metale ciê¿kie np. kadm, nikiel,
cynk i selen, oraz pierwiastki promieniotwórcze np. polon 210 [11,12,14]. Metale te gromadz¹c siê w organizmie mog¹ powodowaæ uboczne skutki zdrowotne [11].
Celem pracy by³o okreœlenie poziomu
zawartoœci Cu w migda³kach gard³owych
dziewczynek i ch³opców nara¿onych i nienara¿onych na ETS w przeroœniêtych migda³kach gard³owych tzw. wyroœlach adenoidalnych.
Materia³y i metody
Materia³ badawczy stanowi³o 81 prób przeroœniêtych migda³ków gard³owych pochodz¹cych od dzieci
zamieszkuj¹cych tereny województwa Œl¹skiego. Od
dziewczynek pochodzi³o n=30 i ch³opców n=51. Dzieci
podzielono na dwie grupy:
•
zamieszkuj¹ce tereny uprzemys³owione woj.
œl¹skiego: Zabrze, Gliwice, Tychy, Racibórz, Ruda Œl¹ska, Miko³ów, Orzesze, Chorzów, Rybnik, Jastrzêbie
Zdrój
•
tereny rekreacyjne woj. œl¹skiego: ¯ywiec, Pewel, Ciêcina, Wêgierska Górka, Bielsko-Bia³a, Zator,
Czechowice-Dziedzice, Bystra, Wilkowice, Kozy, czyli
tereny Beskidu Œl¹skiego i ¯ywieckiego.
Na przeprowadzenie badañ uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej ŒAM w Katowicach NN-6501-10/06.
Pozyskany migda³ek gard³owy do czasu wykonania analizy przechowywany by³ w szklanych pojemnikach w temp. - 20°C w zamra¿arce. Po rozmro¿eniu,
przemyciu wod¹ redestylowan¹ i po wstêpnym wysuszeniu, próbê wa¿ono i doprowadzano do sta³ej masy
534
wspó³czynnik korelacji [r]
0,60
0,40
0,20
0,00
-0,20
-0,40
-0,60
-0,80
-1,00
Al
Ba
Ca
Cr
Fe
dziewczynki nara¿one na dym tytoniowy
Mg
Mn
Zn
K
Na
dziewczynki nienara¿one na dym tytoniowy
Rycina 1
Wspó³wystêpowanie Cu z innymi badanymi metalami w migda³kach gard³owych dziewczynek nara¿onych i
nienara¿onych na dym tytoniowy zamieszkuj¹cych tereny uprzemys³owione.
Co-occurrence Cu in relationships to other elements in pharyngeal tonsils for exposure passive smoking and no
passive smoking girls living in industrial region.
w suszarce KPC-65G w temp. 105°C±2°.
Nastêpnie próbki migda³ków mineralizowano w mineralizatorze ciœnieniowym w obiegu zamkniêtym - PDS
6, za pomoc¹ 65% spektralnie czystego kwasu azotowego (Supra Pure Merck). Zawartoœæ Cu oznaczono
metod¹ atomowej spektrometrii absorpcyjnej w kuwecie
grafitowej GS-AAS z u¿yciem spektrometru Solaar M6
(firmy PJA Solutions).
Analizê dok³adnoœci oznaczeñ Cu sprawdzano
metod¹ dodatku wzorca (firmy Merck) w zakresie spodziewanych stê¿eñ Cu w badanym materiale. Wykrywalnoœæ oznaczania Cu wynosi³a 0,01 µg/g, a precyzja oznaczeñ 3.1%.
Analizê statystyczn¹ otrzymanych wyników badañ
opracowano przy pomocy programu statystycznego Statistica ver. 7.1.
Wyniki i ich omówienie
Charakterystykê statystyczn¹ zawartoœci Cu w migda³kach dzieci nara¿onych i
nienara¿onych na dzia³anie dymu tytoniowego zestawiono w tabeli I.
Najwiêksz¹ przeciêtn¹ zawartoœæ Cu
odpowiadaj¹c¹ œredniej geometrycznej dostrze¿ono w migda³kach gard³owych, pochoPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
dz¹cych od ch³opców zamieszka³ych na terenach uprzemys³owionych, nara¿onych na
dym tytoniowy (1,76 µgCu/g). Natomiast
najmniejsza zawartoœæ Cu wystêpowa³a w
migda³kach gard³owych ch³opców nienara¿onych na dym tytoniowy zamieszkuj¹cych
tereny rekreacyjne - 0,30 µgCu/g.
