W grupie każda jednostka ma znaczenie. Jak wychować obywatela

INFORMACJE § OPINIE § PROPOZYCJE
2/2014
W grupie ka¿da jednostka ma znaczenie
JAK WYCHOWAÆ OBYWATELA
w trzech obszarach. Po pierwsze, niezbêdna jest stosowHomo est animal sociale. Ju¿ Arystoteles
na wiedza. Nie mo¿na byæ œwiadomym obywatelem
zauwa¿y³, ¿e istot¹ cz³owieczeñstwa jest czêsto nasza
Polski i Europy, nie posiadaj¹c choæby elementarnej
zdolnoœæ do œwiadomego budowania relacji z innymi
wiedzy z zakresu historii, geografii, sytuacji spo³ecznej
ludŸmi. To, w jakim stopniu potrafimy wspó³pracowaæ,
czy regu³ funkcjonowania spo³eczeñstwa demokratyczbudowaæ i rozwijaæ, szanowaæ i tolerowaæ innoœæ, aktynego. Po drugie, konieczne jest wypracowanie pewnych
wnie d¹¿yæ do poprawy aktualnej sytuacji nie tylko
postaw i zachowañ, które z perspektywy funkcjonowaw³asnej, lecz i innych ludzi, jest wyznacznikiem naszej
nia demokratycznego spo³eczeñstwa obywatelskiego s¹
dojrza³oœci do ¿ycia spo³ecznego.
po¿¹dane. Ostatnim z elementów, warunkuj¹cych efekStaro¿ytni Grecy odró¿niali bycie dobrym cz³otywnoœæ wychowania obywatelskiego, jest w³aœciwy stowiekiem od bycia dobrym obywatelem. Dobrzy ludzie
sunek emocjonalny wycho¿yj¹ w³asnym ¿yciem, zgodnie
wanka do kwestii pañstwa,
z okreœlonymi, obowi¹zuj¹narodu i spo³eczeñstwa. Nie
cymi powszechnie zasadami
Staro¿ytni
Grecy
oznacza to oczywiœcie, ¿e
moralnymi. Dobrzy obywatele
powinniœmy kochaæ zmieniaodró¿niali bycie dobr ym cz³oponosz¹ dodatkowy ciê¿ar akj¹ce siê rz¹dy czy z radoœci¹
tywnego uczestnictwa w ¿yciu
wiekiem od bycia dobrym obyp³aciæ podatki, jednak patriopublicznym spo³eczeñstwa.
watelem.
Dobrzy
ludzie
¿yj¹
tyzm zmniejsza dolegliwoϾ
Wspó³czeœnie wiele mówimy
w³asnym
¿yciem,
zgodnie
z
okreobywatelskich obowi¹zków
o wychowaniu obywatelskim
oraz zwiêksza wolê œwiaw kontekœcie przemian ustroœlonymi, obowi¹zuj¹cymi powszedomego uczestniczenia w projowych w Polsce, polskiego
chnie zasadami moralnymi. Docesach kszta³tuj¹cych ¿ycie
cz³onkostwa w Unii Europejbrzy
obywatele
ponosz¹
dodaspo³eczne kraju.
skiej czy te¿ zmian w szkoltkowy
ciê¿ar
aktywnego
uczestJakie wychowanie
nictwie. Sam termin jest jedobywatelskie jest najnak nieostry: istnieje wszak
nictwa w ¿yciu publicznym
bardziej efektywne? Takie,
wiele rozmaitych, ró¿ni¹cych
spo³eczeñstwa.
którego podstaw¹ jest
siê zasadniczo teorii wychowprawid³owo funkcjonuj¹ca
ania. Inne cele, stosuj¹c odrodzina. Badania przepromienne metody osi¹gaæ chc¹
wadzone w Stanach Zjednoczonych (gdzie ponad 3 mln
pedagodzy autorytarni, co innego postuluj¹ zwolennicy
dzieci jest edukowanych domowo) wykazuj¹, ¿e dzieci
szeroko pojmowanego nurtu pedagogiki humanistycznej
edukowane domowo, ju¿ jako doroœli, wykazuj¹ znaczy antypedagogiki. Równie¿ drugi cz³on pojêcia „wycznie wiêcej postaw prospo³ecznych ni¿ dzieci nauczane
chowanie obywatelskie” bywa rozumiany na wiele
w systemie szkolnictwa masowego; znacznie czêœciej
sposobów, w wê¿szym b¹dŸ szerszym zakresie1 .
