zbiór biskupa stanisława karnkowskiego z 1579 roku

R O C ZN IK I N A U K PR A W N Y C H
Tom X III, zeszyt 2
2003
K S. S T A N IS Ł A W T Y M O S Z
ZBIÓR BISKUPA STANISŁAWA KARNKOWSKIEGO
Z 1579 ROKU
O brady S oboru T rydenckiego (1545-1563) zaow ocow ały żyw ą d ziałaln o ­
ścią refo rm isty czn ą K ościoła katolickiego. N a synodach prow incjalnych
w Polsce dom agano się opracow ania now ej kodyfikacji kościelnego praw a
polskiego opartego na uchw ałach soborow ych, gdyż k o m p ilacja abpa Jana
Ł askiego nie uw zględniała Tridentinum . P rzedkładając ow e postulaty na
synodach prym acjalnych, zw rócono się do prym asa M ikołaja D zierzgow skiego
na synodzie piotrkow skim w 1551 r. z prośbą o opracow anie now ej kodyfi­
kacji. N a synodzie prow incjalnym w P iotrkow ie w 1557 r. pow ołano kom isję
kodyfikacyjną zło żo n ą z kanoników , S tanisław a D ąbrow skiego i F ranciszka
K rasińskiego, k tó ra zebrała tylko m ateriały do now ej kolekcji p ra w n ej1.
N astępnie ponow iono zapotrzebow anie na now y zb ió r na synodzie w arszaw ­
skim w 1561 r., lecz nie zdołano go opracow ać w edług norm trydenckich.
Spraw a zap o trzebow ania na now oczesną kom pilację stała się piln iejsza po
zakończeniu Soboru T rydenckiego i oficjalnym przyjęciu uchw ał na synodzie
piotrkow skim w 1577 r. W ym agano w ięc d o sto so w an ia p raw a partykularnego
do postanow ień soborow ych. Stąd też synod prow incjalny polecił now ej k o ­
Ks. dr S t a n i s ł a w T y m o s z - adiunkt K atedry H istorii Ź ródeł K ościelnego Praw a Polskie­
go KUL; adres do korespondencji: e-m ail: jerzyst@ poczta.w p.pl
1 W. G ó r a 1 s k i, W prowadzenie do historii ustaw odaw stw a synodalnego w Polsce,
Lublin 1991, s. 154; I. S u b e r a, Synody prow incjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich.
W ybór tekstów ze zbioru Jana W ężyka z r. 1761, W arszaw a 1981, s. 109; t e n ż e , H isto­
ria źródeł i nauki praw a kanonicznego. W arszaw a 1977, s. 138; P. K a 1 w a, Rys h isto ­
ryczny prow incjonalnego ustawodaw stw a synodalnego w P olsce p rzed ro zb io ro w ej, w: P ierw ­
szy Polski Synod Plenarny wraz z orędziem E piskopatu P olski do duchow ieństw a i wiernych
w sprawie uchwał tegoż Synodu, Lublin 1939, s. 26; R. K a r w a c k i , Zbiór biskupa Sta ­
nisław a K arnkow skiego z roku 1579, „W iadom ości D iecezjalne S ied leck ie" 8(1994), s. 289.
m isji, w skład której w eszli Stanisław K rasiński i M arcin Izdbieński, przej­
rzeć m ateriał zbioru D ąbrow skiego i K rasińskiego, a następnie przedstaw ić
go do zatw ierd zen ia następnem u synodow i p ro w incjalnem u2. Pow zięte plany
realizo w an o bardzo w olno, napotykając na różne przeszk o d y 2. Stąd więc
d zieła now ej k o dyfikacji nie dokonała w yznaczona kom isja, lecz ówczesny
b iskup w łocław ski Stanisław K arnkow ski4, który w ykorzystał zgrom adzony
m ateriał praw ny, dostosow ując go do uchw ał S oboru T rydenckiego5. Bez za­
tw ierd zen ia synodu prow incjalnego biskup ogłosił go drukiem w Krakowie
w 1579 r.6
2 S u b e r a. Synody prow incjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, s. 109; t e n ż e ,
H istoria źródeł i nauki, s. 138.
1 W skład kom isji w chodziły osoby starsze i często um ierały, nie dokończywszy
w yznaczonych zadań kodyfikacyjnych. Do nich zaliczał się kanonik K rasiński.
4 Szerzej na tem at abpa K arnow skiego m ożna znaleźć inform acje w następujących
publikacjach: A. B r u ź d z i ń s k i ,
D ziałalność duszpasterska prym asa Stanisława
K arnkow skiego, „Folia H istorica C racoviensia” 3(1996), s. 91-111; t e n ż e , D ziałalność
prym asa Stanisław a K arnkow skiego w zakresie w prow adzania uchw ał Soboru Trydenckiego
w Polsce, 1581-1603, Kraków 1996; K. Ś m i g i e l ,
K arnkow ski, w: Encyklopedia
K atolicka, t. V III, red. A. Szostek [i in.]. Lublin 2000, kol. 855-857; A. K a k o w s k i ,
B iskupa Stanisław a K arnkow skiego Z biór K onstytucyi Synodalnych. P rzyczynek do Historii
ustaw odaw stw a kościelnego w Polsce, W łocław ek 1912; J. K o r y t k o w s k i ,
A rcy­
biskupi gnieźnieńscy prym asow ie i m etropolici Polscy od roku 1000 aż do roku 1821 czyli
do p ołączenia arcybiskupstw a gnieźnieńskiego z biskupstw em poznańskim według źródeł
archiw alnych, t. III, Poznań 1888, s. 419-540; Z. S z o s t k i e w i c z , Katalog biskupów
obrządku łacińskiego przedrozbiorow ej Polski, w: Sacrum P oloniae M illennium . Rozprawy,
szkice, m ateriały historyczne, t. I, Rzym 1954, s. 483; H. K o w a 1 s k a, Karnkowski Jan
Stanisław , w: P olski słow nik biograficzny, t. XII, Kraków 1966-1967, s. 77-82; E. O z o r o w s k i, K arnkow ski, w: Słow nik polskich teologów katolickich, red. H. E. W yczawski,
t. II, W arszaw a 1982, s. 262-266; J. P a s z e n d a , Fundacja p rym asa K arnkowskiego dla
jezu itó w w K aliszu, „K w artalnik A rchitektury i U rbanistyki” 29(1984), s. 297-316.
5 C onstitutiones Synodorum M etropolitanae E cclesiae G nesnensis Provincialium Tam
vetustarum quarti recentiorum usque ad Annum D om ini MDLXXVH1 (1578). Studio et opera
R verendissim i in C hristo Patris D om ini Stanislai K arnkow ski Dei gratia Episcopi
V ladislaviensis et P om eraniae collectae et ad praescriptum sacrosanctii C oncila Tridentini
et S. Sedis A postolica e C orrectae et in unum volum en reductae, C racoviae Andreas
Petricovius im pressit. A. D. 1579, p. 1-192.
6 C onstitutiones Synodorum M atropolitanae E cclesiae G nasnensis provincialium tam
vetustorum quam recentiorum usque ad annum D om ini 1578', Studio et opera Reverendissim i
in C hristo Patris D om ini Stanislai Karnkowski, D ei gratia E piscopi W ladislaviensis et
Pom eranae collectae et a d praescriptum sacrosancti C oncila Tridentini et S. Sedis
A postolicae correctae et in unum volum en redactae, C racoviae A ndreas Petricovius impressit
a. D. 1579; S u b e r a, Synody prow incjonalne arcybiskupów gnieźnieńskich, s. 110.
W niniejszej pracy przedstaw im y problem zbioru z 1579 r., uw zględniając
jeg o autorstw o, przyczynę pow stania, źródła, zatw ierd zen ie S tolicy A po­
stolskiej, m etodę opracow ania dzieła oraz w artość kodyfikacji biskupa
w łocław skiego S tanisław a K arnkow kiego, późniejszego prym asa Polski.
