Е Ш OAMENTKA CHARAKTERYSTYKA ZBIORÓW INFORMACJI O

Е Ш OAMENTKA
CHARAKTERYSTYKA ZBIORÓW INFORMACJI
O STANOWISKACH ARCHEOLOGICZNYCH W POLSCE
Zbiory infornacji o atanowiakach archeolo'*
gicznych w Polace • rodzaje# liczebność,
elementy zbiorów. Karty stanowiska archeo­
logicznego ■> elementy opisu stanowiska,
wieloznaczność nazw poszczególnych pól
danych oraz tekstów instrukcji, specyfika
danych archeologicznych.
Realizowanie w ostatnich latach programu "Archeologiczne
Zdjęcie Polski" /AZP/ spowodowało duły wzrost dokumentacji o
stanowiskach archeologicznych znajdujących się w ewidencji in­
stytucji archeologicznych. Na razie archeologowie zajmuję się
przede wszystkim zbieraniem informacji uzyskiwanych podczas re^
alizacji programu AZP^ Bogata literatura poświęcone problemom
AZP pomija zasady późniejszego wykorzystania zgromadzonych da­
nych. Pilnym zadaniem najbliższych lat jest podjęcie prac zmie­
rzających do stworzenie systemu informacji o stanowiskach arche­
ologicznych w Polsca, który umożliwiałby wieloaspektowe prze­
szukiwanie zbiorów tworzonych podczas realizacji AZP /а /. N1niejazy artykuł jest poświęcony omówieniu tworzonych obecnie w
Polsce zbiorów Informacji o stanowiskach archeologicznych oraz
stosowanych w nich kart.
Przy omawiania kart szczególną uwagę zwrócono na porówna­
nie elementów opisujących stanowisko na różnych kartach oraz
"Zagadnienia Informacji Naukowej" 19B4 nr 1/44/
Ż7
na wieloznaczność nazw pól danych występujących na kartach 1 wie*
loznaczność tekstów niektórych instrukcji dołączonych do kart.
Analiza kart używanych do zapisu informacji o stanowiskach arche*
ologicznych pozwoli na określenie specyfiki danych archeologicz*
nych i ułatwi organizację zbiorów danych oraz projektowanie for*
matu zapisu danych o stanowiskach archeologicznych.
ZBIORY INFORMACOI O STANOWISKACH ARCHEOLOGICZNYCH W POLSCE
- RODZAJE. LICZEBNOŚĆ, ELEMENTY ZBIORÓW
Ewidencje stanowisk archeologicznych w Polsce jest prowa*
dzona przede wszystkim przez instytucje zajmujęce się
zabytków archeologicznych i przechowujęce materiały
wykopaliskowych /tymi ostatnimi sę głównie muzea/.
ochronę
z
badać
Prowadzę ję
również inne instytucje zajmujęce się działalnościę wykopalisko'*
wę. Wymienione funkcje trudno nieraz rozdzielić. Najliczniejsze
zbiory informacji o stanowiskach sę tworzone dla potrzeb kon­
serwatorstwa srcheologicznego.
Kartoteki konserwatorskie powstaję w każdym województwie..
W 1979 r. M. Konopka pisał, że **w sumie w ewidencji konserwa*
torskiej znajduje się ok, 45 tye. stanowisk z całego kraju, a
łęcznie z ewidencję muzealnę i w innych instytucjach archeolo­
gicznych - około 60 tys.** /3,s« 121/. Znane dziś stanowiska
stanowię znikomę część wszystkich stanowisk archeologicznych
w Polsce. Archeologowie szacuję na podstawie niewielu małych,
dobrze zbadanych obszarów, że ne terenie Polski znajduje się od
0,5 dc 1,5 min. stanowisk /8/. Liczba stanowisk znajdujęcych się
w ewidencji konserwatorskiej szybko się powiększa. Przyczyną te­
go wzrostu Jest realizowanie programu AZP. Dla potrzeb inwenta­
ryzacyjnych wynikajęcych z realizacji AZP opracowano dwie karty,
na których sę zapisywane informacje o badanych stanowiskach ar­
cheologicznych: zaakceptowanę w 1978 r, kartę Ewidencji Stano- .
wiska Archeologicznego /9,s- 41-42/ oraz kartę Badań Powierzch­
niowych opublikowanę przez R. Mazurowskiego w 1979 r, /6, s.3-4/^.