poœwiêcaj¹ swój czas na dzia³alnoœæ w organizacjach
Co znaczy wiêc wychowaæ obywatela? Zasadspo³ecznych i pozarz¹dowych, czêœciej dzia³aj¹ jako
niczo zgadzamy siê, ¿e pojêcie obywatelstwa obejmuje
wolontariusze, pomagaj¹c innym, czêœciej uczestnicz¹
swym zakresem takie elementy jak identyfikacjê jedw wyborach i generalnie s¹ bardziej usatysfakcjonownostki z okreœlon¹ grup¹ (narodem, pañstwem), zespó³
ani swoim ¿yciem ni¿ doroœli, którzy przeszli przez tradypraw, okreœlone powinnoœci i obowi¹zki, uczestnictwo
cyjne szko³y2 . Nie znaczy to oczywiœcie, ¿e powinniœmy
w ¿yciu publicznym oraz wspólne wartoœci. O tym, które
zwolniæ szko³y z obowi¹zku edukowania obywatelskiego.
z elementów zyskuj¹ wiêksze znaczenie w ostatecznej
W rodzinach, w których dzieci realizuj¹ obowi¹zek naudefinicji obywatelstwa, decyduj¹ zazwyczaj takie czynki w szko³ach (a tych jest w naszym kraju zdecydowana
niki jak: œwiatopogl¹d, sytuacja polityczna kraju (w tym
wiêkszoœæ), zasadnicza czêœæ odpowiedzialnoœci za
system rz¹dów), poziom rozwoju spo³eczno-gospodarprawid³owe przygotowanie m³odych ludzi do
czego. Wydaje siê, ¿e skuteczne wychowanie obywatelobowi¹zków zwi¹zanych z ¿yciem spo³ecznym (a tak¿e
skie, niezale¿nie od tego, jakie dok³adnie cele zechcemy
do umiejêtnego korzystania z obywatelskich uprawnieñ!)
osi¹gn¹æ, wymaga rozwijania osobowoœci wychowanka
INFORMATOR OSWIATOWY
27
INFORMACJE § OPINIE § PROPOZYCJE
2/2014
spada na instytucje edukacyjne. Bêd¹c jednoczeœnie
pedagogiem i rodzicem edukuj¹cym domowo swoje dziecko, ograniczê siê do próby okreœlenia czynników, które
mog¹ wp³yn¹æ na wiêksz¹ efektywnoœæ „domowego”
wychowania obywatelskiego.
Rola rodziny w kszta³towaniu postaw obywatelskich
bywa niedoceniana3 . Zapominamy, ¿e poza oczywistymi zadaniami z zakresu kszta³towania indywidualnych
biografii jednostek oraz zapewniania swoim cz³onkom
zabezpieczenia we wszystkich sferach ludzkiego funkcjonowania, rodzina pe³ni równie¿ kluczow¹ role poœrednika pomiêdzy jednostkami a szerszymi strukturami
spo³ecznymi. Postawy i wartoœci obywatelskie
kszta³towane s¹ u dzieci od najm³odszych lat. Dzieci
przejmuj¹ wzorce przekazywane – czêsto niezupe³nie
œwiadomie – przez rodziców. Postawy i zachowania
prospo³eczne maj¹ najwiêksz¹ szansê rozwijaæ siê
najpe³niej w rodzinach, w których rodzice (oraz inni doroœli) prezentuj¹ demokratyczny styl wychowania.
Naczeln¹ zasad¹ takiego stylu wychowywania
dzieci jest bezwzglêdne, wzajemne poszanowanie praw
wszystkich cz³onków rodziny. Dzieci wspólnie z rodzicami ustalaj¹ zakres obowi¹zków oraz okreœlonych uprawnieñ poszczególnych cz³onków rodziny, bior¹ czynny
udzia³ w rodzinnych dyskusjach, dotycz¹cych wa¿nych
wydarzeñ, takich jak wyjazdy wakacyjne czy formy
spêdzania czasu wolnego. Dziecko w demokratycznej
rodzinie ma prawo g³osu. G³os ten jest brany pod uwagê
w momencie podejmowania wspólnej decyzji. Takie
postêpowanie uczy otwartoœci na argumenty innych,
umo¿liwia wypracowywanie kompromisów i poszukiwanie rozwi¹zañ najkorzystniejszych z punktu widzenia
rodziny jako grupy. Dziecko wychowywane w rodzinie
demokratycznej ma œwiadomoœæ w³asnej odrêbnoœci
i indywidualnoœci oraz tego, ¿e w grupie ka¿da jednostka ma znaczenie. Grupa – pocz¹tkowo rodzina, póŸniej
szersze struktury spo³eczne – zyskuje dziêki aktywnie
dzia³aj¹cym jednostkom, ale równie¿ jednostki maj¹ szansê korzystaæ ze wsparcia pozosta³ych cz³onków grupy.