1. AUTORSTWO ZBIORU
W spraw ie autorstw a bpa K arnkow skiego pojaw iały się w ątpliw ości, ch o ­
ciaż literatu ra h isto rycznopraw na jem u p rzy p isała redakcję. W. Fabisz
w badaniach napisał, że „z polecenia synodu piotrkow skiego, odpraw ionego
w 1557 r. zajęli się deputaci XX. Dr. S tanisław D ąbrow ski i Dr. F ranciszek
K rasiński przejrzeniem statutów , a z rozkazu biskupa Stan. K arnkow skiego
delegow ani X. Dr. S. K rasiński i X. M arcin Izdbieński - super rew izją pracy,
w ykonanej przez w spom nianych deputatów ”7.
Z cytow anych w iadom ości w ynika, iż autorem kodyfikacji nie był bp Karnkowski, ale w ym ienieni kanonicy, m im o iż nosi on nazw ę zbioru bpa K arn­
kow skiego. N atom iast w św ietle źródeł historycznopraw nych spraw a kodyfi­
kacji przedstaw ia się inaczej. Synod prow incjalny piotrkow ski odpraw iony
w 1557 r. postanow ił, aby abp M. D zierzgow ski zebrał w szystkie ów czesne
statuty w jed n ą księgę i w ciągu roku w ydrukow ał je przy w spółudziale
dw óch doktorów praw a - kanclerza S tanisław a D ąbrow skiego archidiakona kurzelow skiego i F ranciszka K rasińskiego archidiakona kaliskiego. Ponadto
dekretem synodalnym upow ażnił ich do zredagow ania zbioru kościelnego pra­
wa polskiego8. W spom niani deputaci w ypełnili zalecenie synodu dotyczące
ułożenia now ego zbioru statutów synodalnych. D ow odem jeg o istnienia jest
dokum ent synodu prow incjalnego pochodzący z 1577 r. Polecił on także
Stanisław ow i K rasińskiem u i M arcinow i Izdbieńskiem u przejrzeć go, popraw ić
i dostosow ać do postanow ień Soboru T rydenckiego, z zastrzeżeniem , aby po
popraw ieniu przedstaw ili go do zatw ierdzenia na synodzie prow incjalnym .
Brak je st jednak dow odów , iż w ykonali oni pow ierzoną im pracę, natom iast
istnieją źródła potw ierdzające autorstw o biskupa w łocław skiego Stanisław a
K arnkow skiego. N ależy do nich karta tytułow a kodyfikacji: „K onstytucje
synodów prow incjonalnych [...] staraniem i pracą S tanisław a K arnkow skiego
7 l’or. W iadomość o synodach prow incjonalnych i d iecezjalnych, Kępno 1861, s. 182;
R a k o w s k i , dz. cyt., s. 6.
s Por. R a k o w s k i ,
dz. cyt., s. 7.
biskupa w łocław skiego zebrane i stosow nie do przepisów Soboru Trydenckiego
i św. Stolicy A postolskiej popraw ione i w jed n ą księgę ułożone”9. Trudno
podejrzew ać, aby bp K arnkow ski, który ogłosił liczne dzieła naukow e, przy­
pisyw ał sobie cudzą pracę. H ipoteza sugerująca autorstw o zbioru dwom depu­
tatom w ydaje się niepraw dopodobna. Z pew nością odpow iedzialność nałożona
przez synod była dla nich obligatoryjna i na jej m ocy upom inaliby się słusznie
o przypisanie au to rstw a pow stałej kodyfikacji. Istotnym dow odem potw ierdza­
jący m autorstw o kom pilacji biskupa w łocław skiego je st także list bpa Karnkow skiego do k ró la S tefana B atorego, zam ieszczony na początku zbioru (z de­
dykacją dla króla). W liście bp K arnkow ski stw ierdził: „Przyjąłem na siebie
z zam iłow ania tę pracę, że [statuty] w ażniejsze, a także i starodaw ne, zewsząd
w yszukiw ałem i starałem się wydać je razem z now szym i” 10.
P onadto za autorstw em K arnkow skiego przem aw ia synod prow incjalny
w P io trk o w ie z 1578 r., który po uzyskaniu zatw ierdzenia w Stolicy A postol­
skiej p o lecił w ręczyć sporządzony zbiór praw a nie arcybiskupow i J. U chań­
skiem u, do którego należała prom ulgacja uchw ał prow incjonalnych z urzędu,
lecz bpow i K arnkow skiem u, który m usiał być w pierw szej kolejności zainte­
resow any praw em p ro w in c ja ln y m 1*.
W edług opinii R akow skiego spraw a pom inięcia udziału Stanisław a K ra­
siń sk ieg o i M arcina Izdbieńskiego w opracow aniu zbioru praw a partykular­
nego w y k lu cza argum ent przejęcia m ateriałów zebranych przez kanoników.
W liście K arn k o w skiego do króla w yraźnie zaznaczono, iż K arnkow ski podjął
się o p raco w an ia kom pilacji praw nej „z zam iłow ania” , potw ierdzając, iż wy­
zn aczo n e osoby nie w ykonały obow iązku nałożonego na nich przez synod.
K akow ski sup o n u je w badaniach nad zbiorem , iż K arnkow ski był autorem
9 Studio et opera R verendissim i in Christo Patris D om ini Stanislai Karnkowski Dei
gratia E piscopi V ladislaviensis et P om eraniae collectae et ad praescriptum sacrosanctii
C oncila T ridentini et S. Sedis A postolicae C orrectae et in unum volum en reductae, [...] A.
D. 1579, p. 1.
10 „D esum psi mihi pietatis ergo eum laborem , ut priores quoque et vetustas undique
conquirerum , sim ulque cum recentioribus edi curarum ” ; por. Studio et opera Rverendissim i
in C hristo Patris D om ini Stanislai K arnkow ski Dei gratia E piscopi Vladislaviensis et
P om eraniae collectae et ad praescriptum sacrosanctii C oncila Tridentini et S. Sedis
A postolicae C orrectae et in unum volum en reductae, [...] A. D. 1579, p. 5.
11 Por. A cta in congregatione provinciae gnesnensis indicta p e r Rmum in Christo
Patrem D. J. U chański D ei gratia A rchiepiscopum G nesnen. Legatum Natum et Regni
P oloniae P rim atem P etricoviae p ro die prim a octobris X D L X X V llì A. D; K a k o w s k i,
dz. cyt., s. 8.
kodyfikacji, która w historii źródeł kościelnego praw a polskiego nazyw a się
Z biorem ko n stytu cji synodalnych K a rn ko w skieg o '2.
2. PRZYCZYNY POWSTANIA KOLEKCJI
W okresie reform istycznych osiągnięć trydenckich biskup w łocław ski S ta­
nisław K arnkow ski należał do najw ybitniejszych biskupów polskich. Z asłynął
jak o oddany reform ator K ościoła katolickiego, ob ro ń ca w iary, krzew iciel
ośw iaty, refo rm ato r obyczajów duchow ieństw a i św ieckich. O dczuw ał p o trze­
bę sporządzenia nowej kodyfikacji kościelnego praw a polskiego po S oborze
T ry d en ck im 13.
Z biór praw a dla duchow ieństw a niższego był jed y n y m i pierw szorzędnym
źródłem , dostarczającym aktualnych inform acji praw nych, zgodnych z w ym o­
gam i praw a kościelnego, a dotyczących relacji w ładz k o ścielnych i pań stw o ­
wych oraz życia pryw atnego. W ow ym czasie tylko d uchow ieństw o w yższe
(biskupi i kanonicy) m iało dostęp do praw a p ow szechnego i m ogło an alizo ­
wać ew olucję norm p raw n y ch 14.