^Formularze karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego i karty
28
w ewidencji AZP większość stanowisk będzie znana z badaiS
powierzchniowych. Oo zaprsu informacji zbieranych podczas tych
badań zaleca się stosowanie opracowanej przez R. Mazurowskiego
karty Badań Powierzchniowych. Natomiast Karta Ewidencji Stanowi8<*
ka Archeologicznego ma być wypełniana juZ po zakończeniu badań
terenowych. Po zewidencjonowaniu stanowiska konserwator zabytków
archeologicznych w województwie, na którego terenie znajduje się
stanowisko, powinien otrzymać dwie kopie karty Ewidencji Stano­
wiska Archeologicznego /karty Ewidencji/. Po całkowitym zakoń­
czeniu penetracji powierzchniowej danego obszaru, oznaczonego osobnym numerem AZP, konserwator przekazuje jednę kopię karty
każdego stanowiska do Ośrodka Dokumentacji Zabytków /OOZ/ w War­
szawie. Po zakończeniu akcji AZP zbiory kart Ewldeocji będę znaj­
dowały się w poszczególnych województwach i w Centralnym archi­
wum skupiajęcym zbiory wszystkich województw - w Warszawie.
W ODZ karty będę przechowywane w przesyłanych przez konserwato­
rów teczkach poszczególnych obszarów, na jakie podzielono cały
kraj.
Centralne archiwum AZP w Ośrodku Dokumentacji Zabytków nie
otrzymuje wypełnionych kart Badań Powierzchniowych. Gromadzić
je natomiast maję, jeśli były stosowane, wojewódzcy konserwato­
rzy zabytków archeologicznych /10,в.131/. Zbiory kart Bedań
Powierzchniowych będę zawierały informacje tylko o niektórych
stanowiskach odkrytych podczas badań powierzchniowych. Karta ta
nie jest jeszcze powszechnie stosowana,' a poza tym prace inwen­
taryzacyjne na niektórych obszarach podjęto przed jej oprecowaniem.
Muzealna ewidencja stanowisk archeologicznych Jest rozpro­
szona po całej Polace. W czterech rocznikach "Informetore Arche­
ologicznego. Badania 1977-80” znajduję się sprawozdania z badań
Badań Powierzchniowych dołęczono do artykułu B. Krygier: Prob­
lemy informacyjno-dokumentacyjne programu "Archeologiczne Zdję­
cie Polski". "Zagadnienia Informacji Naukowej" 1981 nr 1/38/,
s. 3-12. Kartę Badeń Powierzchniowych opublikowano również w
zbiorze; Zdjęcie Archeologiczne Polski. Warszawa 1981 Biblio­
teka Muzealnictwa i Ochrony zabytków Seria B, t.S6. Została
także omówiona w pracy R. Mazurowskiego: Metodyka archeologi­
cznych badań powierzchniowych. Warszawa-Poznań 1980.
29
przeprowadzonych przez około 50 polskich muzeów. Liczba wszyst>
-kich muzeów prowedzęcych badania wykopaliskowe po 1945 roku lub
przechowujęcych materiały z tych badań zapewne jest większa.
Większość muzeów zajmuje się działalnośclę wykopaliskowę spora­
dycznie. Najliczniejsze zbiory informacji o stanowiskach znaj­
duję się w specjalistycznych muzeach archeologicznych, które
najczęściej prowadzę badania wykopalxskowe. W zbiorach muzeal­
nych dane o stanowiskach archeologicznych sę zapisywane na muze­
alnych kartach stanowisk^ /np. karty: Państwowego -Muzeum Archeo­
logicznego /РМА/, Muzeum Archeologicznego w Gdańsku /MAG/. Muzeum
Archeologicznego we Wrocławiu /MAWr^ albo na karcie Ewidencji
Stanowiska Archeologicznego.
