Profilaktyka uzależnień we współczesnej szkole

PROFILAKYKA UZALEśNIEŃ WE WPÓŁCZESNEJ SZKOLE
PROFILAKTYKA jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie
bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez
kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Polega ona na zapobieganiu powaŜniejszym
konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie. Celem profilaktyki jest
podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona równieŜ na celu
zahamowanie postępu lub powikłań juŜ istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do
ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest takŜe
zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które
przyczyniają się do podwyŜszania ryzyka choroby.
Profilaktyka szkolna to działania mające na celu wspomagania dzieci i młodzieŜy w radzeniu
sobie z trudnościami zagraŜającymi ich prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu Ŝyciu.
Działania te to między innymi informowanie, kształtowanie umiejętności świadomego
dokonywania wyborów, propagowanie zdrowego stylu Ŝycia. W ostatnich latach w Polsce
nastąpił wyraźny wzrost zainteresowania działaniami profilaktycznymi, zwłaszcza
adresowanymi do dzieci i młodzieŜy szkolnej. Statystyki na temat palenia papierosów,
uŜywania alkoholu i innych środków odurzających, a takŜe aktów agresji i przestępczości
wśród nieletnich biją na alarm.
Do niedawna poszczególne zachowania ryzykowne traktowano odrębnie, uwaŜając, Ŝe kaŜde
ma swój specyficzny zestaw przyczyn. Konsekwencją takiego podejścia było ograniczenie
działań profilaktycznych i koncentracja na jednym wybranym zachowaniu. Współczesne
badania wykazują jednak , Ŝe zachowania ryzykowne najczęściej ze sobą współwystępują ,
a takŜe jedno zachowanie pociąga za sobą inne. Na przykład picie alkoholu często występuje
z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi, wczesną aktywnością seksualną lub je wyzwala.
Programy profilaktyczne są skuteczne tylko wówczas, gdy są spójne z programem edukacyjnym
i wychowawczym szkoły, miejscem, w którym młody człowiek spędza najwaŜniejszy okres
swojego Ŝycia. Profilaktyka winna wspierać działania edukacyjne i wychowawcze szkoły, nie
moŜe być od nich oderwana. Ma te działania dynamizować i chronić przed wpływem
niepoŜądanych czynników.
Działania profilaktyczne mogą być podejmowane na trzech poziomach:
• profilaktyki pierwszorzędowej – skierowanej do grup niskiego ryzyka, celem jej jest
promocja zdrowego stylu Ŝycia oraz opóźnienie wieku inicjacji zachowań ryzykownych;
• profilaktyki drugorzędowej – adresowanej do grup podwyŜszonego ryzyka i osób po inicjacji
zachowań ryzykownych, której celem jest zaprzestanie przez zagroŜonych ryzykownego
działania;
• profilaktyki trzeciorzędowej – skierowanej do grup wysokiego ryzyka, obejmującej
działania lecznicze, rehabilitacyjne oraz resocjalizacyjne, celem jej jest przeciwdziałanie
rozszerzania się degradacji społecznej oraz powrót do normalnego funkcjonowania.
W szkolnych programach profilaktycznych najczęściej koniecznym jest ujmowanie działań
z poziomu pierwszego i drugiego (oczywiście skoordynowanych z działaniami wychowawczymi).Obiektem
działań powinno być cale środowisko szkolne. Program profilaktyki powinien przede
wszystkim zapewniać bezpieczeństwo uczestnikom i nie powodować szkód. Szeroko pojęta
profilaktyka winna uzupełniać „braki” tkwiące w człowieku tj. brak miłości, stabilnej samooceny,
wiary w siebie, umiejętności rozwiązywania problemów, brak poczucia bezpieczeństwa oraz
poruszać tematy związane z rozwojem młodego człowieka, ze świadomością własnych
potrzeb uczuć , z problemem w grupie rówieśniczej, z presją. Ma za zadanie uczyć
podejmowania decyzji i odmawiania , gdy proponowany jest narkotyk, a takŜe kłaść nacisk na
świadomość zagroŜeń i konsekwencji płynących z uzaleŜnień. Doświadczenia ostatnich lat
pokazują, Ŝe skuteczna profilaktyka nie stanowi jednorazowego przedsięwzięcia, ale aby
działania odniosły skutek, muszą być powtarzane i nastawione na współpracę z rodzicami.
Badania przeprowadzone wśród młodzieŜy wykazały, Ŝe motywami skłaniającymi ich do
sięgania po papierosy, alkohol czy narkotyki są: zła sytuacja rodzinna, niepowodzenia
w szkole, ciekawość „jak to jest” oraz namowy rówieśników, a takŜe niewłaściwy przykład
rodziców. Najmniejsze znaczenie ma przyjemność czerpana z uczucia odurzenia.
Dla nastolatka narkotyk często bywa środkiem „ zaspakajającym” jego potrzeby. Kiedy czuje
się niepewnie, nie wie co zrobić, obawia się oceny innych, chcąc poczuć się „kimś” – bierze
Program profilaktyczny powinien koncentrować się na redukcji i eliminacji czynników
ryzyka przy jednoczesnym wzmacnianiu czynników pozytywnych i zapobieganiu
zachowaniom ryzykownym.
