Przetwórstwo zboz - wersja ostateczna

Przetwórstwo zbóż
Spis treści
1. Ogólne omówienie branży
................................................................................................................
.......................................................................................
4
.................................................................................................
9
2. Ogólna informacja o rynku polskim
3. Ogólna informacja o rynku UE
4. Nowe przepisy
...............................................................................................................................
11
........................................................................
13
............................................................................................................................
14
.........................................................................................................................................
15
5. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty
6. Podstawy prawne
7. Bibliografia
1
8. Ważne organizacje
.......................................................................................................................
9. Przydatne strony internetowe
..................................................................................................
15
15
1. Ogólne omówienie branży
W przemysłach zbożowo−młynarskim, paszowym i piwowarskim oraz branżach pokrewnych (przemysł
makaronowy i piekarniczy) przetwarzaniu podlega około 9 mln ton ziarna zbóż, tj. około 36% zbiorów i
sektor ten stanowi istotną część całości przemysłu spożywczego. W wymienionych branżach przetwórstwa
zbożowego w 2002 roku, w średnich i dużych przedsiębiorstwach przemysłowych1, znajdowało pracę ponad
55 tys. osób na 291,4 tys. osób w całym sektorze średnich i dużych przedsiębiorstw przemysłu
spożywczego. Wartość wytworzonej i sprzedanej produkcji (w cenach bieżących) wyniosła 21,9 mld zł,
z czego 6,7 mld zł przypadało na przemysł piekarniczy, blisko 3,5 mld na zbożowo−młynarski
i makaronowy, 5,3 mld na piwowarski i blisko 6,45 mld zł na przemysł paszowy. Łączny udział
tych branż, reprezentowanych przez duże i średnie przedsiębiorstwa przemysłowe, w produkcji sprzedanej
przemysłu spożywczego w ostatnich paru latach kształtował się w granicach 16−22%, zaś w zatrudnieniu
w przedziale 14−19% i wykazywał wyraźną tendencję wzrostową.
W obrębie sektora przemysłu spożywczego ustabilizowany udział w produkcji sprzedanej na poziomie 3−3,8%,
przy spadającym udziale w zatrudnieniu, utrzymuje przemysł zbożowo−młynarski. Przy rosnącym lub ustabi−
lizowanym zatrudnieniu najbardziej dynamicznie rośnie natomiast produkcja sprzedana przemysłu paszowego
1. Zatrudniających odpowiednio 50 – 249 oraz 250 i więcej pracowników.
1
i piwowarskiego oraz ich udział w zatrudnieniu i produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego.
Dokonujący się w latach 90 −tych proces przekształceń własnościowych przyczynił się do zmian w ilości
podmiotów działających w przetwórstwie ziarna zbóż. W przemyśle zbożowo−młynarskim na bazie
majątku dotychczasowych 35 państwowych przedsiębiorstw zbożowo−młynarskich powstało około 100
firm, spośród których blisko połowa zachowała swój tradycyjny profil działalności, tj. prowadzi skup,
przechowywanie i przetwórstwo zbóż, natomiast pozostałe zajmują się wyłącznie przetwórstwem, bądź
działają wyłącznie w sferze przechowalnictwa.
Równocześnie nastąpiło usamodzielnienie się małych i średnich spółdzielczych młynów gospodarczych,
nastawionych dotychczas na obsługę rynków lokalnych, w tym zwłaszcza na usługowy przemiał zbóż na
potrzeby okolicznych gospodarstw rolnych. Po "urynkowieniu" gospodarki wraz z młynami prywatnymi
(łącznie około 2400 firm) na szeroką skalę poczęły one dokonywać przemiałów zbóż na cele handlowe,
stwarzając silną konkurencję dla przedsiębiorstw przemysłowych, w wyniku, czego te ostatnie przez okres
pierwszych czterech lat systematycznie traciły udział w rynku. Podobne skutki proces przekształceń
własnościowych spowodował w przemyśle paszowym (rozpad zjednoczenia „Bacutil”, oraz sieci zakładów
paszowych będących w posiadaniu PGR i spółdzielczości „Samopomoc Chłopska”), a także w handlu
hurtowym i detalicznym produktami przetwórstwa zbożowego (rozpad struktur Gminnych Spółdzielni, PSS
„Społem” oraz Wojewódzkich Przedsiębiorstw Handlu Wewnętrznego, w skrócie WPHW).
Przetwórstwo zbóż
Procesy dekoncentracji pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóż charakterystyczne były zwłaszcza
dla pierwszych lat okresu transformacji. Od pewnego czasu jednak, poczyna już torować sobie drogę
tendencja odwrotna. Wskazuje na to fakt, że w dziedzinie przemysłowego przetwórstwa zbóż coraz
większą aktywność wykazują grupy kapitałowe tworzone przez duże spółki przemysłowo−handlowe i
fundusze inwestycyjne, a najsilniejsze ekonomicznie firmy, często określane mianem liderów, systema−
tycznie zwiększają obroty i wzmacniają swoją pozycję rynkową. W ostatnich latach w grupie średnich i
dużych firm obserwuje się narastający proces fuzji prowadzący do redukcji liczby firm działających w
poszczególnych branżach przetwórstwa zbożowego.
Według danych GUS w 2002 roku w przemyśle zbożowo−młynarskim (grupa 1561) działało
ogółem 42 średnich i dużych firm (69 firm w 1998 roku) zatrudniających około 5,8 tys. osób, a wartość
sprzedaży w cenach bazowych wyniosła blisko 2,1 mld zł. Obecnie liczba czynnych młynów o
zdolności produkcyjnej ponad 250 tys. ton przerobu ziarna rocznie oceniana jest na 800, w tym o
zdolności przemiału ponad 150 ton/dobę około 100, a ich łączna zdolność produkcyjna stanowi 40%
ogólnej zdolności istniejącej w skali kraju. Ogólny potencjał przetwórczy młynarstwa wykorzysty−
wany jest w około 60−65%. Najlepiej swoje zdolności wykorzystują firmy największe, o czym świadczy
m.in. fakt, że 42 firmy miały blisko 70% udział w rynku.