Trudno określić liczbę stanowisk zewidencjonowanych w zbio­
rach innych instytucji. Zapewne zbiory te w znacznym stopniu pokrywaję elę obecnie ze zbiorami konserwatorskimi, a całkowicie
powinny się zawierać w zbiorach konserwatorskich po zakończeniu
akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski. Z kart stanowiska arche­
ologicznego stosowanych w tej grupie zbiorów na szczególnę uwagę
zasługuje karta zaprojektowana przez F. Białęckę i opublikowana
w 1979 r, /1,8.47-51/. Karta F. Białęckiej jest stosowana w ar­
chiwum Inetytutu Historii Kultury Materialnej PAN /1НКМ PAN/ dla
zbioru liczęcego niewiele ponad 1000 kart stanowisk /mnxej wię­
cej tyle opisów znajduje się w przesłanej do OOZ kartotece sta­
nowisk. o których informacje znajduję się w IHKM PAN/. Zbiór
tych kart jest jednym z elementów działajęcego w archiwum 11ЖМ
PAN systemu informacji, w którym zastosowano karty przezierne.
Relacje zachodzęce między tworzonymi obecnie w Polsce
zbiorami informacji o stanowiskach archeologicznych znajdujęcych się na terenie naazego kraju ilustruje rys. 1.
Gdyby zbiory te miały obejmować informacje o wszystkich
stanowiskach znajdujęcych się w ewidencji wspomnianych insty­
tucji to części zbiorów muzealnych 1 zbiorów innych Instytucji
które nie pokrywaję się z ewidencję konserwatorskę. zawlerały-
^Formularze kart: PMA. MAG. MAWr zamieszczono w pracy magisters­
kiej autorlci niniejszego art^ułu.
30
by poza xnfornacjanii о polskich stanowiskach również infornacje
o stanowiskach badanych przez Polaków za granicy lub o Innych
zagranicznych stanowiskach« z których materiały znajduję się w
polskich zbiorach.
Rya. 1
-
kartoteki konserwatorskie
muzeelne zbiory informacji o stanowiskach
31
-
kartoteki innych instytucji
-
pokrywające się zbiory muzeelne i innych
instytucji /np.mogę się w nich znajdować
informacje o stanowiskach badenych przez
kilka instytucji archeologicznych/.
Na rys. 2 przedstawiono relacje zechodzęce pomiędzy zbio­
rami informacji o polskich stanowiskach po zakończeniu akcji
AZP. Największe koło obrazuje sumę zbiorów kart. Jakie będę
znajdowały się w kartotekach konserwatorskich poszczególnych
województw. W idealnym przypadku taki właśnie zbiór powinien
znajdować się w centralnym archiwum AZP w Warszewie.
31
Rys. 2
-
ewidencje AZP /sus» zbdLorow kart ze wszystkich
województw/
-
muzealne zbiory informacji o stsnowiskach
-
zbiory innych instytucji
Z publikacji dotyczęcych AZP wynika,
akcja inwentaryza­
cyjna będzxe jednorazowa, a' zbiory kart Ewidencji będę charakte­
ryzowały stanowiska uchwycone w czasie tej akcji. Proponowany
drugi etap AZP miał polegać na dokładniejszym zbadaniu najcie­
kawszych i jednocześnie najbardziej zagrożonych stanowisk zna­
nych z pierwszego etapu realizacji Archeologicznego Zdjęcia
Polski.
Stanowiska archeologiczne sę zagrożone. Po pewnym czasie
wiele z nich przestaje istnieć. Może się okazać, że archeolog
chcęcy przebadać zarejestrowane w kartotece AZP stanowisko
stwierdzi, że zostało ono całkowicie zniszczone. Nie wiadomo,
w jaki sposób dane te dostanę się do głównego archiwum w OOZ i
czy w ogóle będę tam wpływały. Z kolei mogę być odkrywane nowe
stanowiska, które będę dostępne do powierzchniowej pśnetracji
już po zakończeniu akcji rejestracyjnej na danym obszarze, albo
32
tfikle, których nie można odnaleźć w czasie badan powierzchniov<ych
- odkrywane podczas budowy dróg, mostów itp. Po przeprowadzeniu
systematycznych badan wykopaliskowych zmianie ulec mogę również
niektóre dane zawarte na kartach Ewidencji - np. określenie
funkcji obiektu, przynależności kulturowej, chronologia, określe­
nie wielkości obszaru zajmowanego przez dane stanowisko itp. Li­
teratura na temat AZP nie daje odpowiedzi na pytanie: czy opraco­
wano już zesady uaktualniania danych zawartych w zbiorach woje­
wódzkich konserwatorów zabytków archeologicznych i w głównym
archiwum AZP w Warszawie?