W przypadku dziewczynek najwiêksz¹
zawartoœci¹ Cu charakteryzowa³y siê migda³ki dziewczynek z terenów uprzemys³owionych nara¿onych na bierne palenie tytoniu (1,35 µgCu/g), a najmniejsz¹ dziewczynki nara¿one na dym tytoniowy pochodz¹ce
z terenów rekreacyjnych – 0,66 µgCu/g. Potwierdza to fakt, ¿e osoby zamieszkuj¹ce
tereny uprzemys³owione wiêcej kumuluj¹ Cu
w organizmie w porównaniu do terenów rekreacyjnych [1].
Œrednia arytmetyczna zawartoœæ Cu w
migda³kach gard³owych dzieci zamieszka³ych na terenach uprzemys³owionych waha³a
siê od 1,29 µgCu/g (u ch³opców nienara¿onych na ETS) do 1,95 µgCu/g w przypadku
ch³opców nara¿onych na ETS. W przypadJ. Kwapuliñski i wsp.
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
1
0,8
wspó³czynnik korelacji [r]
0,6
0,4
0,2
0
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
Al
Ba
Ca
Cr
Fe
Mg
Mn
dziewczynki nara¿one na dym tytoniowy
Zn
K
Na
dziewczynki nienara¿one na dym tytoniowy
Rycina 2
Wspó³wystêpowanie Cu z innymi badanymi metalami w migda³kach gard³owych dziewczynek nara¿onych i
nienara¿onych na dym tytoniowy zamieszkuj¹cych tereny rekreacyjne.
Co-occurrence Cu in relationships to other elements in pharyngeal tonsils for exposure passive smoking and no
passive smoking girls living in village region.
1,00
0,80
wspó³czynnik korelacji [r]
0,60
0,40
0,20
0,00
-0,20
-0,40
-0,60
-0,80
Al
Ba
Ca
Cr
Fe
Mg
Mn
ch³opcy nara¿eni na dym tytoniowy
Zn
K
Na
ch³opcy nienara¿eni na dym tytoniowy
Rycina 3
Wspó³wystêpowanie Cu z innymi badanymi metalami w migda³kach gard³owych ch³opców nara¿onych i
nienara¿onych na dym tytoniowy zamieszkuj¹cych tereny uprzemys³owione.
Co-occurrence Cu in relationships to other elements in pharyngeal tonsils for exposure passive smoking and no
passive smoking boys living in industrial region.
0,6
0,5
wspólczynnik korelacji [r]
ku dziewczynek poziom zawartoœci Cu by³
na podobnym poziomie zarówno u nara¿onych jak i nienara¿onych na dzia³anie ETS
– 1,36 µgCu/g i 1,49 µgCu/g i nie ró¿ni³a
siê statystycznie (p£0,320)
Wyniki badañ dotycz¹ce dzieci z terenów rekreacyjnych pozwoli³y dostrzec, ¿e:
najni¿sza zawartoœæ Cu wystêpowa³a u nienara¿onych ch³opców – 0,43 µgCu/g w porównaniu do ch³opców nara¿onych na ETS
– 0,76 µgCu/g. Z kolei najwy¿sza zawartoœæ
Cu wynosi³a u dziewczynek nara¿onych na
ETS – 0,85 µgCu/g, a nienara¿onych na
ETS – 0,76 µgCu/g, zamieszka³ych na terenach rekreacyjnych. Statystycznie istotne ró¿nice w wystêpowaniu Cu w migda³kach gard³owych, dostrze¿ono jedynie na
terenach rekreacyjnych miêdzy grup¹ ch³opców nara¿onych i nienara¿onych na ETS
(p=0,034).
Porównuj¹c zawartoœci odpowiadaj¹ce
wartoœci¹ t³a œrodowiskowego nara¿enia na
Cu (10 percentylowi) u dzieci zamieszkuj¹cych tereny rekreacyjne, to najmniejsza zawartoœæ Cu wystêpowa³a u ch³opców nienara¿onych – 0,04 µgCu/g a najwiêksza u
ch³opców nara¿onych na ETS – 0,44 µgCu/g.
Dla porównania wartoœci t³a œrodowiskowej zawartoœci Cu w migda³kach gard³owych
dziewczynek nara¿onych na ETS mieszkaj¹cych na terenach uprzemys³owionych wynosi³y 1,08 µg/g, a u nienara¿onych 0,77 µg/g.
Natomiast ekstremalne nara¿enie na Cu
zawart¹ w œrodowisku opisuje 90 percentyl, który jest trzykrotnie wiêkszy w przypadku ch³opców nara¿onych na ETS z terenów
uprzemys³owionych – 3,35 µgCu/g w porównaniu do ch³opców nara¿onych z terenów
rekreacyjnych – 1,20 µgCu/g. Najmniejsza
zawartoœæ 90 percentyla – 0,81 µgCu/g wystêpowa³a u ch³opców nienara¿onych z terenów rekreacyjnych.