Proces koncentracji bardziej zaawansowany jest w przemyśle paszowym2. W branży w roku 2002
prowadziło działalność 45 średnich i dużych firm (48 w 1998 roku). Znajdowało w nich zatrudnienie 6,9
tys. osób, wartość sprzedaży mieszanek i koncentratów paszowych oraz dodatków wyniosła ponad 5,1
2. łącznie z firmami produkującymi pasze dla zwierząt domowych (dla psów, kotów itp.)
2
mld zł, a ich udział w rynku wynosił blisko 80%. W przemyśle paszowym występują znaczne nadwyżki
zdolności produkcyjnych, chociaż nie tak duże, jak w zbożowo−młynarskim. W 1997 roku, kiedy
produkcja mieszanek była najwyższa stopień wykorzystania istniejących zdolności w branży
szacowano na 65−70%. Wejście na rynek nowych podmiotów w latach późniejszych, w okresie spadku
popytu na pasze przemysłowe musiało skutkować zwiększeniem się nadwyżek potencjału produkcyjne−
go. Z dużą dozą pewności można stwierdzić, że zjawisko relatywnie niskiego wykorzystania zdolności
produkcyjnych występuje również w pozostałych branżach przetwórstwa zbożowego, a zwłaszcza tych w
których doszło do zwiększenia ilości podmiotów (np. w przemyśle piekarniczym zaledwie 55%).
W przemyśle piekarskim produkującym pieczywo świeże (grupa 1581) w 2002 roku prowadziło
działalność 199 średnich i dużych firm, zatrudniających ponad 22 tys. osób, a wartość ich sprzedaży w
cenach bazowych 1,9 mld zł, co dawało im 45% udział w rynku.
Inaczej przedstawiała się sytuacja w branży produkcji wyrobów o przedłużonej trwałości (m.in.
ciast, sucharów, wafli, herbatników, chleba chrupkiego itp. klasyfikowanych jako grupa 1582). Liczba
średnich i dużych firm w 2002 roku wg GUS, wynosiła 42 podmioty. W branży znajdowało zatrudnienie
7,7 tys. osób, wartość sprzedaży wynosiła 1,1 mld zł, a ich udział w rynku 53,7%.
Ogólne omówienie branży
Tabela 1.
Struktura podmiotów przetwórstwa ziarna zbóż w 2002 roku
Źródło: niepublikowane dane GUS.
3
W tym samym czasie produkcją makaronów, klusek itp. (grupa 1585) zajmowały się 42 średnie i duże
firmy, zatrudniające 2,6 tys. osób, których udział w rynku szacowano na nieco ponad 60%. Najbardziej
skoncentrowaną branżą przetwórstwa zbóż jest jednak przemysł piwowarski, w którym w 2002 roku 10
największych firm posiadało 85% udział w rynku.
2. Ogólna informacja o rynku polskim
2.1. Produkcja wyrobów
Rozwój branż przetwórstwa zbóż z wyjątkiem przemysłu piwowarskiego, przebiegał w latach 90−tych według
podobnego scenariusza – załamanie się przetwórstwa i kryzys ekonomiczno−finansowy przedsiębiorstw
tworzących przemysłowy segment sektora w pierwszych latach okresu transformacji ustrojowej, a następnie
stopniowe przezwyciężanie skutków kryzysu i postępująca odbudowa utraconego udziału w rynku.
Regres w przemyśle zbożowo−młynarskim trwał dłużej i m.in. przez to był głębszy, niż w niektórych
innych branżach przemysłu spożywczego. W konsumpcyjnych przemiałach zbóż spadkowe tendencje
utrzymywały się do 1995 roku, w wyniku czego udział firm przemysłowych w rynku obniżył się do 48%,
wobec 75% w końcu lat 80−tych. Spadkowe tendencje o rok krócej trwały w branżach pokrewnych
przemysłowi młynarskiemu, tj. w sferze przetwórstwa wtórnego – w produkcji pieczywa zwykłego i
półcukierniczego, trwałego pieczywa cukierniczego, wyrobów ciastkarskich i makaronów. Tym niemniej
również w ich przypadku doszło do znaczącego spadku udziału w rynku.
Ostatnie lata charakteryzują się stopniową odbudową poziomu produkcji i pozycji rynkowej przemysło−
wego segmentu sektora. Proces ten stosunkowo powoli i z dość dużą zmiennością przebiega w zakresie
Przetwórstwo zbóż
Tabela 2.
Przemiały zbóż i produkcja głównych wyrobów pierwotnego
i wtórnego przetwórstwa zbóż w przemysłowym segmencie
sektora w latach 1988−2003 (tys. ton)
Bd. – brak danych , * szacunek na podstawie wyników przedsiębiorstw zatrudniających ponad 50 pracowników.
Źródło: Dane GUS, Rocznik statystyczny przemysłu 2003 i szacunki własne.
4
pierwotnego przetwórstwa zbóż. W okresie 1994−2003 odnotowano 33% wzrost przemysłowych prze−
miałów konsumpcyjnych i podwyższenie ich udziału w rynku do 64%, jednak nadal kształtują się one
poniżej poziomu przedkryzysowego (około 6,2 mln ton). W strukturze przemiałów dominowała pszeni−
ca, której udział wahał się w granicach 80% z wyraźną tendencją wzrostową.
Bardziej dynamicznie i stabilnie rośnie natomiast produkcja wyrobów wtórnego przetwórstwa zbóż, w
tym zwłaszcza produktów bardziej przetworzonych. Ze znaczną nadwyżką odbudowany został przed−
kryzysowy wolumen produkcji makaronów, wyrobów ciastkarskich oraz trwałego pieczywa cukiernicze−
go, w tym dietetycznego. Wzbogacanie asortymentu produkcji, idące w parze z poprawą jakości
wyrobów, skutkuje zarazem poszerzaniem się rynków zbytu, w tym również zagranicznych, na których
poza tradycyjnymi wyrobami (trwałe pieczywo cukiernicze) lokowane są w coraz większym zakresie
również makarony, mąki, kasze i płatki i inne przetworzone produkty zbożowe. W drugiej połowie
minionej dekady w szybkim tempie rosła produkcja wyrobów częściowo, lub całkowicie przygotowanych
do spożycia oraz żywności typu „fast food”.