CHARAKTERYSTYKA ZAWARTOŚCI KART STANOWISKA ARCHEOLOGICZNEGO
Karty muzealne sę najstarsze ze wszystkich omawianych kart
stanowiska archeologicznego i zawieraję najbardziej elementarne
informacje o stanowisku, tj. o lokalizacji stanowiska, funkcji
i chronologii danego punktu osadniczego, o zebranych materiałach
i numerach inwentarzowych,przechowywanych w muzeum materiałów z
badań wykopaliskowych. Główne elementy opisu stanowiska archeo­
logicznego, które znajduję się na kartach muzealnych, występuję
równiaż na pozostałych kartach stanowiska archeologicznego.
Karty konserwatorskie oprócz wspólnych z kartami muzealny­
mi elementów opisu zawieraję jeszcze pola przeznaczone dla danych
charakteryzujęcych ra.in.:
- położenie stanowiska w obrębie jednostek fIzjogreficznych,
- powierzchnię stanowiska,
- warunki obserwacji terenu,
- zagospodarowanie terenu, na którym znajduje się stanowisko,
- możliwe zagrożenia stanowiska,
- podjęte decyzje konserwatorskie.
Karta F. Białęckiej poza elementami opisu wspólnymi z kar­
tami muzealnymi i częściowo z konserwatorskimi /np. decyzje kon­
serwatora, charakterystyka środowiska naturalnego/ zawiera jesz­
cze pola danych die:
- określenia form osadniczych w bliskim sąsiedztwie stanowiska,
- historii dotychczasowych badań przeprowadzonych na danym Sta­
nowisku,
33
- stosowanych metod konserwacji i rekonstrukcji.
Druga część karty F, Białęćkiej jest przeznaczona na informacje
o wynikach badać w jednym sezonze lub w jednym wykopie - w przy­
padku badań szerokopłaszczyznowych.
Na podstawie nazw pól danych występujęcych na в analizowa­
nych kartach oraz instrulccji wypełniania kart: Ewidencji i Badać
Powierzchniowych można wyróżnić elementy opisu stanowiska arche­
ologicznego występujące na co najmniej 3 kartach. Przedstawiono
je w tabeli 1.
Tabela l
Elementy opisu stanowiska archeologicznego
Elementy opisu
stanowiska
1
Karta Karta Karta Karta
Karta
Karta
PMA r^AWr
hłAG Ewiden­ Badan Po­ F.Biacji Sta­wierzch­ łęc-^
nowiska ni ov/ych к iej
Archeol,
3
4
6
7
Z
5
Dane administra­
cyjne, lokalizujęce stanowisko
X
X
X
X
X
X
Numer stanowiska
w obrębie miejsco­
wości lub jego
nazwa
?
7
X
X
X
X
Funkcja punktu
osadniczego
/rodzaj stano­
wiska/
7
X
X
X
X
Pr zynależność
kulturowe stano­
wiska
X
X
X
X
X
Chronologia
stanowiska
X
X
X
X
X
X
Charakterystyka
znalezisk
X
X
X
X
X
X
34
.
1
Miejsce przechowy­
wania materiałów z
badań / i dokumenta­
cji/ - element opi­
su dla kart niemuzealnych
Numery inwentarzcnve
materiałów /i doku­
mentacji/ lub ny'mery magazynowa
3
2
PMA
MAWr
.4
5
6
7
MAG
X
X
X
X
X
X
у
X
X
X
X
X
?
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Położenie stanowiska
w obrębie jednostek
fizj ogra ficznych
у
X
X
X
Charekterystyka
gleby '
?
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Literatura /biblio­
grafia stanowiska/
Nazwisko osoby pro• wadzącej badania
Data wypełnienia
karty lub rok,
w którym bedano
stanowisko
Nazwisko osoby wy­
pełniającej kartę
/często będzie to
nazwisko osoby pro­
wadzącej badania/
у
Obszar stanowiska
/wfielkość/
Szkic lub plan
stanowiska
X
X
Puste, nie wypełnione rubryki nie oznaczają, że na kartach
muzealnych /bo w tyro przypadku jest ich najwięcej/ nie sę za­
pisywane dane określonego typu. Informacje tekie mogę się na
nich znajdować - tylko nie sę zaznaczone na formularzach kart.
