Wytyczyli nowe drogi (część 2)

Cezary Obracht-Prondzyński
Wytyczyli nowe drogi (część 2)
Młodokaszubi byli obrońcami i wyznawcami zasady, Ŝe dusza kaszubska będzie w łączności z
polską tylko wtedy, kiedy będzie traktowana po partnersku.
Kształtowanie się polskiej toŜsamości
Kaszubi stawali się Polakami oczywiście nie wyłącznie dzięki aktywności Młodokaszubów. Oddziaływanie
ich sztandarowych inicjatyw: „DruŜby”, dodatku do „Gazety Gdańskiej”, „Gryfa”, muzeum w Sopocie,
Towarzystwa Młodokaszubów czy teŜ ich twórczości literackiej było jednak dość ograniczone. Na pewno
intensywniej oddziaływała polska prasa, polskie organizacje (ekonomiczne, kulturalne, społeczne), Kościół
(szczególnie niektórzy polscy księŜa, niekoniecznie proboszczowie), polska akcja wyborcza itd. Faktem
jednak jest, Ŝe proces kształtowania się polskiej toŜsamości narodowej Kaszubów toczył się na oczach
Młodokaszubów. I zmuszał ich do podejmowania refleksji.
Budzenie dumy u Kaszubów
Młodokaszubi byli z całą pewnością polskimi patriotami – naleŜeli do „pokolenia niepokornych”, którzy
pracą i walką dąŜyli do niepodległości Rzeczpospolitej. I do obecności Pomorza w niej. Ale zawsze byli
równieŜ twardymi obrońcami i wyznawcami zasady, Ŝe dusza kaszubska będzie w łączności z polską tylko
wtedy, kiedy będzie traktowana po partnersku! Hasło „co kaszubskie, to polskie” miało swoje dalsze
dopowiedzenie. Warto przywołać tu fragment artykułu programowego A. Majkowskiego poprzedzającego
zjazd Młodokaszubów: „Pod hasłem, co kaszubskie, to polskie, organizacja nasza zająć się winna specjalną
swoją pracą na Kaszubach, nie tracąc z oka ogólnego interesu naszej wielkiej ojczyzny. (...) Taki stan
rzeczy utrzymać, a zarazem wzbudzić w Kaszubach poszanowanie swej mowy i swych obyczajów, uzbroić
ich tarczą dumy szczepowej, która odeprze wszelkie zakusy germanizacyjne. Oto nasze zadanie
przyszłości”. Dopowiedzeniem tego jest choćby fragment jednego z referatów J. Karnowskiego,
wygłoszonego kilka lat wcześniej na spotkaniu pelplińskich kaszubologów: „Niemniej w interesie polskim,
jako i kaszubskim leŜy, aby Kaszuby nie zostały niemieckie. Kultura polska powinna więc zwycięŜyć na
Kaszubach. Ale zwycięŜyć moŜe tylko, jeśli oprze się na pierwiastkach iście kaszubskich, nawiąŜe do
starych tradycji historycznych i zasilać się będzie kaszubskim duchem”.
Rozczarowanie międzywojennymi realiami
Od początku chodziło o to, aby relacje między Polską a Kaszubami były partnerskie. Aby zakorzenianie
Kaszubów w kulturze polskiej było budowane na fundamencie kultury kaszubskiej. A to z kolei mogło się
dokonać tylko wówczas, gdy sami Kaszubi będą dumni ze swej kultury. I w zasadzie wszystkie działania
organizacyjne, twórczość i aktywność publicystyczna Młodokaszubów na budowanie takich związków
i relacji była nastawiona.
Skutki tych działań oczywiście wcale nie były natychmiastowe. Zrozumienie tegoŜ programu wcale teŜ nie
było pełne, a czasami wręcz był on kontestowany, szczególnie przez niektóre konserwatywne środowiska
polityczne. Z kolei po odzyskaniu niepodległości ileŜ tu było zawodu i rozczarowania ze strony
Kaszubów, takŜe liderów ruchu młodokaszubskiego, tym, jak państwo polskie wyglądało i jak Kaszubi byli
w nim traktowani. Rozczarowanie tym głębsze, Ŝe przecieŜ zarówno Majkowski i Karnowski, jak i liczna
grupa pozostałych traktowali swoją pracę kaszubską jako element wielkiego ruchu zmierzającego do
odzyskania przez Polskę niepodległości. A tu w realiach powojennych Kaszubi i Pomorzanie mieli
głębokie odczucie, Ŝe nie są gospodarzami u siebie. JakŜe bolał ich fakt, Ŝe kulturtregerstwo w wydaniu
Niemców było nierzadko zastępowane przez polskie! śe oto ci oczekiwani bracia Polacy traktowali
Pomorzan i Kaszubów oraz ich kulturę jako coś gorszego. Chcąc zrozumieć wypowiedzi np.
1
A. Majkowskiego z tego okresu i jego nieskrywaną krytykę międzywojennych realiów, trzeba ten właśnie
element rozczarowania brać pod uwagę (a takŜe indywidualne odczucie, Ŝe się było niedocenionym,
niespełnionym politycznie itd.).