W latach 1993−2003 nastąpiło również wyraźne ożywienie produkcji pasz przemysłowych. W 2003 roku
wyprodukowano ponad 5,3 mln ton pasz,wobec 2,9 mln ton, tj. o 83% więcej niż w 1993 roku. Tendencje
wzrostowe wykazywała przede wszystkim produkcja mieszanek paszowych dla drobiu oraz koncentra−
tów dla sporządzania sposobem gospodarczym mieszanek paszowych dla trzody chlewnej. Zdecydowa−
nie wolniej powiększała się natomiast produkcja pełnoporcjowych mieszanek dla trzody. W strukturze
mieszanek średniobiałkowych dominujący udział (około 70%) mają mieszanki dla drobiu a około 20%
mieszanki dla trzody chlewnej.
*) 0d 2000 roku obowiązuje zakaz stosowania mączek pochodzenia zwierzęcego w żywieniu zwierząt.
Źródło: niepublikowane dane GUS, 2003 szacunek.
Ogólna informacja o rynku polskim
Tabela 3.
Wyniki produkcyjne w sektorze paszowym w tys. ton
5
Produkcja pasz przemysłowych jest bardzo wrażliwa na zmiany koniunktury na rynku zbóż i produktów
pochodzenia zwierzęcego co sprawia, że okresy jej wzrostu przeplatają się z okresami spadku. Wynika
to głównie ze zmian w kształtowaniu się relacji cen zbóż do cen pasz przemysłowych, a także cen żywca
rzeźnego do cen zbóż, które powodują znaczne wahania w popycie gospodarstw rolnych. W okresach
relatywnego spadku cen zbóż względem cen mieszanek przemysłowych rolnicy redukują ich zakupy i w
większym stopniu opierają żywienie zwierząt na paszach gospodarskich.
Identyczne efekty powodują spadki cen żywca rzeźnego w relacji do cen pasz przemysłowych, co
nierzadko się zdarza, a co ostatnio miało miejsce w latach 1997−1999 i w 2002 roku. Elastyczność
cenowa popytu na pasze przemysłowe ze strony produkcji fermowej, jest niższa, niż przeciętnego
gospodarstwa prowadzącego chów zwierząt gospodarskich. Dotyczy to ferm trzodowych, a zwłaszcza
fermowej produkcji drobiu i jaj, w przypadku której zastępowanie pasz przemysłowych gospodarskimi
jest praktycznie niemożliwe. Z tego powodu w warunkach znaczącego wzrostu cen pasz przemysłowych
bądź spadku cen drobiu i jaj fermy drobiarskie ponoszą z reguły straty i zaprzestają produkcji.
Przetwórstwo zbóż
2.2. Kredytowe wsparcie w zakresie zaopatrzenia w surowiec
6
Do 1 maja 2004 o preferencyjne kredyty na skup i gwarancje kredytowe mogły się ubiegać podmioty
gospodarcze działające w sferze obrotu i przetwórstwa zbóż (z wyjątkiem zakładów przemysłu paszowego)
niezależnie od formy ich własności. Dostępu do kredytów preferencyjnych i rządowych gwarancji kredytowych
nie posiadały przedsiębiorstwa przetwórstwa wtórnego oraz handlu hurtowego i detalicznego przetworami
zbożowymi. Uzyskanie kredytu przez firmy zbożowo−młynarskie było warunkiem koniecznym partycypacji w
programie skupu z dopłatą. W odróżnieniu od systemu interwencji sprzed 1999 roku, kiedy miały one
możliwość odsprzedania Agencji Rynku Rolnego skupione zboża, po cenach pokrywających poniesione koszty
skupu i przechowywania z marginesem zysku, jeśli warunki rynkowe okazywały się niekorzystne, w ostatnich
5 latach w ramach skupu zbóż z dopłatą dokonywały one zakupów na własny koszt i ryzyko. Nie ponosiły
żadnego ryzyka jedynie te firmy które skupowały zboża na zlecenie Agencji i za jej środki. Zachętą dla
przedsiębiorców do uczestnictwa w programie skupu z dopłatą było niskie oprocentowanie kredytów zaciąga−
nych na sfinansowanie zakupów zbóż. Stopa oprocentowania w poszczególnych miesiącach realizacji skupu po
cenach minimalnych była zróżnicowana. Najniżej oprocentowane były kredyty zaciągane na skup realizowany
w lipcu i sierpniu (5% w skali roku), a najwyżej na skup w październiku (7%). Stopień partycypacji firm w
programie skupu z dopłatą uzależniony był od ustalonego poziomu ceny interwencyjnej, a ten z kolei zależał
głównie od stanu finansów publicznych. W warunkach pogłębiającego się deficytu budżetowego dla podtrzyma−
nia opłacalności produkcji zbóż łatwiej było podwyższać poziom ceny interwencyjnej niż utrzymywać ją na
niezmienionym poziomie i zwiększać odpowiednio kwoty dopłat asygnowanych ze środków budżetowych.
Dlatego też w kolejnych latach rząd stosował rozwiązanie kompromisowe tzn. decydował się na podwyższanie
zarówno poziomu cen minimalnych, jak i wysokości dopłat, co skutkowało spadkiem zainteresowania firm
działających w przetwórstwie i obrocie ziarnem partycypacją w programie skupu z dopłatą ARR i stwarzało
konieczność zwiększenia skupu za środki własne Agencji.