W Polsce od czasu w ydania zbioru arcybiskupa g n ieźn ień sk ieg o Jan a Ł a­
skiego z 1527 r .15 do synodu prow incjalnego w 1577 r. w P iotrkow ie up ły ­
nęło 50 lat i zaszło w iele zm ian społeczno-politycznych. O słab ła m .in pow aga
w ładzy królew skiej, a szlachta zdobyła pozycję dom in u jącą nad stanem m ie­
szczańskim i w łościańskim . W całym kraju rozszerzało się now inkarstw o re li­
gijne, napływ ające z Zachodu. Ponadto reform acja zag rażała relig ii k ato lic­
kiej, szlachta i m ożnow ładcy zniew ażali duchow ieństw o, sejm y ograniczyły
jury sd y k cję K ościoła, podupadła także form acja d u chow a kleru, a niektórzy
12 Dz. cyt., s. 8.
13 W śród zasług biskupa należy w ym ienić w łocław ski synod diecezjalny z 1567 r.;
4 synody archidiecezjalne z lat 1583, 1589, 1591, 1602 oraz w ydanie K atechizm u rzym skiego
z nauką trydencką, założenie sem inariów duchow nych w K aliszu i G nieźnie w edług zaleceń
trydenckich, w spieranie tłum aczenia Biblii przez J. W ujka, a także w yw ieranie w pływ u na
politykę państw ow ą przez liczne przem ów ienia i listy na tem at rządzenia państw em . Por.
E. O z o r o w s k i , K arnkow ski, SPTK, t. II, s. 263-265; K a r w a c k i ,
dz. cyt.,
s. 290.
14 K a k o w s k i, dz. cyt., s. 9.
15 Zwód abpa Jana Ł askiego czerpał m ateriał praw ny ze zbioru abpa M ikołaja Trąby,
w łączając całość tego zbioru do części pierw szej i ak tualizując kościelne praw o polskie
w drugiej części, por. Statuto nova inclyte provincie [...] G nesnensis, C racoviae 1527;
5 u b e r a, Synody prow incjonalne arcybiskupów g n ieźnieńskich, s. 83.
plan o w ali naw et reform ę w zorem protestanckim . W obec zaistniałej sytuacji
do m ag an o się natychm iastow ych reform i um ocnienia K ościoła przez publika­
cję now ego zbioru praw a k an o n iczn eg o 16.
O bronę K o ścio ła przed nasilającą się falą protestantyzm u zapoczątkow ano
na synodach d iecezjalnych i prow incjalnych, apelując o czystość wiary ka­
to lickiej. P o czynając od 1527 r., odpraw iono w iele synodów reform istyczn y c h 17. N a p o d n iesienie rangi zgrom adzeń synodalnych m iało w pływ prze­
w o d n iczen ie n iektórym z nich nuncjuszy apostolskich, m .in. A lojzego Lippom ano, B ern ard a B onjoanniego. A rcybiskup Jakub U chański odpraw ił synod
p ro w in cjaln y w P iotrkow ie pod przew odnictw em nuncjusza W incentego Lau­
reo w 1577 r .18, przyjm ując uchw ały Soboru T rydenckiego. Ponadto na tym
sy n od zie zap lan o w ano opracow anie nowej kodyfikacji praw a kościelnego,
opierając się na ustaw odaw stw ie soborow ym .
3. ŹRÓDŁA KODYFIKACJI BISKUPA STANISŁAW A KARNKOWSKIEGO
B iskup S tan isław K arnkow ski jak o w ybitny i dośw iadczony praw nik usta­
w o d aw stw a synodalnego w Polsce czerpał m ateriał praw ny do kodyfikacji
z d o stęp n y ch ó w cześnie źródeł. W edług T. W ierzbow skiego zredagow ał tak­
że ustaw y synodu prow incjalnego z 1577 r., odpraw ionego przez prym asa
U c h a ń sk ie g o 19.
Z b ió r konsty tu cji synodalnych bpa K arnkow skiego uw zględniał następujące
źródła:
1.
K o d y fik ację abpa M ikołaja T rąby z 1420 r. A utor zam ieścił w skazówkę,
iż czerp ie ze zbioru prym asa M. Trąby: Ex antiquis N icolai Archiepiscopi,
16 Np. A. K rzycki, J. L atalski, P. G am rat. J. P rzerębski, J. U chański. Por, K a k o w s k i, dz. cyt., s. 9.
17 O dpraw iono synody w dwu prow incjach kościelnych: C onstitutiones et articuli Synodi
Lanciciensis A. D. 1527 celebrate. Item Synodi P iotrkov A. D. 1530 die Lune ante festum
sancte M argarethe celebrate. Item Synodi Piotrkovien A. D. 1532 celebrate.: In Regio Urbe
C racovien. F lorianus U nglerius im pressit anno ab orbe redem pto 1532 5 die mansìs
Sem tem bris, 4°, 11 kart nbl.; A kta synodu prow incjalnego lw ow skiego w roku 1564 odbytego,
z aktów K onsystorza m etropolitalnego lw ow skiego w ypisał i w ydał ks. Seweryn Morawski,
Lwów 1860.
18 Por. A cta et constitutiones synodi provincialis G nesnensis provintiae anno Domini
1577 die 19 m ensis M aii habitae et celebratae, C racoviae 1578.
19 E. O z o r o w s k i, Karnkow ski, SPTK, t. II, s. 263; T. W i e r z b o w s k i .
Vincent Laureo, V arsovie 1887, s. 563.
albo tylko w skrócie Ex antiquis. K akow ski podał, iż bp K arnkow ski korzy­
stał z w ydania zbioru Jana Ł askiego z 1527 r., uw zględnił w szystkie ów czes­
ne uchw ały, pom ijając jed n ak n iektóre20. A utor, czerpiąc źródła z kodyfi­
kacji abpa Ł askiego, dokładnie zapisał części, z których sk o rzy stał21.
2. U staw odaw stw o synodalne abpa M acieja D rzew ickiego z 1532 r.22, na
które składały się uchw ały synodów Ł askiego z 1527 i 1530 r.
3. R ękopiśm ienne akta synodów prow incjalnych z X V i X V I w .2'
4. P ierw ow zór kodyfikacji rękopiśm iennej kanoników , S. D ąbrow skiego
i F. K rasińskiego, którzy spisali je na polecenie synodu piotrkow skiego
z 1577 r., a który m iał być popraw iony i uzupełniony przez S. K rasińskiego
i M. Izdbieńskiego. Z ow ego zbioru czerpali m ateriał praw ny kodyfikatorzy
K rasiński i Izdbieński, stąd należy w nioskow ać, chociaż brak na to doku­
m entacji, iż bp K arnkow ski z niego rów nież korzystał.
5. D ekrety Soboru Trydenckiego. Bp K arnkow ski pod koniec 4 księgi
um ieścił nauczanie K ościoła katolickiego o sakram encie m ałżeństw a z XXIV
sesji soborow ej, a także w 5 księdze zaw arł uchw ały synodu piotrkow skiego
z 1577 r., uw zględniające ustaw odaw stw o soborow e.
W ybitny historyk kościelnego praw a polskiego B. U lanow ski zestaw ił
w badaniach uchw ały synodalne chronologicznie z k o lek cją bpa K arnkow skie­
go, zaznaczając przy każdym artykule, czy K arnkow ski podał statut w o ry ­
ginalnym brzm ieniu czy z pew nym i popraw kam i24. Z estaw ien ie uchw ał spo­
20 Z abrakło następujących tytułów: De sponsalibus, de cognatione spirituali, de
consanguinitate et a ffinitale, które pod koniec księgi czw artej zastąpił tytułem : D octrina de
sacram ento m atrim onii in Tridentino Concilio Sess. XXIV, ex m u ltis et d iversis Patrum
volum inibus in com pendium breve collecta, cura a n im a rm i oneratìs d ilig en ter observanda.