Cele, do których naleŜy dąŜyć:
• zapobieganie zachowaniom ryzykownym wśród dzieci i młodzieŜy
• przekazanie wiedzy na temat konsekwencji stosowania uŜywek
• podniesienie bezpieczeństwa uczniów w szkołach poprzez zwiększenie świadomości
moŜliwości reagowania na sytuacje kryzysowe
• obalenie mitów krąŜących wśród młodzieŜy na temat substancji psychoaktywnych
• kształtowanie w uczniach poczucia własnej wartości
• motywowanie do podejmowania aktywności zaspokajających potrzeby emocjonalne,
społeczne i duchowe
• rozwinięcie kompetencji nauczycieli i rodziców w zakresie postępowania w sytuacjach
trudnych.
Co powinno nas zaniepokoić?
Pierwszym sygnałem ostrzegawczym dla rodziców i nauczyciela, Ŝe dziecko moŜe
zaŜywać narkotyki, są zmiany jego osobowości: wahania nastrojów, draŜliwość, skrytość,
apatia, nieprzewidywalność, nerwowość, bardzo często łamanie reguł Ŝycia szkolnego i domowego,
zahamowanie rozwoju emocjonalnego, poczucie beznadziejności i impulsywność poparte
zwykle kłamstwami i wymówkami. Zwykle pojawiają się słabsze wyniki w nauce, wagary,
wyraźny spadek zainteresowania tym co było dotychczas atrakcyjne. OstrzeŜeniem powinna
być nagła zmiana grona znajomych, zmiana nawyków Ŝywieniowych ( czasem wręcz wstręt
do jedzenia) oraz zmiana rytmu snu i czuwania. Widoczne są takŜe zmiany w wyglądzie
zewnętrznym: spadek masy ciała, nieustanne przeziębienia, bóle Ŝołądka, bezpodstawne
zmęczenie, bóle głowy i klatki piersiowej.
Cechami charakterystycznymi osoby mającej kontakt z narkotykami jest bełkotliwa mowa,
przekrwione oczy, przewlekły katar, zmiana sposobu ubierania.
Jednak sylwetka współczesnego narkomana znacznie odbiega od wizerunku wykreowanego
w mediach. Nie jest to osoba chuda, brudna, zaniedbana i zwykle nie ma pokłutych Ŝył. Są to
młodzi ludzie , Ŝyjący w dobrych warunkach materialnych ale najczęściej z zaburzoną więzią
emocjonalną z rodzicami. Wiedzą duŜo o środkach psychoaktywnych , ale nie są świadomi do
końca zagroŜeń związanych z narkomanią.
Tu naleŜy podkreślić wyjątkową rolę szkoły, która ma nie tylko reagować na problem, ale
udzielać wsparcia i pomocy, a takŜe traktować takie zachowania młodzieŜy w kategoriach
choroby a nie źródła zła.
Nowoczesna profilaktyka uzaleŜnień musi być profilaktyką integralną, czyli uwzględniającą
całościową sytuacje wychowanka. Integralna profilaktyka uzaleŜnień zakłada solidarne
współdziałanie róŜnych środowisk na rzecz kształtowania wśród dzieci i młodzieŜy postaw
abstynenckich, oznacza pomaganie im w zajęciu dojrzałej postawy we wszystkich
dziedzinach ludzkiego Ŝycia. NajwaŜniejszym miejscem jej realizacji jest rodzina, drugim
szkoła, której zadaniem jest opracowanie programu wychowawczego, pomagającego uczniom
zdobyć wiedzę oraz zrozumieć otaczającą rzeczywistość i siebie, odróŜnić dobro od zła, uczyć
wychowanków dojrzałej postawy wobec alkoholu i narkotyków. Działania profilaktyczne mają
zapobiegać niepoŜądanym zjawiskom w rozwoju jednostki i skupiać się na przeciwdziałaniu
złu. Muszą uwzględniać profilaktykę pierwszorzędowa i stanowić formę zabezpieczenia dla
osób zdrowych. Szkoła powinna stwarzać przyjazny klimat prawidłowych relacji między
nauczycielami a uczniami, emocjonalnego wspierania młodzieŜy w trudnych dla nich
sytuacjach.
Bardzo istotne jest budowanie dobrych relacji z rodzicami, a przy tym pozyskiwanie ich jako
sojuszników w realizacji zadań profilaktycznych i wychowawczych. Podstawą dobrego
programu profilaktycznego powinno być wzmacnianie lub uczenie się tych umiejętności,
które w pewnym sensie są zastępowane przez uŜywanie tych substancji: nawiązywanie
bliskich kontaktów, rozmawianie, kształtowanie umiejętności interpersonalnych, samooceny
i samodyscypliny; rozwijanie dojrzałej odpowiedzialności za siebie i innych.
Nauczyciele powinni stale obserwować swoich uczniów, aby móc wcześnie rozpoznać
uczniów z grup ryzyka lub zagroŜonych uzaleŜnieniem i kierować ich do osób
odpowiedzialnych za wsparcie psychologiczne np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej
( w porozumieniu z opiekunami dziecka). DuŜy nacisk powinno się kłaść na informowanie
uczniów i rodziców o moŜliwościach specjalistycznej pomocy poza szkołą, a takŜe szkolenie
kadry pedagogicznej w zakresie profilaktyki uzaleŜnień i doskonaleniu umiejętności
wychowawczych.
Małgorzata Rega
Doradca metodyczny
Literatura:
Nowoczesna profilaktyka uzaleŜnień, Kielce 2001
J. Sako, Szkoła dla rodziców i wychowawców. Warszawa 1999
B. Gaś, UzaleŜnienia: skuteczność programów profilaktyki, Warszawa 1994
Profilaktyka. Porady praktyczne dla nauczycieli, praca zbiorowa pod redakcją S. Kubowicza i
K. Kmiecik-Baran, Gdańsk 2005.