W przypadku danych, o których wiadomo, że powinny lub mogę znaj­
dować się na danej karcie, ale nie wynika to z nazw pól danych w odpowiedniej rubryce postawiono znak
35
Analizowane karty trudno porównywać ze sobę, gdyż stosowane
w nich terminy są nieprecyzyjne i mają różne zakresy* Nazwy po­
szczególnych pól na kartach muzealnych są bardzo ogólne - np.
"stanowisko" na karcie PMa . Karty Ж А i MAWr nie posiadają osobnej rubryki nś oznaczenie tak podstawowej informacji, jaką
jest numer stanowiska w óbrębie miejscowości /lub nazwa stanov/isка/, Moźlivłe, że na karcie PMA jest on dopisyvfany v/raz z okreś­
leniem funkcji obiektu osadniczego do pola ’’stanowisko" albo do
nazwy miejscowości. Na karcie MAV/r być może jest dopisywany do
pola “rodzaj stanowiska".^
Szeroki zakres terminów będących nazwami danych na kartach
muzealnych utrudnia porównywanie kart* Np. trudno określić czy
w polu o nazwie "położenie stanowiska" /karta MAG/ ma być wpisany
opis położenia stanowiska w stosunku do miejscowości /jak na kar­
cie MAWr/, czy położenie w obrębie jednostek fxzjograficznych
/jak na kartach; Ewidencji i Badań Powierzchniowych/, czy v./reszcie opis charakteryzujący "środowisko naturalne" z karty F. Białęckiej /zawartość tego pola pokrywa się częściowo z "położeniem
w obrębie jednostek fizjograficznych"/. Możliwe, że pole "położe­
nie stanowiska" na karcie MAG będzie zawierało wszystkie z wymie­
nionych informacji.
Wątpliwości może budzić również różnica między informacja­
mi o stanowisku wpisywanymi na karcie MAWr w pole: "rodzaj sta­
nowiska" i "charakterystyka stanowiska i zabytków" lub między
danymi wpisywanymi do pól "inwentarz" i "zbiory" na karcie MAG,
Stosowane w kartach nazewnictwo poszczególnych pól nie
jest jednorodne. Tabela 2 ilustruje, w jakich polach poszczegól­
nych kart, mogą być zapisywane informacje o znaleziskach.
Różny jest również stopień szczegółowości opisu elementów
charakteryzujących stanowisko archeologiczne.
Na kartach muzealnych dane lokalizujące stanowisko ograni­
czają się do podania:
- nazwy miejscowości /i byłej nazwy niemieckiej - MAWr/,
- nazwy gminy /lub byłej gromady i powiatu/,
*- nazwy województwa,
- numeru i nazwy stanowiska /w danej miejscowości/,
- określenia położenia stanowiska w stosunku do miejscowości.
36
Tabela 2
Karty
MAWr
PMA
MAG
Ewidencj i
Badań Powierzch­
niowych
F, Białęckiej
Nazwa pola. w którym mogą być v^pisywane
informacje o zabytkach
"charakterystyka stanowiska 1 zabytków"
"materiały”
"rodzaj znaleziska" lub "inwentarz"
albo "zbiory"
"materiał masowy" i "znaleziska wyod­
rębnione"
"opracowanie źródeł" - cała druga strona
karty
"zabytki ruchome świadczące o gospodarce
produkcji itp," - tO pole jest następnie
dzielone na bardziej szczegółowe rubryki
Na kartach: Ewidencji Stanowfiska Archeologicznego i Badań
Powierzchniowych do danych tego typu dodane są jeszcze:
- numer stanowiska w obrębie obszaru A2P,
« numer obszaru A2P,
> współrzędne stanowiska w stosunku do boków obszaru AZP,
- dane własnościowe terenu, na którym znajduje się stanowisko
archeologiczne, /Pole dla tych informacji występuje tylko na
karcie Badań Powierzchniowych, ale w praktyce dane te wymaga­
ne sę również przy wypełnianiu karty Ewidencji/,
Na karcie F, Białęckiej do danych lokalizujących stanowis**
ko dodano współrzędne geograficzne i wysokość względną oraz
wysokość nad poziomem morza.
