Monika Haligowska

Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli PROTOTO we Wrocławiu – Monika Haligowska
Aktywizacja zawodowa i zatrudnianie osób niepełnosprawnych intelektualnie w Polsce
„Daj dzieciom dobrą dolę,
Daj wysiłkom ich pomoc,
Ich trudom błogosławieństwo.
Nie najłatwiejszą prowadź ich drogą,
Ale najpiękniejszą.”
[Janusz Korczak]
Praca jest ważnym elementem życia człowieka. Jej profil zależy od osobistych umiejętności jednostki, a także wcześniejszych etapów
edukacji i przygotowania zawodowego. Doświadczenie życiowe oraz czynniki zewnętrzne (takie jak: zapotrzebowanie na pracowników w danym
sektorze, płace, warunki pracy) składają się na indywidualny wybór profesji. Praca zawodowa spełnia także w życiu człowieka bardzo ważne
funkcje:
- jest formą aktywności,
- jest wyznacznikiem jego pozycji zawodowej i społecznej,
- stanowi źródło dochodów niezbędnych do realizacji potrzeb (Z Wołk, 2009).
Przygotowanie zawodowe osób niepełnosprawnych
„Praca jest jedną z głównych form działalności człowieka, typową dla okresu dorosłości. Niegdyś stanowiła ona działalność celową skierowaną na
przekształcenie dóbr przyrody i przystosowanie ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. (…) Obecnie praca związana jest z wysiłkiem prowadzącym do
osiągania wytworu kulturowego, dobra materialnego lub usługi (Z. Wołk, 2009).”
Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli PROTOTO we Wrocławiu – Monika Haligowska
Formy pracy i zatrudniania osób niepełnosprawnych
S. Golinowska przeprowadzając badania mające na celu ocenę działań instytucji w zakresie integracji społecznej osób
niepełnosprawnych, wskazała w swoim raporcie na istniejący polski model pracy osób niepełnosprawnych.
Model ten przewiduje 4 formy (etapy) rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych i pracy, które wg autorki powinny po sobie następować:
- w Warsztatach Terapii Zajęciowej (WTZ) - forma przejściowa,
- w Zakładach Aktywności Zawodowej (ZAZ) - forma przejściowa,
- w Zakładach Pracy Chronionej (ZPCh),
- na otwartym rynku pracy (S. Golinowska, 2004, s. 63).
Z punktu widzenia przygotowania do zawodu najbardziej wartościową formą są Warsztaty Terapii Zajęciowej. Wg Ustawy o rehabilitacji
zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, „warsztat oznacza wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę
stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub
przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia. Realizacja przez warsztat celu, o którym mowa odbywa się przy zastosowaniu
technik terapii zajęciowej, zmierzających do rozwijania:
- umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej,
- psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu
zawodowym albo podjęcie pracy (por. Dz. U. z 2008 r., nr 14, poz. 92, Art. 10a)”.
Wg Raportu z badania Warsztatów Terapii Zajęciowej (Analiza porównawcza badań zrealizowanych w latach 2003 i 2005) w roku 2005 działało
w Polsce 608 WTZ (opr. J. Chorążuk., PFRON, Warszawa 2008, s. 12).
Kolejną formą aktywizacji zawodowej i społecznej w Polsce są powołane odpowiednim rozporządzeniem MPiPS w oparciu o Ustawę o
rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych Zakłady Aktywności Zawodowej (ZAZ). Pierwsze tego typu
przedsiębiorstwa powstały w 2000 roku, a w 2006 funkcjonowało ich już 40. „Podstawowym celem działalności ZAZ jest zatrudnienie i
rehabilitacja zawodowa osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, jak również przygotowanie ich do w miarę możliwości samodzielnego
życia i funkcjonowania w społeczeństwie. W ZAZ - podobnie jak w warsztatach terapii zajęciowej – prowadzona jest rehabilitacja, społeczna,
Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli PROTOTO we Wrocławiu – Monika Haligowska
zawodowa i lecznicza, z tą jednak różnicą, że tu główny nacisk kierowany jest na rehabilitację zawodową. (Zakłady Aktywności Zawodowej w
2006 r. Raport z badania, PEFRON, Warszawa 2008).”