Przejęcie unijnego systemu interwencji na rynku zbóż w istocie rzeczy oznacza likwidację stosowanego do
1 maja 2004 systemu preferencyjnych kredytów na skup przechowalnictwo i przetwórstwo zbóż. Minister−
stwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi podejmuje starania by system ten był utrzymany jeszcze przez trzy następne
sezony. Sprawa tych, a także innych kredytów i dotacji jest przedmiotem uzgodnień z Komisja Europejską.
2.3. Wyniki finansowe
Z badań Zakładu Ekonomiki Przemysłu Spożywczego IERiGŻ, wynika, że od 2000 roku przetwórstwo
zbóż osiąga bezpieczne i dość stabilne wyniki finansowe. Rentowność netto tego sektora przekroczyła
2% przychodów netto i była wyższa niż średnia przemysłu spożywczego, a w ubiegłym roku wzrosła do
2,42% obrotów. Z wyjątkiem produkcji pieczywa cukierniczego pozostałe działy tego przetwórstwa w
2003 roku osiągnęły zysk netto. Najwyższy poziom rentowności netto charakteryzował firmy paszowe
(3,3%). Równie wysokie mierniki rentowności miały przedsiębiorstwa przemiału zbóż (2,63%). W
sektorze zbożowo−młynarskim duże były także wpływy własnej gotówki (z zysku i amortyzacji), gdyż
zbliżyły się do 6% przychodów (tabela 4). Poprawę sytuacji ekonomiczno−finansowej branży osiągnięto
przy dużej redukcji kosztów finansowych, związanych z obsługą kapitału obcego. Obciążenie nimi
zmalało z około 5% w końcówce lat dziewięćdziesiątych do 3% przychodów w roku ubiegłym.
a) zysk netto plus amortyzacja.
b) suma zysku brutto, amortyzacji i kosztów finansowych.
Źródło: Obliczenia na podstawie materiałów GUS o wynikach przedsiębiorstw zatrudniających do 1998 roku 50 i więcej osób,
w latach 1999 i 2000 ponad 5 osób, a od 2001 roku ponad 9 osób.
Tylko w przemiale zbóż odnotowano poprawę wyników ekonomicznych, gdzie rentowność brutto wynio−
sła 3,6% obrotów, netto 2,6%, a wpływy gotówki 5,9% przychodów (tabela 5). Osiągnięto to przy
dalszym obniżeniu kosztów finansowych (do 2,8% obrotów). W przemyśle młynarskim wzrósł także
odsetek przedsiębiorstw rentownych do ponad 90%, a ich udział w obrotach tego sektora wyniósł 75%.
Ogólna informacja o rynku polskim
Tabela 4.
Wyniki finansowe przemysłu zbożowo−młynarskiego
(łącznie z makaronowym)
7
Tabela 5.
Wyniki finansowe pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóż
Źródło: Obliczenia własne na podstawie materiałów GUS o wynikach przedsiębiorstw zatrudniających ponad 9 osób, za
wyjątkiem poz. 5, która dotyczy przedsiębiorstw zatrudniających 50 i więcej osób.
Przetwórstwo zbóż
Kontynuowana była tendencja obniżania rentowności producentów makaronu, pieczywa i trwałego
pieczywa cukierniczego. Największy jej spadek nastąpił w produkcji pieczywa cukierniczego, gdzie
odnotowano stratę na poziomie 1,1% przychodów. Zmniejszył się także odsetek firm rentownych tego
przetwórstwa do 66%, a przychody ich stanowią około 84% obrotów. Stosunkowo niska jest rentowność
produkcji makaronu i pieczywa świeżego, gdyż kształtuje się na poziomie 1,1−1,3% obrotów.
Niewielki spadek wskaźników rentowności odnotowano w przemyśle paszowym. Rentowność netto tego
sektora jest nadal prawie dwukrotnie wyższa niż w całym przemyśle spożywczym, a udział firm rentownych
w obrotach branży wynosi ok. 80%. Jest to dział przetwórstwa zbóż znajdujący się w najlepszej sytuacji
finansowej, gdyż ma on wysoką bieżącą płynność finansową (1,47) oraz charakteryzuje się małym
zadłużeniem z tytułu kredytów krótkoterminowych. Wzrosło natomiast jego zadłużenie długookresowe.
Znacznie pogorszyła się sytuacja finansowa producentów trwałego pieczywa cukierniczego, gdyż stracili oni
bezpieczną płynność finansową, mimo niskiego i malejącego obciążenia kredytami krótko – i długookre−
sowymi. Płynności finansowej nie mają producenci pieczywa. Nieznacznie wzrosło ich zadłużenie krótko –
i długoterminowe, lecz jego poziom nie jest duży i nie stwarza ono zagrożenia dla sektora. Niską płynność
finansową mają także producenci makaronu. Ich aktywa obrotowe są tylko o 12% wyższe niż zobowiązania
krótkoterminowe. Duże jest także zadłużenie długoterminowe przedsiębiorstw tego sektora. Wartość
kredytów i pożyczek jest prawie czterokrotnie wyższa niż kwota rocznej amortyzacji.
W przemyśle młynarskim wzrostowi rentowności nie towarzyszyła poprawa płynności finansowej. Wskaźnik
bieżącej płynności finansowej pozostał bez zmian w porównaniu z rokiem poprzednim (1,07). Ten dział
8
przetwórstwa ma najwyższe obciążenie aktywów bieżących kredytami i pożyczkami krótkoterminowy−
mi. Wysokie było także zadłużenie długookresowe, lecz zanotowano niewielki jego spadek.
3. Ogólna informacja o rynku UE
W większości krajów UE do obrotu rynkowego wchodzi 70−85% wyprodukowanego w danym roku
ziarna zbóż, podczas gdy w Polsce proporcje te są niemal dokładnie odwrotne. Szczególnie wysoka jest
towarowość produkcji pszenicy (80−90%), ale relatywnie wysoka jest również towarowość innych zbóż,
zwłaszcza jęczmienia, w krajach położonych w tej samej strefie klimatycznej co Polska, oraz kukurydzy,
w krajach południowo−zachodniej Europy.