Wa¿ne jest, aby realizuj¹c poszczególne zadania wychowawcze, zwracaæ uwagê na rozwój samodzielnoœci
i obowi¹zkowoœci dziecka. Istotne jest równie¿ wspieranie indywidualizmu. Ka¿dy z nas jest inny,
niepowtarzalny, posiada w³asny, unikalny potencja³.
Spo³eczeñstwo demokratyczne jest silne w³aœnie dziêki
umiejêtnoœci czerpania z ró¿norodnoœci swoich cz³onków,
realizuj¹cych swoje w³asne cele w szerokim kontekœcie
dobra wspólnego. Jeœli rodzicom uda siê rozwin¹æ
w dziecku empatiê oraz solidarnoœæ z innymi cz³onkami
rodziny, istnieje spora szansa, ¿e tak¿e w swoim doros³ym
¿yciu cz³owiek ten nie pozostanie obojêtny na problemy
i potrzeby innych ludzi i spróbuje aktywnie w³¹czyæ siê
w ¿ycie spo³eczne swojej zbiorowoœci.
Odpowiednia atmosfera domu rodzinnego oraz
wzorce postaw prospo³ecznych, prezentowane przez
rodziców, stanowi¹ podstawê dla wpajania dzieciom
wiedzy i umiejêtnoœci dotycz¹cych wszelkich obszarów
„bycia obywatelem”. Rola rodziny nie ogranicza siê do
tworzenia namiastki spo³eczeñstwa demokratycznego
w domu. Do zadañ rodziców nale¿y te¿ zapoznawanie
dzieci z kultur¹, histori¹ i tradycjami kraju oraz wpajanie postawy szacunku w stosunku do Ojczyzny, prawa
czy symboliki narodowej. Dziêki wspó³dzia³aniu rodziców
z dzieæmi i innymi cz³onkami rodziny, u dzieci rozwijaæ
siê mo¿e postawa odpowiedzialnoœci wobec wspólnoty,
rzetelnoœci i obowi¹zkowoœci oraz poszanowania zasad
wspó³¿ycia spo³ecznego. Dzia³ania na rzecz lokalnej
spo³ecznoœci (pomoc schronisku dla zwierz¹t, udzia³
w zbiórce odzie¿y czy ¿ywnoœci, wspólne „sprz¹tanie
œwiata”) pozwalaj¹ dziecku na wykszta³cenie poczucia
to¿samoœci ze wspólnot¹ w kontekœcie szerszym, ni¿ tylko
w³asna rodzina. Obserwuj¹c spo³eczne i obywatelskie
zachowania rodziców, dzieci ucz¹ siê zasad œwiadomego
i aktywnego uczestnictwa w ¿yciu publicznym. Z biegiem czasu poznaj¹ mechanizmy dzia³ania instytucji
pañstwowych, w czasie rozmów z rodzicami rozwijaj¹
umiejêtnoœæ interpretacji wydarzeñ politycznych oraz
poznaj¹ donios³e znaczenie wyborów dla istnienia
demokracji.
Nawet w przypadku dzieci edukowanych domowo,
nie wszystkie z tych zadañ s¹ realizowane wy³¹cznie
przez rodziców. Dzieci powinny byæ zachêcane do czynnego uczestniczenia w ¿yciu spo³ecznoœci – czêœci
obowi¹zków obywatelskich mog¹ wiêc uczyæ siê
w dru¿ynach harcerskich, klubach osiedlowych czy organizacjach skupiaj¹cych wolontariuszy. Rodzice powinni pamiêtaæ, ¿e œwiadomy obywatel to jednostka
odpowiedzialna i aktywna, a nie uleg³a i bierna. Wychowuj¹c obywatela, nie mamy dziecka „ulepiæ” do biernego pos³uszeñstwa, a zachêciæ do aktywnej odpowiedzialnoœci za siebie i innych, gdy¿ to w³aœnie mo¿e byæ
droga do osi¹gniêcia osobistego i spo³ecznego sukcesu. ö
28
Matylda Basarab
Akademia Ekonomiczno-Humanistyczna
w £odzi
PRZYPISY:
1. Wiêcej na temat definicji terminu „wychowanie obywatelskie” w: Kuzitowicz W., Wychowanie obywatelskie w szkole.
Ale jakie?, „Spo³eczeñstwo”, nr 4/2008 2. Wiêcej na ten temat: Cogan, J.J. The Challenge of Multidimensional Citizenship for the 21st Century. An International Perspective on
Education, Kagan Press, Londyn1998, s. 155-168 3. Niko³ajew
J., Leœniewska G., Rola rodziny w kszta³towaniu
spo³eczeñstwa obywatelskiego, „Management and Business
Administration. Central Europe”, 2/2012, s. 123-135
INFORMATOR OSWIATOWY