Obydwie stosowane w praktyce karty konserwatorskie /Ewiden­
cji i Badań Powierzchniowych/ różnią się układem i ilością zapi­
sywanych danych. Karta Badań Powierzchniowych została zaopatrzona
w listę cech - możliwych wartości poszczególnych pól danych. Podo«
bne listy wartości dla niektórych pól znajdują się również w ins­
trukcji 1 na formularzu karty Ewidencji Stanowiska Archeologi­
cznego. Dednąk na każdej z tych dwu kart identyczne pola mogą
byc wypełniane inaczej. Różny może być zarówno poziom opisu,
jak i używana terminologia. Np, w karcie Ewidencji przewidzia­
no miejsce dla л rodzajów źródeł informacji o danym stanowisku
37
archeologicznym - a w karcie Badań Pow. dla co najmniej 9 rodza­
jów źródeł informacji o stanowisku.. W instrukcji wypełniania kar­
ty Ewidencji /9, 8.46/ dla określenia funkcji obiektu /punktu osadniczego/ zalecono użycie którejś z kilku ogólnych kategorii.
nimi: osada; cmentarzysko: obiekt kultowy; skarb; urządzenia ob­
ronne; urządzenie produkćyjno-gospodarcze; ślad osadnxctwa; wy­
chodnia warstwy kulturowej, W ramach tych pojęć można stosować
rozmaite terminy precyzujące dokładnie charakter punktu osadni­
czego. R. Kazurowski dla określenia funkcji punktu osadniczego
na karcie Badań Pow.jprzewidział 10 głównych kategorii^ które po­
dzielił następnie na szczegółowsze pojęcia. W sumie zaproponował
51 symboli na oznaczenie funkcji badanego obiektu osadniczego.
Podczas analizy kart szczególnie przydatne okazały się irn*
strukcje wypełniania kart konserwatorskich /6, 9/ oraz krótkie
omówienie zawartości i zasad wypełniania karty F. Białęckiej
/1,S. 47-51/.
Karty; Ewidencji. Badań Powierzchniowych i karta F. Białęckiej maję szersze zastosowanie niż kerty muzealne. Karty:
Ewidencji i Badań Powierzchniowych Sę stosowane podczas realiza­
cji programu A2P i w praktyce sę wypełniane .przez wielu ercheologów. Karta F. Białęckiej może być również wykorzystywane poza
archiwum IHKM PAN, Dej autorka uznała, że obecnie archeologicz­
ne publikacje źródłowe ne ogół nie dostarczaję w pełni porówny­
walnych materiałów korzystajęcym z nich badaczom. Zamiarem F.
Białęckiej było opracowanie tekiej karty stanov^fiska, która mo­
głaby pełnić rolę kwestionariusza badawczego służęc jednocześ­
nie pomocę w dężeniu do Ujednolicenia publikacji źródłowych w
archeologii. Wspomniane instrukcje,dołęczone do kart, dostar­
czaję pewnych istotnych informacji o charakterze archeologicz­
nych danych.
Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego
Karta Ewidencji Stanowiska Archeologicznego jest podstawę two­
rzenia największego zbioru Informacji o stanowiskach archeolo-*gicznyćh w Polsće. flożna uznać, że jeżeli na karcie, przezna­
czonej dla ponad półmilionowego zbioru, zarezerwowano miejsce
38
na dane określonego typu» to dane te powinny być na niej zapisane» a instrukcja powinna określać takie warunki wypełniania karty, by w całym zbiorze zgromadzone były jednorodne i wartościowe
informacje. Niestety, kartę Ewidencji zbyt pospiesznie zaczęto
stosować w praktyce. Rozpowszechniono ją wraz z pierwszę wersję
instrukcji /9/, która nie jest dopracowane i częśc problemów w
ogóle w niej pominięto.
Sposób wypełnianie dwóch ostatnich rubryk czwartego działu
/Klasyfikacja chronologiczno-kulturowa znalezisk/ instrukcje
karty Ewidencji określa następujęco*: “przy ułyciu karty do ewi**
dencjonowania stanowiska badanego metodę wykopaliskowę nie ma
potrzeby wypełniania obu tych rubryk. Należy jedynie ograni­
czyć się do nvpisanxa nazwy publikacji lub informacji, gdzie
znajduje się sprawozdanie albo dokumentacja z badań" /9,s. 46/.