W przepływach ziarna zbóż z rolnictwa do końcowych jego użytkowników, tj. przetwórców i eksporte−
rów, istotną rolę odgrywają pośrednicy. W Wielkiej Brytanii około 65% wyprodukowanego przez siebie
zboża farmerzy zbywają firmom handlowym branży rolnej, około 15% rolniczym spółdzielniom zaopa−
trzenia i zbytu a tylko 20% bezpośrednio przetwórcom. Nieco inaczej pod tym względem przedstawia się
sytuacja we Francji. W kraju tym około 75% zbywanych przez farmerów zbóż skupują rolnicze spółdziel−
nie, a 25% firmy handlowe i bezpośredni przetwórcy3.
W kreowaniu popytu na ziarno zbóż na obszarze Unii kluczowe znaczenie ma przemysł paszowy i
zbożowo−młynarski. W latach 1995−2002 produkcja mieszanek paszowych w krajach UE−15 oscylo−
wała w granicach 120−125 mln ton, z czego 41−43 mln ton stanowiły mieszanki dla trzody, 34−39 mln ton
mieszanki dla drobiu i 32−35 mln ton dla bydła. W tym czasie tendencje wzrostowe dominowały w
produkcji mieszanek dla trzody i drobiu, a spadkowe w produkcji dla bydła.
Pod koniec dekady lat 90−tych zużycie zbóż w produkcji mieszanek paszowych szacowane było na około 50
mln ton i stanowiło 48% całości paszowego ich zużycia. Do wzrostu zużycia zbóż przez przemysł paszowy
przyczynił się m.in. spadek rynkowych cen zbóż w następstwie obniżenia cen interwencyjnych, a także
W przemyśle zbożowo−młynarskim krajów UE na przetwory zbożowe przerabia się w ostatnich latach około
41−43 mln ton ziarna zbóż, w tym około 36−38 mln ton pszenicy. Przemiały zbóż dokonywane są głównie na
potrzeby rynku wewnętrznego, ale w niektórych krajach znaczącą rolę odgrywają również przemiały z przezna−
czeniem uzyskanych produktów na eksport. Dotyczy to zwłaszcza Francji, Niemiec, Włoch, Belgii i Holandii, które
w ugrupowaniu UE −15 stały się głównymi eksporterami mąki i innych produktów przerobu ziarna.
Zarówno w przemyśle paszowym jak i zbożowo−młynarskim we wszystkich krajach członkowskich obserwuje się
szybko postępujący proces koncentracji produkcji. W przemyśle zbożowo−młynarskim w ciągu dekady lat 90−tych
liczba działających młynów zmniejszyła się z 3,8 do 2,4 tys. sztuk, tj. o 36,3%. Największy ubytek młynów odnotowały
zwłaszcza kraje, które stały się członkami UE w trakcie ostatniego jej poszerzenia. W latach 1990−2000 liczba młynów
zmalała w Austrii o ponad 53%, w Finlandii o blisko 80%, a w Szwecji o około 81%, przy czym zmiany te nastąpiły głównie
Ogólna informacja o rynku UE
kryzys BSE i wprowadzony zakaz stosowania mączek mięsno−kostnych jako komponentów mieszanek.
3. Dane dla Wielkiej Brytanii pochodzą z firmy Cargill natomiast dla Francji z francuskiej agencji interwencyjnej ONIC.
9
po roku 1995. Inna sprawa, że w tym samym czasie w krajach byłej EWG−12, z małymi wyjątkami, zmiany w tym
względzie, również przybrały znaczącą skalę (por. tabela 6). Spadek liczby czynnych młynów łączyć należy z
niemożnością sprostania narastającej konkurencji na rynku przetworów zbożowych i przekształceniami w
sieci ich dystrybucji. Dotyczy to głównie młynów małych, o przestarzałych urządzeniach, a także młynów
źle zlokalizowanych. Wypadaniu nierentownych młynów z rynku towarzyszy zarazem wzrost zdolności
przemiałowych i podwyższanie się stopnia ich wykorzystania w młynach pozostałych. W szeregu krajów UE
powstają duże ugrupowania młynarskie, w których skład wchodzą również małe wyspecjalizowane młyny
oraz przedsiębiorstwa przerabiające ziarno i mąkę na produkty inne niż pieczywo. Duże grupy produkcyj−
ne o przemiale ponad 500 tys. ton ziarna rocznie (ponad 1700 ton/dobę), jak dotąd powstały w ośmiu
krajach członkowskich, a ich liczba w poszczególnych krajach nie przekracza trzech4.
Tabela 6.
Zmiany liczby młynów w krajach UE i w Polsce
Przetwórstwo zbóż
Źródło: „Zmiany w przemyśle młynarskim UE w latach 1990−2000”, „Przegląd zbożowo−młynarski” nr 10/2001 r.
Podobny przebieg procesy koncentracji produkcji i integracji pionowej mają również w pozostałych
branżach przetwórstwa zbóż, w tym także w przemyśle piwowarskim i skrobiowym, które również mają
istotne znaczenie w kreowaniu popytu na jęczmień, pszenicę i kukurydzę.
Tabela 7.
Zmiany w ilości zakładów i produkcji pasz przemysłowych/zakład – UE 13*
*) dane orientacyjne dla lat 1999−2001; brak danych dla Grecji i Luksemburga
Źródło: Europejskie Stowarzyszenie Producentów Pasz (FEFAC)
4. Np. we Francji jest to ugrupowanie Sufflet, GMP i Euromill, w Anglii Rank Novis i Allied Mills, a w Niemczech VK−
Kampfmeijer i Werhahn.