Kolejnym zagadnieniem podejmowanym w pracy by³o okreœlenie charakteru
wspó³wystêpowania Cu z innymi badanymi
metalami w migda³kach gard³owych dzieci
nara¿onych i nienara¿onych na dzia³anie
ETS pochodz¹cych z woj. œl¹skiego (ryciny
1-4).
Istotny statystycznie okaza³ siê wspó³czynnik korelacji wiêkszy od 0,35 (p£0,05).
Porównuj¹c sposób wspó³wystêpowania Me+n w migda³kach gard³owych dziewczynek nara¿onych i nienara¿onych na dym
tytoniowy zamieszkuj¹cych tereny uprzemys³owione mo¿na zauwa¿yæ, ¿e u dziewczynek nara¿onych na dzia³anie ETS wystêpuj¹ istotne zale¿noœci o charakterze antagonistycznym Cu z Ba (-0,71), Cr (-0,99), Fe
(-0,58), Mn (-0,30) i K (-0,62). Natomiast u
dziewczynek nienara¿onych istotne wspó³zale¿noœci mia³y charakter synergistyczny
pomiêdzy Cu a: Al (0,34), Ba (0,39), Cr
(0,69), Mg (0,67) i Zn (0,58) – rycina 1.
W przypadku migda³ków gard³owych
dziewczynek nara¿onych na dym tytoniowy
z terenów rekreacyjnych wyst¹pi³y tylko
dwie istotne wspó³zale¿noœci Cu z Cr (0,41)
o charakterze synergistycznym oraz z Mn
(-0,75) o charakterze antagonistycznym. W
drugiej badanej grupie - dziewczynek nienara¿onych na ETS wspó³zale¿noœci Cu
dotyczy³y Al (0,60), Zn (0,36), K (0,51) i Na
(0,83) – rycina 2.
Analizuj¹c grupê ch³opców nara¿onych
0,4
0,3
0,2
0,1
0
-0,1
-0,2
-0,3
-0,4
Al
Ba
Ca
Cr
Fe
ch³opcy nara¿eni na dym tytoniowy
Mg
Mn
Zn
K
Na
ch³opcy nienara¿eni na dym tytoniowy
Rycina 4
Wspó³wystêpowanie Cu z innymi badanymi metalami w migda³kach gard³owych ch³opców nara¿onych i
nienara¿onych na dym tytoniowy zamieszkuj¹cych tereny rekreacyjne.
Co-occurrence Cu in relationships to other elements in pharyngeal tonsils for exposure passive smoking and no
passive smoking boys living in village region.
i nienara¿onych na ETS z terenów uprzemys³owionych dostrze¿ono istotne odwrotnie
proporcjonalne zale¿noœci Cu z Al
(-0,58), Cr (-0,78), K (-0,57), Na (-0,70) i
wprost proporcjonalne z Mg (0,59) i Mn
(0,84) w grupie ch³opców nara¿onych na
dym tytoniowy – rycina 3. W grupie nienara¿onych ch³opców wystêpuj¹ tylko dwie
istotne zale¿noœci Cu z Mg (0,51) i Zn (0,52).
W grupach ch³opców nara¿onych i nienara¿onych na dym tytoniowy mieszkaj¹cych na trenach rekreacyjnych widaæ wiêksz¹ iloœæ istotnych wspó³zale¿noœci Cu z
innymi metalami – rycina 4. W grupie ch³opców nara¿onych na dym tytoniowy istotne
wprost proporcjonalne wspó³zale¿noœci Cu
dotyczy³y Ca, Cr, Mn, Zn (0,35-0,55). Natomiast w grupie ch³opców nienara¿onych na
535
ETS zaobserwowano odwrotn¹ proporcjonaln¹ zale¿noœæ Cu z Zn (-0,36) oraz wprost
proporcjonalne zale¿noœci Cu z Ba, K,
Na(0,45-0,58), podobnie jak w przypadku
dziewczynek nienara¿onych na dym tytoniowy z terenów rekreacyjnych.
W ¿adnej z badanych grup nie potwierdzi³ siê znany z piœmiennictwa synergizm
Cu-Fe [6], natomiast zale¿noœci Cu-Zn mia³y
charakter synergistyczny w badanych grupach z wyj¹tkiem ch³opców nara¿onych na
ETS z trenów rekreacyjnych.