Tymi rubrykami aę: "materiał masowy" i "znaleziska wyodrębnione"
Zaproponowana przez instrukcję dowolność w wypełnianiu lub nie­
wypełnieniu tego pola może doprowadzić do sytuacji, w której na
pytanie o stanowiska, na których znaleziono lub wykopano np. fi­
bule rzymskie lub ostrogi, archeolog może otrzymać wykaz n sta­
nowisk oraż kilkadziesięt lub kilkaset opisów bibliograficznych
odsyłajęcych do pozycji, w których być może będę opisane Inrne
interesujęce go stanowiska archeologiczne. Niepokojęce jest
również to, że w instrukcji v/zmianka o umieszczeniu na karcie
opisu bibliograficznego publikacji, w których opisano stanowis­
ko, pojawia się tylko w tym kontekście. Brakuje uwagi mówięcej
o konieczności zemieszczanis na karcie danych«bibliograficznych
publikacji dla wszystkich stanowisk, które sę znane z literatu­
ry /nie zawsze będę nimi stanowiska badene metodę wykopalisko­
wę/,
Wartości danych dla większości pól sę podane na karcie,
będż sposób wypełniania pól jest oczywisty - np. nazwa miejsco­
wości, województwa itp. Inaczej jest z działem 4 /Klasyfikacja
chronologięzno-kulturowa znalezisk/. O sposobie yjypełniania
trzech pierwszych rubryk tego dziełu Informuje uwaga "Ola zapi­
su trzech rubryk charakteryzujęcych punkt osadniczy należy wyko­
rzystywać zasób terminów i określeń stosowanych powszechnie
w
pracach archeologicznych, wyłęcznle jednak tych, które zostały
39
gdziekolwiek choć raz użyte i zdefiniowane. W żadnym wypadku nie
należy wpisywać terminów na nowo stworzonych i dotęd nie publiko­
wanych" /9, s. 45/, Dla pola "Funkcje obiektu" instrukcje proponujje kilka kategorii określajęcych funkcje punktu osadniczego. Spo­
sób wypełniania dwóch pozostałych rubryk /"kultura" i "bliższa
chronologia"/ zależy od badacza - podobnie jak sposób wypełniani^
rubryk; "materiał masowy" i "znaleziska wyodrębnione". Fakt, czy
dane zawarte w dziale "Klasyfikacja chronologiczno-kulturpwa zna­
lezisk" będę ze sobę porównywalne, zależy przede wszystkim od te­
go, czy stosowana terminologia archeologiczna jest jednolita, a
więc ocenić to mogę głównie archeologowie.
Kolejna dowolność w wypełnianiu karty Ewidencji Stanowiska
Archeologicznego jest zwięzana ze szkicem umieszczanym na dru­
giej stronie karty. W instrukcji nie zairarto uwag ujednolicajęcych zasady wykonywania szkicu. Szkic powinien "być zorientowany
w stosunku do stron świata i mieć zaznaczone schematycznie pod­
stawowe elementy pozwalajęce zidentyfikować sytuację w terenie
/np. stosunek do rzeki, elementy zalesienia itp./Г Szkic nie mu­
si mieć charakteru topograficznego. Powinien być wykonany czarnym
tuszem, atramentem lub przy użyciu długopisu, jeżeli zostawia
trwałe ślady. /9,s. 46-47/,
W instrukcji znajduje się zdanie mówięce, że po zakończeniu
badań powierzchniowych na danym obszarze do archiwum AZP w Ośrod­
ku Dokumentacji Zabytków mogę napływać jedynie kopie pierwszej
strony karty. Tym samym centralne archiwum
w Warszawie nie
dysponowałyby informacjami, które sę zawarte na drugiej stronie
karty. Sę nimi: "Informacje o losach stanowiska" i "Dane dodat­
kowe" oraz szkic lokalizujęcy stanowisko w terenie.
Niedocięgnięcia karty Ewidencji Stanowiska Archeologicznego
i dołęczonej do niej instrukcji sę teraz poprawiane. Obecnie żę.da się podawania danych bibliograficznych publikacji, w których
opisano dane stanowisko, wpisywania danych własnościowych tere­
nu, na którym znajduje się stanowisko archeologiczne i wklejania
- w miejscu przeznaczonym na szkic - map o określonej skali z za­
znaczoną lokalizację stanowiska.