10
Każda branża przetwórstwa zbożowego, zarówno przemysł zbożowo młynarski jak i paszowy, piwowar−
ski i skrobiowy zainteresowana jest zakupem ziarna o ściśle określonych parametrach jakościowych, w
zależności od końcowego przeznaczenia wyrobu finalnego. Stąd też końcowi użytkownicy zbóż, tj. ich
przetwórcy i eksporterzy, a także pośrednicy w stosunkach z producentami ziarna nierzadko pełnią
funkcje nakładcy. Producent zobowiązany jest do wysiewania określonych odmian zbóż i dotrzymania
reżimu technologicznego, tak by wyprodukowane ziarno odpowiadało specyficznym wymogom jako−
ściowym stawianym przez odbiorcę. W zamian za to ma on gwarancję opłacalnego zbytu produkowa−
nego w gospodarstwie zboża, gdyż odbiorcy są skłonni premiować dobrą jakość surowca, co nierzadko
jest jednym z ważniejszych paragrafów kontraktów zawieranych z rolnikami.
4. Nowe przepisy
4.1. Systemy zarządzania jakością
W krajach UE przedsiębiorstwa produkujące żywność i pasze przemysłowe dla zwierząt oraz dokonujące
obrotu żywnością i paszami, zgodnie z dyrektywą Rady nr 93/43 z 14.06.1993 oraz dyrektywą Rady z
dnia z dnia 22 grudnia 1995 roku nr 95/69/EC w sprawie warunków zatwierdzania i rejestracji
niektórych zakładów i pośredników działających w sektorze pasz dla zwierząt, mają obowiązek wdroże−
nia i stosowania nowoczesnych systemów zarządzania jakością, które mają zapewnić produkcję bez−
• system Dobrej Praktyki Produkcyjnej i Dobrej Praktyki Higienicznej (GMP/GHP);
• system Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontroli (HACCP);
• Kodeks postępowania w produkcji pasz przemysłowych dla zwierząt (CPMAF);
• System Dobrej Praktyki Żywienia Zwierząt – wytyczne postępowania (CPGAF) wg Codex Alimenta−
rius Commission (CAC).
Analogiczne rozwiązania prawne są już wprowadzone do ustawodawstwa polskiego. Od 20 lipca 2000
roku zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie warunków sanitarnych oraz zasad prze−
strzegania higieny przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi, używkami i substancjami dodatko−
wymi (Dz.U. Nr 30/2000, poz. 37 wraz z późniejszymi zmianami) wszystkie polskie przedsiębiorstwa
zajmujące się produkcją i obrotem żywnością mają obowiązek wdrożenia systemu dobrej praktyki
produkcyjnej i dobrej praktyki higienicznej (GMP/GMH). Z dyrektywą Rady nr 95/69/EC koresponduje
polska ustawa o środkach żywienia zwierząt z dnia 23 sierpnia 2001 roku. Natomiast Ustawa z dnia 11
maja 2001 o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. Nr 63/2002, poz. 634) wprowadza
prawny obowiązek stosowania od 1 stycznia 2004 roku systemu HACCP we wszystkich dużych przedsię−
biorstwach zajmujących się produkcją i obrotem żywnością. Z obowiązku tego zwolniona została grupa
przedsiębiorstw małych i średnich kwalifikowanych do tej grupy na podstawie przepisów ustawy z dnia
19 listopada 1999 roku o prawie działalności gospodarczej.
Nowe przepisy
piecznej żywności, takich jak:
11
Kryteria ustawowe zaliczenia do kategorii małych i średnich przedsiębiorstw to: średnioroczne za−
trudnienie (poniżej 50 osób oraz poniżej 250 osób) oraz przychód netto ze sprzedaży towarów,
wyrobów i usług oraz operacji finansowych (poniżej 7 mln
i poniżej 40 mln ).
System HACCP w krajach UE nie jest obowiązkowy w młynarstwie. Sytuacja w zakresie stopnia wdrożenia
tego systemu w młynach jest w poszczególnych krajach zróżnicowana. Wysoki stopień wdrożenia HACCP
mają z reguły kraje o małej ilości młynów i wysokiej koncentracji produkcji, a relatywnie niski w krajach o
dużej ilości młynów. Zaznaczyć przy tym należy, że nacisk na upowszechnianie się systemu w młynarstwie
wywierają przede wszystkim odbiorcy przetworów zbożowych (piekarze, cukiernicy, producenci makaro−
nów, hurtownicy), którzy ze zrozumiałych względów preferują zaopatrzenie z młynów stosujących HACCP.
Oznacza to, że polskie podmioty działające w sektorze pierwotnego i wtórnego przetwórstwa ziarna zbóż
wdrażając ten system mogą zwiększyć swoje szanse na eksport przetworów zbożowych do krajów UE.
4.2. Normy dotyczące ziarna zbóż i przetworów zbożowych
Przetwórstwo zbóż
Tabela 8.
Wykaz niektórych polskich norm dotyczących ziarna zbóż
12
5. Bezpośrednie skutki i spodziewane efekty
Firmy działające w obrębie sektora pierwotnego i wtórnego przetwórstwa zbóż stoją w obliczu poważnych
wyzwań jakie niesie ze sobą uzyskane 1 maja 2004 członkostwo w strukturach Unii Europejskiej (UE).
Przede wszystkim w niedługim czasie polskie firmy zetkną się na swoim terenie z silną konkurencją ze
strony działających w tym sektorze podmiotów unijnych, które z wyprzedzeniem przygotowywały się na
wejście nowych członków, przy czym nie ograniczy się ona jedynie do konkurencji cenowej.
Polscy rolnicy i przetwórcy zbóż będą mieli niewielkie szanse sprostania konkurencji, jeśli nie zostaną
dopięte do końca sprawy dotyczące standardów jakościowych ziarna zbóż. Od momentu uzyskania
statusu członka UE w Polsce obowiązują unijne normy jakościowe oraz procedury i metody oceny
jakościowej. Do ich egzekwowania przygotowana jest Agencja Rynku Rolnego i operatorzy magazynów
położonych na terenie centrów interwencyjnych oraz największe firmy zbożowo−młynarskie i paszowe,
pod tym względem gorzej natomiast przedstawia się sytuacja w rolnictwie.