Te fakty t³umaczy siê z³o¿onym permanentnym jednoczesnym wp³ywem wielu pierwiastków obecnych zarówno w pyle PM10 i
ETS. Tym bardziej, ¿e zawartoœci odpowiadaj¹ce 10 percentylowi s¹ ok. 2 krotnie wiêksze u ch³opców zamieszkuj¹cych tereny
przemys³owe w porównaniu do zawartoœci
10 percentyla u ch³opców zamieszkuj¹cych
tereny rekreacyjne, a u dziewczynek ok. 10
razy wiêksze w porównaniu do tych samych
grup dzieci z terenów rekreacyjnych. Czynnikiem wp³ywu na wzrost zawartoœci Cu
okaza³ siê ETS, bowiem odpowiedni iloraz
zawartoœci odpowiadaj¹cej 90 i 10 percentylowi by³ równy ok. 3 dla ch³opców, a dziewczynek ok. 15 razy. Byæ mo¿e w przypadku
dziewczynek jest to wynikiem przebywania
wiêkszego czasu w domu z ETS w przeciwieñstwie do ch³opców, którzy preferuj¹ zabawy na wolnym powietrzu.
536
Wnioski
1. ETS jest istotnym czynnikiem determinuj¹cym wzrost zawartoœci Cu w tkankach
dzieci na przyk³adzie migda³ka gard³owego.
2. O negatywnym wp³ywie ETS œwiadcz¹ wiêksze zawartoœci Cu w migda³kach
gard³owych odpowiadaj¹ce 10 i 90 percentylowi oraz iloraz tych zawartoœci.
3. Stopieñ kontaminacji Cu migda³ków
gard³owych dzieci zamieszkuj¹cych tereny
uprzemys³owione tak¿e wskazuje na rolê
biernego nara¿enia na dym tytoniowy obok
danego zanieczyszczenia powietrza Cu.
4. Charakter wspó³wystêpowania Cu z
innymi pierwiastkami w migda³kach gard³owych w warunkach ETS determinuje p³eæ i
miejsce zamieszkania.
Piœmiennictwo
1. Fischer A., Kwapuliñski J., Wiechu³a D., Fischer
T.: The occurrence of copper in deciduous teeth of
girls and boys living in Upper Silesian Industry Region (Southern Poland). Sci. Total Environ. 389,
2008, 315.
2. Hinton A., Herdman R., Martin-Hirsch D., Saeed
S.: Parental cigarette smoking and tonsillectomy in
child. Clinical Otolaryn. 1993, 18, 178.
3. International Consultation on Environmental Tobacco
Smoke (ETS) and Child Health. Consultation Report,
WHO, 1999.
4. Jacyszyn K.: Nikotynizm [W:] Toksykologia (red.)
Señczuk W., PZWL Warszawa, 1999, 422.
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
5. Jarvis M., Goddard E., Higgins V. et al.: Children's
exposure to passive smoking in England since the
1980's: cotinine evidence from population surveys.
BMJ. 2000, 321, 343.
6. Jêdrychowski W., Flak E.: Palenie tytoniu przez
matki w ci¹¿y i ekspozycja na dym tytoniowy w
œrodowisku domowym jako czynniki zwiêkszaj¹ce
podatnoϾ dzieci w wieku szkolnym na ostre choroby
dróg oddechowych. 1996. Przegl. Epidemiol. 1997,
50, 457.
7. Kabata-Pendias A., Kabata-Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków œladowych. 1999, PWN, Warszawa, 123.
8. Ka³ucka S.: Nastêpstwa biernego palenia tytoniu w
œrodowisku domowym. Przegl. Lek. 2007, 64, 632.
9. Mania M., Przybysz A., Kurylak A.: Bierne palenie,
a czêstoœæ wystêpowania objawów chorobowych ze
strony uk³adu oddechowego u dzieci od 0-7 lat.
Przegl. Lek. 2006, 63, 831.
10. Milanowski A. (red.): Choroby uk³adu oddechowego.
Biblioteka Pediatry 36, PZWL, 2000.
11. Milanowski J.: Palenie tytoniu. Wp³yw na zdrowie i
program walki z na³ogiem. Biofolium, Lublin, 2001.
12. Nogaj E., Kwapuliñski J., Misio³ek M. i wsp.: Wp³yw
biernego palenia na zawartoœæ glinu w migda³kach
gard³owych dzieci zamieszkuj¹cych rejony po³udniowej Polski. Przegl. Lek. 2007, 64, 713.
13. Piekoszewski W., Florek E.: Efekty kliniczne interakcji leków i dymu tytoniowego. Akademia Medyczna
im. Karola Marcinkowskiego, Poznañ, 2000.
14. Pirogowicz I., Bujanowska-Fedak M., Gwiazda E.
i wsp.: Astma oskrzelowa u dzieci i m³odzie¿y a
nara¿enie na dym tytoniowy. Przegl. Lek. 2007, 64,
630.
J. Kwapuliñski i wsp.