Postawa samokrytyczna
To, Ŝe Młodokaszubi byli zakochani w kulturze kaszubskiej, Ŝe poświęcili się budowaniu kaszubskiej idei,
wcale jednak nie oznacza, Ŝe nie zachowali zmysłu krytycyzmu wobec własnej społeczności. To bardzo
silny rys ich twórczości literackiej i publicystycznej, będący efektem ich odwagi, a jednocześnie
umiejętności uwaŜnej obserwacji. Tak więc to, Ŝe np. Karnowski kochał Kaszuby, nie powodowało, Ŝe
samym Kaszubom nie potrafił powiedzieć rzeczy przykrych, acz prawdziwych. Widział na przykład ich
zmaterializowanie. W jednym z wierszy pisał sarkastycznie:
Poswięcenié, jideałë:
Przykôzania przestarzałé!
»Bogacma sę!« – nowô wiara!
Dëtk je narodowô miara!
MoŜna by powiedzieć – jakŜeŜ to aktualne!? IleŜ dzisiaj mamy przykładów przykładania do wszystkiego
miarki finansowej. IleŜ to razy okazuje się, Ŝe sensowność jakiejś inicjatywy czy przedsięwzięcia mierzy się
moŜliwym efektem finansowym. I jak często usprawiedliwieniem dla „nicnierobienia” jest konieczność
koncentracji na „utrzymaniu”…
Szczególnie ostro Młodokaszubi piętnowali odrzucanie dawnej kultury, wstydzenie się własnego języka
i obyczajów. To było oczywiście związane z przywołanym wyŜej przekonaniem, Ŝe będziemy partnerami
na Pomorzu tylko wtedy, gdy mądrze zbudujemy poczucie dumy szczepowej, a tego nie zrobimy,
odrzucając własną kulturę. Nie oznacza to, Ŝe Młodokaszubi nie mieli zrozumienia dla „kaszubskiego
kompleksu”. Oni wiedzieli, skąd się wziął, skoro przez setki lat sąsiedzi wyraŜali pogardę dla Kaszubów
i ich kultury. Ale jednocześnie stwierdzali, Ŝe trzeba się tego kompleksu wyzbyć, bo jeśli nie, to
wyzbędziemy się własnej kultury i „pójdziemy na zatracenie”.
Ale kwaśno pisali równieŜ o mentalnych cechach Kaszubów, szczególnie o skłoności do kłótni i swarów.
Karnowski stwierdzał: „Chcesz poznać duszę Kaszuby, zajrzyj w sądowe akta” albo „Od powstanio
Polści, zgoda poszła w olści”. Dziś niewielu miałoby odwagę tak serdecznie, ale i stanowczo wytykać
własnym współziomkom ich wady i przywary. A wszak dziś, jak nigdy przedtem potrzeba nam takiego
ozdrowieńczego spojrzenia, nawet wstrząsu. Zadufania, poczucia wyŜszości, kłótliwości, braku
odpowiedzialności, kumoterstwa, a nawet zwykłego złodziejstwa jest przecieŜ u nas – na Kaszubach
i całym Pomorzu – w nadmiarze!
Etos społecznikowski
Dziś niektórzy mówią, Ŝe czasy się zmieniły i nie ma juŜ miejsca na pracę społeczną (jedno z takich
powiedzeń zapisałem sobie w kalendarzu: „Ŝadna praca nie hańbi, za wyjątkiem społecznej”).
Młodokaszubi byli pokoleniem niezwykle aktywnym. Ich późniejsze drogi Ŝyciowe poprowadziły ich
w róŜne sfery Ŝycia, często róŜnili się między sobą politycznie. Ale w zasadzie kaŜdy z nich tak czy inaczej
był aktywny społecznie, właściwie tak długo, jak długo pozwalało mu na to zdrowie. Szczególnie dobrze
to widać na przykładzie Jana Karnowskiego. Był zaangaŜowany w pracę licznych organizacji społecznych
takŜe w wolnej Polsce. Był prezesem i inicjatorem powstania Związku Filomatów Pomorskich, członkiem
Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Towarzystwa Czytelni
Ludowych, organizacji lokalnych, niepodległościowych etc. Co więcej – gdziekolwiek się pojawiał, od razu
włączał się w nurt Ŝycia publicznego. To jest wspaniały przykład tego, jak moŜna i trzeba działać na rzecz
swojej małej ojczyzny. A przy tym Karnowski był przekonany o szczególnej roli kaszubskiej i pomorskiej
2
inteligencji. Dziś znowu stajemy przed tym problemem. Kim chce być kaszubsko-pomorska inteligencja?
Czy czuje, Ŝe ma obowiązki wobec wspólnoty, czy pamięta o inteligenckim etosie pracy na rzecz innych?
Właśnie pracy społecznej, bezinteresownej, ale której skutki są niewymierne? Jaka będzie nasza kultura,
gdy społecznikowski etos inteligencki umrze? Jakie będzie nasze społeczeństwo? Na kogo wychowamy
naszych następców? Takiej społeczności jak nasza – kaszubska czy szerzej: pomorska – nie stać na
zaginięcie etosu inteligenckiego. Na Pomorzu zmieniło się wiele, ale jedno zostało z całą pewnością –
wartości i kulturę kaszubsko-pomorską tworzymy my sami! Za tę pracę twórczą zapłatą jest satysfakcja
i poczucie spełnionego obowiązku. To mało? Karnowski i inni Młodokaszubi swoim twórczym Ŝyciem
udowodnili, Ŝe to bardzo wiele.
3