Rozwiązanie problemu jakości ziarna zbóż będzie jednak trudne, jeśli nie niemożliwe bez udziału firm ziarno
przetwarzających. Chodzi tu o podjęcie przez firmy przetwórcze działań na rzecz pionowej integracji przetwórstwa
zbóż z ich produkcją od ogniwa hodowli poczynając. Brak rozwiązania problemu jakości skutkować będzie m.in.
tym, że firmy zbożowe w ograniczonym tylko zakresie będą mogły zarabiać na przechowywaniu zapasów
interwencyjnych, czy też będą zmuszone do sprowadzania zbóż od zachodnich czy południowych sąsiadów.
Jak dotychczas zakłady przemysłu paszowego podejmując działalność inwestycyjną, kierowały się głównie
kryteriami ekonomicznymi i inwestowały głównie w modernizację ciągów produkcyjnych. Natomiast, z
wyjątkiem firm z udziałem kapitału zagranicznego i dużych krajowych firm paszowych, nie przywiązywały
one szczególnej wagi do tego by zakład spełniał wymogi stawiane firmom unijnym. Tymczasem w warun−
kach unijnych niemożność sprostania wymogom zdrowotności i bezpieczeństwa żywności grozi zamknię−
ciem zakładu przez organy kontroli do czasu aż istniejące w tym zakresie braki nie zostaną usunięte.
Kolejnym wielkim wyzwaniem dla firm jest poprawa efektywności przetwórstwa, od czego zależeć
będzie końcowy efekt cenowo−ofertowej konfrontacji z firmami zachodnioeuropejskimi. Niska obecnie
jego efektywność, w porównaniu z firmami unijnymi, na ogół zdeterminowana jest rozdrobnieniem
przetwórstwa, utrzymywaniem zbędnego majątku i niskim stopniem wykorzystania posiadanego po−
Bezpośrednie skutki ...
Dużym wyzwaniem jest wdrożenie i egzekwowanie ostrych przepisów unijnych w zakresie zdrowotności i
bezpieczeństwa żywności. Wszyscy uczestnicy łańcucha zbożowego w tym przetwórcy surowców zbożowych
liczyć się muszą z koniecznością restrukturyzacji swego potencjału tak, by obowiązujące w tym względzie
regulacje mogły być stosowane w całym łańcuchu produkcyjno−handlowym. Wdrożenie zasad systemu HACCP
oraz innych wymogów stawianych przetwórcom łączy się z koniecznością modernizowania nie tylko ciągów
produkcyjnych, lecz również wyposażenia laboratoryjnego. Wprawdzie dotyczy to wszystkich sektorów prze−
twórstwa żywnościowego, ale wymogi w tym zakresie najostrzej sformułowane są w odniesieniu do produktów
hodowli oraz pasz stosowanych w żywieniu zwierząt, bowiem od ich jakości, zdrowotności i bezpieczeństwa
zależy jakość, zdrowotność i bezpieczeństwo finalnych produktów pochodzenia zwierzęcego.
13
tencjału oraz utrzymywaniem się rozległej luki technologicznej i organizacyjnej. Postęp w tej dziedzinie
odnotowują głównie najsilniejsze ekonomicznie firmy, które mając świadomość przyszłych zagrożeń
dokonują restrukturyzacji zasobów czynników wytwórczych oraz inwestują w rozwój.
Ze względu na daleko posunięte rozdrobnienie i małą siłę ekonomiczną większość firm zbożowo−
młynarskich ma ograniczone możliwości zgromadzenia we własnym zakresie niezbędnych dla moder−
nizacji potencjału produkcyjnego środków finansowych. Nawet gdyby im się udało zlikwidować lukę
technologiczną, to z powodu małej skali działalności w konfrontacji z firmami zachodnimi, charaktery−
zującymi się wysokim stopniem koncentracji produkcji i kapitału oraz rozległością prowadzonych ope−
racji na rynkach krajowych i zagranicznych, mają one niewielkie szanse na utrzymanie się na rynku.
6. Podstawy prawne
Przetwórstwo zbóż
6.1. Polskie akty prawne
14
1. Ustawa z dnia 11 maja 2001 o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz.U. 2002 Nr 63, poz. 634);
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 lutego 2000 w sprawie warunków oraz zasad prze−
strzegania higieny przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi i substancjami dozwolonymi
(Dz.U. 2000 Nr 30, poz. 377);
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19 grudnia 2002 roku w sprawie wymagań dotyczących
higieny w produkcji i w obrocie artykułami oraz materiałami i wyrobami przeznaczonymi do
kontaktu z tymi artykułami (Dz.U. 2002 Nr 234, poz. 1979);
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 stycznia 2003 w sprawie szczegółowego zakresu i metod
wewnętrznej kontroli jakości zdrowotnej żywności i przestrzegania zasad higieny w procesie produk−
cji w zakładach produkujących lub wprowadzających żywność do obrotu (Dz.U. 2003 Nr 6, poz. 77);
5. Ustawa z dnia 6 września 2001 o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywno−
ścią (Dz.U. 2001 Nr 128, poz. 1408);
6. Ustawa z dnia 22 grudnia 2001 roku o jakości handlowej artykułów rolno−spożywczych (Dz.U.
2001 Nr 5, poz. 44);
7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 grudnia 2002 w sprawie znakowania
środków spożywczych i dozwolonych substancji dodatkowych (Dz.U. 2002 Nr 220, poz. 1856);
8. Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 o środkach żywienia zwierząt (Dz.U. 2001 Nr 123, poz.1350);
9. Ustawa z dnia 12 września 2002 o normalizacji (Dz.U. 2002 Nr 169, poz.1386);
10. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 23 grudnia 2002 w sprawie sposobu nadawania i wykorzy−
stania znaku zgodności z Polska Normą (Dz.U. 2002 Nr 241, poz. 2077).