Por. K a k o w s k i ,
dz. cyt., s. 158.
21 Na przykład zaznaczył: Ex novis Joannis de Lasko, albo używ ał skrótu: Ex novis.
Bp K arnkow ski, posługując się w ydaniem z 1527 r., przeniósł w szystkie statuty tej ko d y fi­
kacji z w yjątkiem następujących tytułów: De concessione, p ra eben d e et E cclesiae non vacantis, de sponsalibus, de raptoribus (statut in raptu), de clerico excom unico m inistrante, de
privilegis et excessibus privilegiato rum.
22 C onstitutiones et articuli Synodi Lanciciensis A nno D ui M D X X V II celebrate. Item
Synodi P iotrkoviensis Anno Doi M D XXX die Lune ante fe stu m sancte M argarithe celebrate.
Item Synodi Piotrkovien. Anno Dni M celebrate. In regia Urbe Cracovien. Florianus
U nglerius im pressit Anno ab orbe redem pto 1532 5 die tnansis Sem tem bris, k. 1-11 nbl.
22 M .in. w ykorzystał dekret Zbigniew a O leśnickiego przytaczający ordynację w yborczą
Jana ze Sprow a oraz w ykorzystał ustaw odaw stw o synodalne z 1485, 1542, 1544, 1547, 1551,
1554, 1556, 1557, 1561 i 1577 r.
24 M ateriały do historii ustawodaw stw a synodalnego w Polsce w w. XVI, Kraków 1895,
s. 109-141; K a k o w s k i ,
dz. cyt., s. 20-25.
rząd zo n e przez U lanow skiego nie je s t kom pletne, choć uzupełnione przez
K akow skiego i nie w yczerpuje dostępnego m ateriału praw nego, pozostaw iając
w iele synodów niespraw dzonych ze w zględu na brak oryginałów i kopii do­
kum entów .
A u to r w red agow aniu kodyfikacji kierow ał się praktycznym zastosow aniem
ustaw p rzez duchow ieństw o. Stąd często w przepisach praw nych zm ieniano
tekst o ry g in aln y , dostosow ując go do potrzeb pastoralnych K ościoła lokal­
nego. Bp K arnkow ski także przekształcał i zm ieniał tekst oryginalny ze
w zględów prak ty cznych. P odobnie S tolica A postolska poczyniła pew ne po­
praw ki, u zu p ełn iając uchw ały. B iskup w łocław ski K arnkow ski dodał nie­
liczne, rzeczo w e popraw ki do statutów najnow szych, uw zględniając nauczanie
soborow e i m etodę legislacyjną25.
4. APROBATA STOLICY APOSTOLSKIEJ
Bp K arnkow ski po opracow aniu kodyfikacji postarał się o jej zatw ierdze­
nie przez S to licę A postolską. P otw ierdzenie uchw ał synodów prow incjalnych
p rzez au to ry tet p apieski praktykow ano ju ż w chrześcijaństw ie starożytnym ,
o b lig ato ry jn ie w spraw ach zdefiniow ania dogm atów w iary i potępienia poja­
w iających się h erezji26.
W w iek ach średnich synody prow incjalne nie m iały praw a do rozstrzygania
kw estii dogm aty cznych i zasad w iary, a zajm ow ały się w yłącznie sprawam i
karności ko ścieln ej. S tolica A postolska, począw szy od Soboru T rydenckiego,
zw ró ciła uw agę na ustaw odaw stw o prow incjalne. D nia 14 czerw ca 1573 r.
K o n g reg acja S oboru T rydenckiego w ydała orzeczenie, iż nie należy bez kon­
sultacji i u p rzed n iego zatw ierdzenia S tolicy A postolskiej publikow ać kon­
sty tu cji u ch w alonych na synodach prow incjalnych. Papież Sykstus V (15851590) b u llą Im m en sa a eterni w 1587 r. zastrzegł, iż uchw ały synodów pro­
w in cjaln y ch pow inny być przejrzane przed pu blikacją i ew entualnie popra­
w ione przez K o n gregację Soboru, aby je uchronić przed błędam i i sprzecz­
n o ścią z p raw em pow szechnym .
25 K a k o w s k i, dz. cyt., s. 20-25.
26 Na przykład w 416 r. dw a synody, kartagiński i m ileuitański zacytow ane zostały
przez papieża B enedykta XIV; por. O pera Omnia in Tom os XVII, D istributa. Tomus undecimus. De Synodo D ioecesana, Parati in T ypographia A ldina M D C CC X LIV , p. 248.
U staw odaw stw o prow incjalne do ow ego czasu nie starało się o aprobatę
Stolicy A postolskiej. U stalenia praw odaw cze na synodach prow incjalnych
staw ało się obow iązującym praw em i było publikow ane przez arcybiskupa.
P row incja lw ow ska brała udział w synodach prow incjalnych gnieźnieńskich
i przyjm ow ała na w łasnym terytorium praw o prym acjalne. K odyfikacja abpa
M ikołaja T rąby zo stała przyjęta na synodzie arch id iecezjaln y m we Lw ow ie,
przez abpa Jan a O drow ąża na synodzie prow incjalnym w 1440 r. N a synodzie
prow incjalnym w 1561 r. był obecny nuncjusz apostolski B. B onjoanni, który
potw ierdził statuty synodalne bez odw oływ ania się do R zym u27. Po raz
pierw szy w ysłano ustaw odaw stw o prow incjalne do zatw ierd zen ia Stolicy
A postolskiej w 1577 r. za pośrednictw em kanonika J. B rzeźnickiego, który
uzyskał aprobatę papieża G rzegorza X III. W uchw ałach odnotow ano, iż
postanow iono ubiegać się o potw ierdzenie statutów w R zy m ie28.
B iskup K arnkow ski, nie czekając na w yjazd deputata synodalnego J. B rzeź­
nickiego do R zym u, w ysłał statuty synodu z 1577 r. przez dw orzan, którzy
m ieli starać się o ich potw ierdzenie29.
B rzeźnicki w połow ie w rześnia przyjechał do R zym u, dostarczając o p ra­
cow any przez K arnkow skiego zbiór kościelnego praw a polskiego z prośbą au ­
tora o zatw ierdzenie Stolicy A postolskiej. Jego przyjazd m iał także zw iązek
ze spraw am i postulatów duchow ieństw a polskiego, dotyczącym i kw estii dys­
pens i przyw ilejów , m .in. o złagodzenie dekretów soborow ych regulujących
kum ulację beneficjów . S tolica A postolska w odpow iedzi na dezyderaty
B rzeźnickiego poleciła K ongregacji Soboru T rydenckiego przejrzeć i dokonać
oceny kodyfikacji. Z polecenia O jca św. n iektóre kw estie popraw iła, d o ­
stosow ując je do w ym ogów praw a pow szechnego i zw ró ciła zbiór B rzeźnickiem u z poleceniem dostarczenia dokum entów łącznie z pism em p o tw ierdza­
jący m abpow i U chańskiem u, którem u pozostaw iono „uczynić z nim to, co mu
o bow iązek nakazuje” . Stąd w niosek, iż zatw ierdzenie S tolicy A postolskiej
zostało w ydane.
"7 Por. U l a n o w s k i , dz. cyt., s. 141: Qui nuntius illa tanquam licita, honorabilia
et honesta ibidem authoritate [...] [nie pow iedziano czyją] approbavit, confirm avit et
ratificavit illis robur authoritatis Sedis A postolicae p a rite r et decretum im posuit.
28 S u b e r a, Synody prow incjonalne arcybiskupów g n ieźnieńskich, s. 109; K a k o w s k i, dz. cyt., s. 26; W i e r z b o w s k i ,
dz. cyt., s. 619.