Do Zakładów Aktywności Zawodowej zazwyczaj przychodzą osoby z WTZ-ów, odpowiednio przygotowane w danym profilu (stanowisku) pracy. Z
założenia jest to forma przejściowa, ale w praktyce odbiega od założonych modelowych celów, potwierdza to mała rotacja pracowników do
wyższych poziomów zatrudnienia (por. S. Golinowska, 2004, s.67) i mała aktywność pracodawców i społeczności lokalnych w podejmowaniu
starań o uzyskanie statusu ZAZ-u.
Kolejną formą, gdzie osoba z niepełnosprawnością może spełniać się zawodowo są Zakłady Pracy Chronionej. Ogólne zasady przyznania i
funkcjonowania zakładów pracy chronionej są także zawarte w Ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych.
Zakłady te otrzymują pieniądze od państwa na stworzenie specjalnych warunków pracy dla osób niepełnosprawnych. Jest to tak zwany chroniony
rynek pracy.
W zakładzie aktywności zawodowej osoby niepełnosprawne pracują i jednocześnie zdobywają doświadczenie, aby podjąć pracę w zwykłym zakładzie
pracy. Żeby pracować w zakładzie aktywności zawodowej trzeba mieć orzeczenie o znacznym
stopniu niepełnosprawności. Osoby pracujące w tych zakładach biorą też udział w zajęciach rehabilitacyjnych.
W zakładzie pracy chronionej częściej zatrudnione są osoby lekko i umiarkowanie niepełnosprawne. Zakłady pracy chronionej zatrudniają bardzo mało osób
z niepełnosprawnością intelektualną.
Obecnie wdrażane jest zatrudnienie wspomagane, przewidziane jest ono dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności i polega na
zatrudnianiu drugiej osoby do pomocy przy wykonywaniu pracy zawodowej – asystenta zawodowego lub instruktora wspomagającego. Zawód
asystenta osoby niepełnosprawnej jest dosyć młodym zawodem na rynku pracy w Polsce (wpis na listę zawodów asystenta osoby
niepełnosprawnej w kategorii pracownicy pomocy społecznej, został ustanowiony Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z 2001 i
Niepubliczna Placówka Doskonalenia Nauczycieli PROTOTO we Wrocławiu – Monika Haligowska
powtórzony w 2007 r., w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa wyższego). Idea asystentury świadczonej osobom niepełnosprawnym
powstała w Stanach Zjednoczonych w 1978 r. i przyjęła się tam pod nazwą asystenta personalnego (por. B. Pyzik, 2009 s. 89-93).
Asystent pomaga osobie niepełnosprawnej przystosować się do warunków pracy, zaadoptować do społecznych wymogów w pracy (por. T.
Majewski 2002, za: G. Żymła, 2010). Zatrudnienie wspomagane może stać się szansą dla pracowników z niepełnosprawnością intelektualną, ze
względu na nadal funkcjonujące stereotypy i lęki wobec ich społecznego funkcjonowania.
Największe możliwości zaoferowania tego rodzaju prac mają zwykłe zakłady produkcyjne, w których zawsze znajdą się pewne stosunkowo nieskomplikowane
czynności i zadania zawodowe odpowiednie dla tego rodzaju pracowników. Wiele osób podejmuje również prace w warsztatach rzemieślniczych
prowadzonych przez inne osoby. Mogą to być warsztaty krawieckie, tapicerskie, dziewiarskie, stolarskie, murarskie. dziedziny zawodowe jak rolnictwo,
ogrodnictwo, hodowla zwierząt, gastronomia, pralnictwo, utrzymanie zieleni miejskiej, pomoc w placówkach dla ludzi w podeszłym wieku.
Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, w celu kształcenia zawodowego stworzono Szkoły Przysposabiające
do Pracy (SPdP). Obejmuje ono zarówno kształcenie ogólne jak i przysposabiające do pracy. Każdy uczeń posiada indywidualny program edukacyjny
opracowany przez nauczycieli i specjalistów pracujących z uczniem.
W Szkole Zawodowej Specjalnej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim uczniowie zdobywają zawód. W Szkole
Przysposabiającej do Pracy dla ucznia z niepełnosprawnością intelektualną w st. umiarkowanym i znacznym nie ma możliwości zdobycia zawodu.
Bibliografia:
Mrugalska K.: Osoby z upośledzeniem umysłowym (W:) B. Szczepankowska, A. Ostrowska Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyty
informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego. Warszawa 1998.
Nauka i praca osób z niepełnosprawnością intelektualną. Romania 2007.