6.2. Akty prawne Unii Europejskiej
1. Dyrektywa Rady z dnia 14 czerwca 1993 roku nr 93/43 w sprawie higieny środków spożywczych;
2. Dyrektywa Rady z dnia 14 czerwca 1989 roku nr 89/397 w sprawie urzędowej kontroli żywności;
3. Dyrektywa Rady z dnia 29 października 1993 roku nr 93/99 w sprawie dodatkowych środków
związanych z kontrolą żywności;
4. Dyrektywa Rady z dnia 22 grudnia 1995 roku nr 95/69/EC w sprawie warunków zatwierdzania
i rejestracji niektórych zakładów i pośredników działających w sektorze pasz dla zwierząt (OJ L
332, 30/12/1995 P. 0015−0032).
7. Bibliografia
1. M. Kisiel –„Rynek zbóż” publikacja FAPA z serii „ Prawo rolne Unii Europejskiej a polski sektor
rolny”, Warszawa 2002;
2. „Produkcja i rynek zbóż”, monografia pod red. prof. J. Rozbickiego wydana przez „Wieś Jutra”,
Warszawa 2002;
3. „Rynek zbóż –stan i perspektywy” –analiza rynkowa wydawana od 1991 roku dwa razy w roku
przez Zakład Badań Rynkowych IERIGŻ;
4. „Rynek pasz –stan i perspektywy” –analiza rynkowa wydawana od 1997 roku dwa razy w roku
przez Zakład Badań Rynkowych IERIGŻ;
5. „Prawo żywnościowe Unii Europejskiej” –pod redakcją E. Niteckiej i M. Obidzińskiego, FAPA, Warszawa 2000;
6. J. Rothkaehl –„Różne aspekty wdrażania systemu HACAP w przemyśle młynarskim” –„Przegląd
Zbożowo−Młynarski” nr 2/2002;
7. Publikacje w czasopiśmie „Przemysł Spożywczy” i w „Przegląd zbożowo−młynarski”.
8. Codex Alimentarius FAO/WHO. Przewodnik stosowania systemu HACAP (Analiza Zagrożeń i Kry−
tycznych Punktów Kontroli);
Polska
1. Izba Gospodarcza Handlowców, Przetwórców Zbóż i Producentów Pasz, e−mail: [email protected]
2. Polski Związek Producentów Pasz, 00−511 Warszawa, ul. Nowogrodzka 22 p. 420
tel (0 22) 622 15 93, e−mail: [email protected]
3. Stowarzyszenie Młynarzy RP, 02−532 Warszawa, ul. Rakowiecka 36
tel (022) 606 38 45, e−mail: [email protected]
4. Stowarzyszenie na Rzecz Nauki i Technologii Zbóż ICC − Polska
85−744 Bydgoszcz, ul Startowa 2, e−mail: [email protected]
Unia Europejska
1. GAM−Związek Stowarzyszeń Młynarzy UE w Brukseli, 1040 Bruxelles, Avenue des Gaulois, 9, Belgium
tel. +32 2 7365354, fax. +32 2 732 34 27, e−mail: [email protected]
2. Europejskie Stowarzyszenie Producentów Pasz (FEFAC), Rue de la Loi, 223 Bte 3, 1040 Bruxelles
tel. +32 (0) 2 285 00 50, fax : +32 (0) 2 230 57 22, e−mail: [email protected]
9. Przydatne strony internetowe
Polska
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi – www. minrol.gov.pl
Polski Komitet Normalizacyjny – www.pkn.pl
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – www.ierigz.waw.pl
Główny Urząd Statystyczny – www.stat.gov.pl
Główny Inspektorat Jakości Handlowej Artykułów Rolno−Spożywczych (GIJHAR − S) – www.ijhar − s.gov.pl
Fundusz Współpracy Program Agro−Info – www.agro−info.org.pl
Polski Związek Producentów Pasz – www.pzppasz.pl
Unia Europejska
Unijna strona internetowa, legislacja − europa.eu.int/eur−lex
Przydatne strony internetowe
8. Ważne organizacje
15
Niniejsza broszura została opracowana na potrzeby internetowego serwisu www.agro−info.org.pl.
Przetwórstwo zbóż
Serwis zawiera obecnie opracowania:
Produkcja roślinna
rośliny oleiste
zboża
ziemniaki
owoce i warzywa
buraki cukrowe
Ewa Rosiak
Michał Kisiel
Wiesław Dzwonkowski
Bożena Nosecka
Łucja Chudoba
Produkcja zwierzęca
wołowina i cielęcina
mleko
wieprzowina
drób
jaja
Danuta Rycombel,
Jadwiga Seremak−Bulge
Jan Małkowski, Danuta Zawadzka
Grzegorz Dybowski
Mira Kobuszyńska
Przemysł rolno−spożywczy
mleczarski
mięsny
drobiarski
tłuszczowy – rośliny oleiste
owocowo−warzywny
cukrowniczy
skrobi
przetwórstwo zbóż
przetwórstwo jaj
Jadwiga Seremak−Bulge
Danuta Rycombel
Grzegorz Dybowski
Ewa Rosiak
Bożena Nosecka
Łucja Chudoba
Wiesław Dzwonkowski
Michał Kisiel
Mira Kobuszyńska
Handel artykułami spożywczymi
produktami pochodnymi
roślin oleistych
zbożem
owocami i warzywami
(świeżymi i przetworzonymi)
cukrem
skrobią
mlekiem i produktami
mlecznymi
wołowiną i cieleciną
wieprzowiną
drobiem
jajami
Ewa Rosiak
Warunki gospodarowania
dopłaty obszarowe
wsparcie wybranych
obszarów i grup
Opracowania dotyczące produkcji i przetwórstwa ukazują się również drukiem
16
Michał Kisiel
Bożena Nosecka
Łucja Chudoba
Wiesław Dzwonkowski
Jadwiga Seremak−Bulge
Danuta Rycombel
Jan Małkowski, Danuta Zawadzka
Grzegorz Dybowski
Mira Kobuszyńska
Sylwia Radzyńska
Sylwia Radzyńska