29 D worzanie jechali do Rzymu w spraw ie prekonizacji M yszkow skiego, W olskiego
i B ialobrzeskiego z listam i do kardynała S. H ozjusza i F. C om m endoniego. Por. R a k o w ­
s k i , dz. cyt., s. 26-27.
W arto zw rócić uw agę na rodzaje zatw ierdzeń stosow anych przez Stolicę
A p o sto lsk ą w ow ych czasach. W historii źródeł praw a kościelnego stosow ano
tro jak ieg o ro d zaju potw ierdzenia uchw ał synodalnych. N ajstarsze i najczęściej
sto sow ane zatw ierd zen ia polegały na przejrzeniu ustaw synodalnych przez
K on g reg ację S oboru T rydenckiego i popraw ieniu statutów pozostających
w k o n flik cie z praw em pow szechnym . W zm iankow ane potw ierdzenie je st ro ­
d zajem cen zu ry ustaw K ościoła partykularnego, którą w stylu kurii rzym skiej
n azy w an o correctio, recognitio. W ów czas stw ierdzano fakt, iż uchw ały K oś­
cio ła p arty k u larn eg o nie zaw ierają błędów dogm atycznych i nauki niezgodnej
z p raw em pow szechnym . (W tradycji K ościoła katolickiego stosow ano rów ­
nież in n ą cen zurę, nazyw aną confirmcitio, approbatio). N atom iast w łaściw ego
p o tw ierd zen ia konsty tucji synodalnych (ap probatio, confirmcitio) dokonyw ano
na m ocy b rew e pap ieskiego bądź in fo rm a com m uni, stw ierdzając, iż w sta­
tutach nie zauw ażono postanow ień sprzecznych z obow iązującym prawem
(kanonów S oboru T rydenckiego). O pisana procedura stanow i drugi sposób
p o tw ierd zen ia. P rzypadek, kiedy papież nadaje uroczystą sankcję in fo rm a
specifica, m otu p ro p rio et ex certa sd en tici, czyniąc praw o partykularne
praw em pap iesk im dla pew nej prow incji kościelnej, stanow i trzeci rodzaj
p o tw ierd zen ia uchw ał synodalnych
P otw ierdzenie (ap p ro b a tio ) kodyfikacji
K arn k o w sk ieg o je s t najprostszym aktem aprobaty S tolicy A postolskiej- '.
K ano n ik B rzeźn icki, uzyskaw szy zatw ierdzenie kodyfikacji K arnkow skiego
i p rzy w ileje dla d u chow ieństw a w R zym ie, pow rócił do kraju w pierw szych
dniach lip ca 1578 r. W tym sam ym roku 1 października abp U chański zw ołał
synod p ro w in cjaln y do Piotrkow a. W opinii K akow skiego w ow ym czasie do­
szło do niep o ro zu m ienia, o którym m ożna sądzić jed y n ie tylko na podstaw ie
skutków , k tó re d o tyczyły zbioru statutów synodalnych K arnkow skiego. Kak ow ski stw ierd ził, iż prym as U chański spotkał się z K arnkow skim najpóźniej
30 K a k o w s k i, dz. cyt., s. 27-28.
31 „L itterae cardinalis S. Sixti, nomine C ongregationis C oncilii scriptae, ad Rmum
dom inum A rchiepiscopum G nesnen. De statutis provincialibus. Ulis ac Rme Domine. In
decretis provincialis Synodi G nesnen. A canonico quoque Posnaniensi, Cleri N untio allatae,
m entio fiebat nonnullarum constitutionum regni, antea variis in Synodis conscriptarum , quas
Sacra C ongregatio C ardinnnalium T ridentini C oncilii interpretum , sic ipso etiam Nuntio
petente censuit inspiciendas. connsiderandasquuue. Et quoniam in eis legendis anim adversum
est, nonnulla correctione egere. Sacra C ongregatio illas S-m o D no N. Iubente, certis locis,
prout rectius visum fuerit, em endatas et aptatas atque hisce litteris coniunctas, eidem Nuntio
restituit, ad A m plitudinem tuam perferendas, quae quod sui erit m uneris hac in re aget, et
bene in dom ino valebit. Rom ae die X III aprilis M D LX X V III L. S. Buoncom pagni Carlis S.
S ixti", cyt. za: K a k o w s k i, dz. cyt., s. 27.
l p aździernika 1578 r. w P iotrkow ie, gdzie K arnkow ski przew o d n iczy ł obra­
dom kongregacji generalnej, a U chański 2 p aźd ziern ik a tegoż roku nieobecny
na kongregacji podpisał w Piotrkow ie dw a pism a okólne adresow ane do du­
chow ieństw a prow incji gnieźnieńskiej. W jed n y m o głaszono brew e papieża
G rzegorza X III32, zezw alające na prow adzenie procesów przeciw najeźd ź­
com dóbr k o ścieln y ch 33, w drugim opublikow ano uw agi S tolicy A postolskiej
skierow ane do duchow ieństw a polskiego. O bydw a dokum enty z datą 2 p aź­
dziernika i m iejscem publikacji w P iotrkow ie3'1.
Ź ródła archiw alne nie podają pow odów niep rzew o d n iczen ia obradom przez
abpa U chańskiego, będącego na kongregacji w P iotrkow ie razem z bpem
K arnkow skim . N a tej kongregacji relację z m isji do R zym u przedstaw iał
synodow i w im ieniu arcybiskupa B rzeźnicki. K akow ski zauw ażył, iż w śród
publikow anych dokum entów brakow ało pism a k ard y n ała C. B uoncom pagniego
do abpa U chańskiego, pom im o że zaw ierało potw ierd zen ie kom pilacji bpa
K arnkow skiego przez Stolicę A postolską i że B rzeźnicki ośw iadczył na
synodzie, iż zbiór praw a kościelnego został zatw ierdzony w R zym ie. Ów stan
rzeczy tłum aczy K akow ski stw ierdzeniem , że prym as U chański oddał k an o ­
nikowi B rzeźnickiem u zatw ierdzony zbiór konstytucji synodalnych przez
Stolicę A postolską, ale ukrył pism o potw ierdzające. N ie stało się to przy­
padkow o, ja k tw ierdzi K akow ski, poniew aż list ten stanow ił in teg raln ą część
zbioru. T ak też uw ażał kardynał B uoncom pagni, który o tym liście udzielił
in form acji35.
K akow ski stw ierdził, iż prym as U chański zatrzym ał list św iadom ie. P rzy­
czyny zdarzenia i przekroczenie kom petencji przez bpa K arnkow skiego trudno
udow odnić z pow odu braku dokum entacji źródłow ej. B iskup K arnkow ski opra­
cow ał kodyfikację kościelnego praw a polskiego, pom im o iż synod prow incjalny delegow ał do tej pracy inne osoby. Synod prow incjalny piotrkow ski,
w obecności nuncjusza W. Laureo postanow ił, aby now y zbiór statutów pro­
w incjalnych przejrzano i potw ierdzono na najbliższym synodzie prow incjal­
nym. K ongregacja Soboru Trydenckiego nie w ykreśliła tej uchw ały, lecz
uznała ją za zgodną z praw em pow szechnym . P ublikow anie zbioru na teryto­
32 T. W i e r z b o w s k i, Uchańsciana czyli zb ió r dokum entów w yjaśniających życie
i działalność Jakuba Uchańskiego, arcybiskupa gn ieźn ień skieg o, t. II, W arszaw a 1884,
nr 163, s. 338.
Tam że, nr 163, s. 331.
34 Tam że, nr 167, s. 164-165, 331.
35 C onstitutiones em endatas et aptatas atque hisce litteris conjunctas eidem nuntio
resti tuit.
rium K ościoła partykularnego, zgodnie z praw em pow szechnym i zw yczajo­
w ym , należało do synodu i do arcybiskupa, a bp K arnkow ski w ysłał kodyfi­
kację do zatw ierdzenia Stolicy A postolskiej pryw atnie. P onadto na m ocy bulli
pap ieża Jan a X X III, potw ierdzonej przez papieża M arcina V 7 stycznia
1418 r., abp T rąb a i jeg o następcy arcybiskupi gnieźnieńscy uzyskali od Sto­
licy A postolskiej w yłączne prawo i przyw ilej sporządzania kom pilacji prow incjalnych, o czym w iedzieli kard. S. H ozjusz i J. F. C om m endone, a także
K o n gregacja Soboru T rydenckiego. W spom nianym i zm ianam i kierow ał się tak­
że p refek t K ongregacji Soboru T rydenckiego kardynał B uoncom pagni, który
pism o p o tw ierdzające w raz z kodyfikacją przesłał nie biskupow i w łocław ­
skiem u K arnkow skiem u, lecz arcybiskupow i gnieźnieńskiem u U chańskiem u.
S łusznie w ięc zauw aża K akow ski oburzenie prym asa z pow odu naruszenia
k o m p eten cji36.
A utor k o m p ilacji praw a kościelnego, nie m ając dokum entu, który pow inien
być w yd ru k o w an y na początku zbioru uchw ał synodalnych, zastosow ał inny
dostępny sposób. K arnkow ski nie m ógł żądać od synodu z 1578 r. potw ier­
d zen ia zbioru, k tóre w ydano przez Rzym . Synod prow incjalny nakazał zw ró­
cen ie zb io ru konstytucji synodalnych biskupow i w łocław skiem u, który po­
stanow ił w ydać k odyfikację bez pism a papieskiego i bez okólnika arcy­
bisk u p ieg o . O p u b likow ana w ten sposób kom pilacja praw a uzyskała charakter
praw a p ry w atnego. P ow szechnie w iedziano, iż istnieje potw ierdzenie Stolicy
A p o sto lsk iej, p o niew aż B rzeźnicki oficjalnie zaśw iadczył jej istnienie na
ko n gregacji g en eralnej. P onadto król Stefan B atory otrzym ał list od papieża
G rzego rza X III37, w którym zw ierzchnik S tolicy A postolskiej potw ierdził
otrzy m an ie razem z pism em królew skim uchw ał synodu prow incjalnego i „in­
ne tego ro d zaju ak ta” , dostarczone przez B rzeźnickiego i w yraził życzenie
zach o w y w an ia uchw ał trydenckich. P onadto w liście apostolskim papież
G rzeg o rz X III w yznaczył nuncjusza w Polsce L aureo, arcybiskupa gnieźnień­
skiego U ch ań sk ieg o i biskupa krakow skiego P. M yszkow skiego, na egzekuto­
rów uchw ał synodalnych z 1577 r. Pism a papieskie nie odnosiły się bezpo­
średnio do k o d y fik acji K arnkow skiego, lecz autor um ieścił je na początku
zbioru, aby up o zo row ać charakter urzędow y kolekcji.
Innym d ziałan iem bpa K arnkow skiego, zm ierzającym do uw iarygodnienia
k o d y fik acji, b yło u m ieszczenie napisu E xeeutores horum statutorum a S. Sede
36 Dz. cyt., s. 28-29; K a ł w a , dz. cyt., s. 28; K a r w a c k i ,
dz. cyt., s. 291.
37 L ittere P ontifici Max. A d Serenissim um P oloniae Regem die XXIX Decembris 1578
anno.
A p ostolica d elegati nad listem papieża G rzegorza X III z 8 kw ietnia 1578 r.
Papież G rzegorz X III w yznaczył egzekutorów dla w prow adzenia w życie
ustaw synodu z 1577 r., czyli reform y trydenckiej, zam ierzając w yznaczać
egzekutorów dla kodyfikacji K arnkow skiego, który w chw ili ogłoszenia listu
papieskiego nie był jeszcze zaaprobow any przez R zym .
L ist pap ieża został podpisany 8 kw ietnia 1578 r., a K ongregacja Soboru
T rydenckiego potw ierdziła kodyfikację dopiero 13 k w ietn ia tegoż roku. N apis
executores horum statutorum odnosił się jed y n ie do piątej księgi kodyfikacji
K arnkow skiego, która zaw ierała statuty synodu pio trk o w sk ieg o z 1577 r.,
a nie do całej kom pilacji praw a partykularnego.
D ołączyw szy dw a listy apostolskie i list królew ski, autor oddał kom pilację
kościelnego praw a polskiego do druku. U kazała się ona w drugiej połow ie
1579 r. w krakow skiej drukarni A ndrzeja P io trk o w ćzy k a38.
5. METODA REDAKCYJNA W ZBIORZE BISKUPA S. KARNKOW SKIEGO
Inform acje na tem at m etody stosow anej przy sporządzaniu kodyfikacji
przez bpa K arnkow skiego są fragm entaryczne, a układ zbioru nie je s t o ry ­
ginalny. Synod prow incjalny z 1577 r. polecił autorom kodyfikacji przyjąć
za podstaw ę zb ió r ułożony przez doktorów praw a S tan isław a D ąbrow skiego
i F ranciszka K rasińskiego. Z aproponow ani autorzy w pracy kodyfikacyjnej
m ieli, w edług w skazów ek synodu z 1577 r., p o d zielić go na księgi i tytuły
na w zór D ekretałów G rzegorza IX (1234) i polskich zbiorów M ikołaja Trąby
(1420) oraz Jana Ł askiego (1523/1527). Stąd K arnkow ski przyjął ustalony
podział na 5 ksiąg (judex, judicium , clerus, connubio, crim en), i podzielono
je na tytuły, w których um ieszczono poszczególne norm y. A rcybiskupi T rąba
i Łaski, przyjm ując podział dekretałow y, przepro w adzili go w zbiorach syste­
m atycznie, a K arnkow ski naruszył przyjęty przez nich porządek, łącząc księgę
4 z 5, czyli praw o m ałżeńskie z praw em karnym w k sięgę 4, a w księdze 5
38 O kodyfikacji K arnkow skiego w zm iankow ali w pracach naukow ych liczni badacze
m.in.: H. F. J a c o b so n, G eschichte der Q uellen des katholischen K irchenrechts der
Provinzen Preussen und Posen. m it Uden
und Regesten von [...], K onigsberg 1837, s.68;
J. N. J a b c z y ń s k i , W iadomości o synodach prow incjonalnych po lskich i zbiorach ich
statutów , Kraków 1849; W. F a b i s z, W iadomość o synodach p ro w incjonalnych i d ie­
cezjalnych, Kępno 1861, s, 181 ; K o r y t k o w s k i, dz. cyt., s. 430; U l a n ó w s k i, dz. cyt., s. 4; S. C h o d y ń s k i, Synody K ościoła P olskiego, EK ośc, t. XXVII,
s. 407, por. K a k o w s k i, dz. cyt., s. 30-31.
um ieścił statuty synodu prow incjalnego z 1577 r. W taki sposób między
czterem a p ierw szym i księgam i a piątą brak spójności, poniew aż początkow e
stan o w ią dzieło kodyfikacyjne, ostatnia zaś nie należy do zbioru i stanowi
do d atek do dokum entu. K akow ski suponuje, iż uchw ały synodu z 1577 r. na­
leżało sk o d yfikow ać i dołączyć do pięciu ksiąg ja k o księgę 6 na wzór Liber
S extu s B o n ifa cii VIII albo nie skodyfikow aną dołączyć do pięciu ksiąg jako
d odatek. P o nadto tw ierdził on, że K arnkow ski dał zły przykład pracy kody­
fik acy jn ej, a popełniony błąd pow ielili kodyfikatorzy zbioru Jana W ężyka
z lat 1628-1630, których uspraw iedliw iał, argum entując, iż duchow ieństw o
p o lsk ie p rzez długi czas przyzw yczaiło się do w adliw ego zbioru. Synod prow incjalny W ęży k a z 1621 r., bez oceny krytycznej kodyfikacji K arnkow ­
skiego, p o lecił kom isji ułożyć now y zbiór, w zorując się na poprzednim 39.
K arnkow ski w układzie m etodologicznym rozm ieścił także liczne tytuły
w niew łaściw y m m iejscu40. W kolekcji niepraw idłow o um ieszczono wiele
innych statutów , pom ijając fragm enty, kierując się zasadą przypadkow ości.
P o w y ższe p rzy k ład y zm niejszają w artość dzieła kodyfikacyjnego, które w y­
n ikało z pośp iech u autora, a odpow iadało na zapotrzebow anie na prawo
k o ścieln e w dobie reform y trydenckiej.
6. WARTOŚĆ PRAWNA ZBIORU
Po u zy sk an iu aprobaty statutów synodalnych przez Stolicę A postolską
należało p o starać się o legalizację publikacji zbioru uchw ał przez praw odaw cę
p o lsk ieg o . M ogła być ona dokonana przez pism o papieskie bądź za pom ocą
listu okó ln eg o arcy biskupa na m ocy w ładzy urzędu prym asow skiego. T rud­
ności z p u b lik acją za pom ocą pism a papieskiego w ynikały z faktu, iż kar­
dynał B uoncom pagni, prefekt K ongregacji Soboru T rydenckiego, potw ierdza­
ją c k o d y fik ację bpa K arnkow skiego, w yraźnie zlecił tę spraw ę arcybiskupow i
U ch ań sk iem u . T rad y cja K ościoła w Polsce potw ierdza, iż zbiory ustaw sy­
nodów p ro w in cjaln y ch należały do kom petencji arcybiskupów gnieźnieńskich,
39 G ó r a 1 s k i, dz. cyt., s. 155; K a k o w s k i ,
dz. cyt., s. 31-32.
40 M .in. tytuł Statutorum librum q uilibet habeat, który pow inien um ieścić w artykule
de co n stitu tio n ib u s, gdyż trudno szukać inform acji o konstytucjach pod tytułem de vita et
honestate clericorum :; także tytuł de suffraganeis należało um ieścić w księdze pierwszej po
tytule de officio episcoporum , poniew aż trudno znaleźć te zagadnienia w księdze 3 w
środkow ych tytułach de m odo solvendae contributionis i de consecratione ecclesiae vel altis.
oprócz ów czesnej prow incji lw ow skiej. A rcybiskup T rąba opublikow ał listem
okólnym bulle Jana X X III i M arcina V łącznie z kodyfikacją, zam ieszczając
ów list na początku zbioru. Podobnie uczynił abp Ł aski, um ieszczając na
początku zbioru list do biskupów i duchow ieństw a całej prow incji. Stąd
oczekiw ano zastosow ania podobnej praktyki przez abpa U chańskiego, publi­
kując pism o k ardynała B uoncom pagniego w raz z w łasnym listem okólnym do
całej archidiecezji. Z daniem K akow skiego abp U chański ukrył pism o k ar­
dynała B uoncom pagniego oraz nie opublikow ał kodyfikacji kościelnego praw a
polskiego sporządzonej przez S. K arnkow skiego w łasnym autorytetem . Brak
potw ierdzenia urzędow ego m etropolity pociągało za sobą określone skutki
praw ne, czyniąc kodyfikację zbiorem pryw atnym *1.
W literaturze historycznopraw nej w yróżnia się zbiory praw a urzędow e
i pryw atne. P odział ów uzależniony je st od autorytetu praw odaw cy i p o ­
siadanej w ładzy. W zbiorach pryw atnych osoba k o d y fik ato ra je st pryw atna,
nabiera m ocy praw nej w ów czas, kiedy praw odaw ca ją nada lub w yraźnie albo
m ilcząco potw ierdza obow iązyw alność zbioru, który po siad ał m oc praw ną na
całym terytorium praw odaw cy. W przypadku kodyfikacji K arnkow skiego
m ogła być ona zbiorem urzędow ym jed y n ie na terytorium diecezji w łocław ­
skiej, na której rozciągała się w ładza praw odaw cza autora zbioru praw a,
natom iast w odniesieniu do całej prow incji gnieźnieńskiej i lw ow skiej była
zbiorem pryw atnym . Z czasem stała się zbiorem urzędow ym z pow odu ro zp o ­
w szechnienia i faktu, że autor został prym asem P olski. P ojedyncze statuty
kodyfikacji K arnkow skiego, w kolekcji i poza nią, których treści nie zm ie­
niono, posiadały pow agę praw ną, poniew aż pochodziły z autentycznych zbio­
rów zaczerpniętych od arcybiskupów T rąby i Ł askiego albo synodów prow in­
cjalnych, zatw ierdzonych przez Stolicę A postolską42.
Stąd w spraw ach adm inistracyjnych, karnych lub osobistych m ożna się
było pow oływ ać na kodyfikację, gdyż pow aga praw na uchw ał w ypływ ała ze
statutów w cześniejszych, choć zbiór jej nie posiadał. K odyfikacja S. K arn­
kow skiego była stosow ana na m ocy zw yczaju przez poszczególnych praw o­
daw ców diecezjalnych, zdobyw ając w artość zbioru autentycznego, gdyż b ra­
kow ało innych kom pilacji kościelnego praw a polskiego. Pod w zględem prak-
41 K a k o w s k i, dz. cyt., s. 32-33; G ó r a l s k i ,
dz. cyt., s. 155.
' D okładny wykaz synoptyczny źródeł zbioru konstytucji synodalnych Stanisław a
K arnkow skiego sporządził K akowski, w ykazując, iż dw ie poprzednie kodyfikacje stanowiły
podstaw ę źródłow ą do redakcji zbioru z 1579 r. Por. K a k o w s k i ,
dz. cyt., s. I-IX.
ty czn o ści m ożna ją porów nać z D ekretem G racjana, który był zbiorem pry­
w atnym , a stosow anym , zanim został w łączony do C orpus Iuris Canonici.
M ożna w skazać okoliczności sprzyjające w zrostow i popularności kodyfi­
kacji b pa K arnkow skiego. W cześniejsze dokum enty były niedostępne i nie
ob ejm o w ały ak tualnego polskiego praw a kościelnego, nie odpow iadały ów ­
czesnym potrzebom , a zbiór zaw ierał pełny tekst uchw ał synodu prow incjal­
nego z 1577 r., w prow adzający najnow sze uchw ały reform y trydenckiej.
K akow ski stw ierdził, iż najw ażniejszym argum entem było to, iż abp Uchański
osłab io n y ciężk ą chorobą i podeszłym w iekiem w 1579 r. uległ naciskom
k ró la i zg o d ził się na przyjęcie bpa K arnkow skiego na koadiutora na sto­
licę m etro p o litaln ą 15 m arca 1581 r. Kiedy 5 kw ietnia 1581 r. zm arł pry­
m as U chański, w ów czas bp K arnkow ski otrzym ał nom inację królew ską,
a 17 k w ietn ia k ap itu ła katedralna w ybrała go jed n o g ło śn ie arcybiskupem
gn ieźn ień sk im . Stan faktyczny potw ierdziła pism em urzędow ym Stolica
A p o sto lsk a w sierp n iu 43.
W zw iązku z urzędow ym objęciem m etropolii gnieźnieńskiej przez K arn­
ko w sk ieg o w zro sła pow aga kodyfikacji. Prym as posługiw ał się w łasnym zbio­
rem w zarząd zan iu m etropolią, a za je g o przykładem poszli dw orzanie, du­
ch o w ień stw o , sądow nictw o i cała prow incja kościelna. W m ateriałach źród­
ło w y ch b rak je d n a k inform acji na tem at publikacji listu okólnego, doty­
cząceg o n ad an ia kodyfikacji charakteru urzędow ego. W źródłach brak także
info rm acji doty czących kodyfikacji na synodach prow incjalnych odpraw ionych
p rzez prym asa. Istnieje n atom iast w zm ianka na synodzie archidiecezjalnym
g n ieźn ień sk im z 1583 r., odpraw ionym przez abpa K arnkow skiego, który
w spom niał, że arcybiskupi odpraw iali synody, których uchw ały zebrano
w je d n ą księgę, zatw ierdzoną przez papieża G rzegorza X III44. Brak nato­
m iast in form acji o jej publikacji oraz nakazie stosow ania. W okresie
p ó źn iejszy m synod prow incjalny abpa B. M aciejow skiego w 1607 r. w zm ian­
kuje, iż po zo stały tylko nieliczne egzem plarze kodyfikacji K arnkow skiego,
z której w ynika, że synod z 1607 r. uznaw ał zbiór K arnkow skiego za auten­
41 K a k o w s k i, dz. cyt., s. 34-35.
44 „Et in hac quoque provincia nostra quanto cum fructu, ut taceam alios M athias
D rew icius, Joannes a Lasko, Joannes L atalitius, Petrus a G am ratis, N icolaus Dzierzgovius,
Joannes Prerem bius, Jacobus U chanius Synodos habuerunt, praeclarae sane et egregiae illorum constitutiones in unum volum en redactae et a S. D. N. dom ino G regorio XIII Pontifice M axim o confirm atae et approbatae, testantur” - cyt za: K a k o w s k i, dz. cyt., s. 35.
tyczny, odnotow ując brak w spom nianego dzieła, uznał go za urzędow y45.
Podobnie synod prow incjalny abpa W. G em bickiego z 1623 r. uznał zbiór za
urzędow y, potw ierdzając zaw arte w nim uchw ały przez Jan a X X III i M arcina
V, a także G rzegorza X III oraz nakazując w analogiczny sposób p rzedruko­
wać je w księgach, uw zględniając aktualne praw o46.
K odyfikacja w w yniku praktycznego zastosow ania stała się zbiorem auten­
tycznym , cieszącym się pow agą, a kolejna k o m pilacja praw a partykularnego
abpa Jana W ężyka przyjęła ją za podstaw ę. K om pilacja praw a z 1579 r.
szybko się zdezaktualizow ała, poniew aż abp K arnkow ski zm arł 8 czerw ca
1603 r., a synod prow incjalny M aciejow skiego z 1607 r. p o lecił zredagow ać
now ą kom pilację. Postulat ten pow tórzył synod G em bickiego z 1623 r.,
a w 1628 r. zaaprobow ano kodyfikację W ężyka, k tó rą ogłoszono drukiem
w 1630 r.47
45 „Cum vix iam aliqua exem m plaria constitutionum provincialium , studio et opera
R everendissim i olim in C hristo Patris Dni Stanislai K arnkow ski. Episcopi V ladisiaviensis,
collectarum , reperiantur, nec fieri possit, ut ea decreta debite serventur, quae a plurim is
ignorantur, ideo Sacra Synodus, easdem constitutiones provinciales, quae sunt consentaneae
nec repugnant S. C oncilii Tridentini decretis sacrisve canonibus aut constitutionibus
apostolicis, in pristino suo robore reservandas et de novo im prim endas d ecernit; ad eosque
diligentius inspiciendas et cognoscendas deputat Rdos D nos N icoiaum D obrocieski et
Joannum Foxium J. U. D octores, canonicos cracovienses” . Por. C oncilium P rovinciale Regni
Poloniae. Quod Paulo V P ontifice Bernardus M aciejow ski [...] A rchiepiscopus G nesnensis
[...] habuit P etricoviae Anno D om ini M DCVIL, C racoviae, in O fficina A ndreae Petricovij
Anno Domini 1609 „De statutis Provincialibus antiq u is”, k. B2.
46 „Ne ignorantia statutorum provincialium , quorum E xem plaria perpauca extant, aliqui
ab ipsorum observatione sese excusent, decernit synodus, ut eadem statuta antiquiora libris
V conntenta et per Sedem A postolicam a M artino V, Joanne X X III, et G regorio XIII
confirm ata, eodem modo et ordine in uno volum ine recudantur. Q uodsi in aliquibus locis
librorum quatuor, constitutiones volum inis prim i recognosci opus fuerit. Sacra Synodus
negotium istud com m isit Rdis Dnis Joanni Foxio, Francisco Z ajerski [...] M artino Klociński
et N icolao Squernievio J. U. D octoribus. T enebuntur t iidem Dni depu tati, Statuta hujusm odi
in ordinem redacta antequam im pressa fuerit, Ilustrissim o D no M etropolitano in scriptis
offere, ut idem ilustrissim us in com itiis seu alio com m odiori tem pore, cum aliis DD.
Episcopis eadem revideat". Por. Synodus P rovincialis G nesnensis P rovinciae sub lllm o et
Rndmo Domino D. Laurentio Gembicki, [...] P etricoviae anno D omini, 1621 die 26 m ensis
A prilis celebrata, C racoviae, in officina A ndreae P etricovii, S. R. M. T ypographi, anni
Domini 1623 „De Statutis Provincialibus” , k. E2.
47 Por. C onstitutiones Synodorum M etropolitanae Eccl: G nesnen: Provincialium .
A uthoritate Synodi P rovincialis G embìcianae, p er D eputatos recognitae; ju ssu vero et opera
[...] Joannis Wężyk, [...] A rchiepiscopi Gnesnen; L. N. R. P. P. editae, C racoviae, In
O fficina Andrae Petricovij Anno Dni: M. DC. XXX.
ZAKOŃCZENIE
P ro ced u ra p o w staw ania i przekształcania kodyfikacji K arnkow skiego w ska­
zuje n a p o w stan ie now ych praktyk w redagow aniu kom pilacji kościelnego
p raw a p o lskiego, w ynikających z ów czesnych potrzeb. P rzedstaw iona geneza
p o w stan ia k o m pilacji biskupa w łocław skiego w skazuje, iż pryw atny zbiór
p raw a był uznaw any niem al na rów ni ze zbioram i urzędow ym i. Ponadto pra­
w odaw cy ko ścieln i pow oływ ali się na zbiór pryw atny bpa K arnkow skiego, jak
na u rzędow y na synodach prow incjalnych. Stąd w ynika, iż sporządzona kom ­
p ilacja k o ścieln eg o praw a z 1579 r. cieszyła się popularnością i była sto­
sow ana przez d uchow ieństw o w pracy pastoralnej, a w kilkadziesiąt lat póź­
niej p o słu ży ła za podstaw ę opracow ania now ej, urzędow ej kodyfikacji prow in cjaln eg o praw a kościelnego w Polsce.
THE C OLLECTIO N OF BISHOP STANISŁAW KARNKOW SKI
OF 1597
Summary
The proceedings o f T ridentine Council (1545-1563) bore fruit in the form of a dynamic
developm ent o f the reform atory activity o f the C atholic Church. At the provincial synods of
the G niezno province a need was born to work out a new collection o f church law on the basis
o f the T ridentine reform atory legislature. This work of codification was undertaken by the
Bishop o f W łocław ek Stanisław Karnkowski in 1579. This paper discusses in turn the author
o f the collection, the causes for the collection, the sources o f codification, the approval of the
H oly See, the editorial m ethod used in the collection and the legal value of the bills contained
in it. The paper closes with a statem ent that the collection o f 1579 was private, although it
gained popularity in pastoral care, and even served as a point o f reference for the new, official
codification o f Polish church law.
Translated by Jan Kłos
Słow a kluczow e: Zbiór, K arnkowski, kodyfikacja, 1579 r.
Key w ords: collection, K arnkowski, codification, 1579.