Lektura instrukcji wypełniania karty Ewidencji przynosi is­
totne wiadomości o charakterze danych archeologicznych. Umiesz40
czony w instrukcji przykład wypełniania pola "Klasyfikacja chrono«
logiczno-kulturowa znalezisk" /9, s. 4 6 / /"grodzisko k, wczesnego
średniowiecza, IX-X1 w. /?/* 25 fr, naczyń, 1 fr, grzebienia koś­
cianego"/ wskazuje na ważnę cechę archeologicznych danych - nie­
pewność. Sposób wypełniania pól na karcie może wyględać następuję*
co: W odpowiednie rubryki mogę być wpisywane wartości znane - za­
równo pewne Jak i wętpliwe. Brak wpisanej wartości może oznaczać,
ta cecha, dla której zarezerwowano na karcie pole, nie występu­
je lub nie Jest znana. Dobrze byłoby, gdyby te cztery zapisy by­
ły Jakoś rozrójbiiane. Ka2dy z nich niesie innę informację. Gdy
na karcie wpisywane sę niepewna wartości, oznaczane np, znakiem
być może po pewnym czasie zapis powinien ulec zmianie. Nie
wiadomo czy stanie się tak równieZ z danymi zawartymi na kartach
Ewidencji^gromadzonych w poszczególnych województwach i w OOZ w
Warszawie.
Karta Badań Powierzchniowych
Karta Badań PowierzchniCHwych Jest najbardziej sformalizowa­
na z omawianych kart stanowiska archeologicznego. Pierwsza atrona karty Jest przeznaczona do zapisywania danych obserwowanych
podczas badan powierzchniowych. Informacje zapisywane w poszcze­
gólnych polach, przez skreślenie odpowiednich piktogramów, sę tu
dokładniejsze niż na karcie Ewidencji. Cała druga strona karty
Badań Powierzchniov^ch Jest przeznaczona na "opracowanie źródeł".
Określane sę na niej funkcje punktów osadniczych, ich chronolo­
gia i przynależność kulturowa. Mogę się na niej również znaleźć
opis i wyniki badania niektórych cech źródeł archeologicznych.
Z omawianych kart, karta Badań Powierzchniowych R. Mazurowskiago
Jest Jedynę, na której tak wyraźnie rozróżniono dane postrzegane
i fiane wnioskowane. Karta Jest zaopatrzona w katalog danych, w
którym podane sę możliwe wartości dla poszczególnych cech cha­
rakteryzuj ęcych stanowisko archeologiczne. Instrukcja wypełnia­
nia karty Badań Powierzchniowych zawiera ponadto wykaz skrótów
dla określenia:
1/ chronologii i przynależności kulturowej zespołu źródeł.
41
’2/ funkcji punktów osadniczych•
3/ źródeł mnogich*
Wspomniane wykazy*^skrótów sę też jakby listę możliwych wartości
danych. Mogę być wykorzystane jako propozycje zasobu leksykalne­
go dla archeologicznego systemu informacyjnego.
W instrukcji wypełniania karty Badań Powierzchniowych wyraź­
nie podkreślono "powtarzalność" danych archeologicznych. Wartości
danych dla większości pól nie sę alternatywne, np. przy określa­
niu źródeł informacji o stanowisku można wybrać kilka wartości
jednocześnie. Autor zdajęc sobie sprawę z tego, że nie przewi­
dział wszystkich, możliwości, często odsyła do opisu, w którym
maję się znaleźć nowe wartości lub mogę być wpisywane jakieś
drobne, ale zawierajęce istotne wiadomości szczegóły.
Zamierzeniem R. Mazurowskiego było stosowanie karty Badań
Pow. nie tylko do zapisywania, ale również do wyszukiwania infor­
macji. Świadczy o tym chociażby fakt. że wydrukowano ję ne karcie
obrzeżnle perforowanej. Ze wstępu do "Metodyki archeologicznych
badań powierzchniowych" /7/ wynika, że R. Mazurowski opracował
już propozycję kodowania kart stanowisk i sposobów wykorzystania
kartoteki selekcyjnej. Na karcie zawarto sporę liczbę danych, a
duża powterzalność wartości danych wymaga wiele miejsca do kodo­
wania. W zwięzku z tym można mieć wętpliwości czy kartoteka kart
obrzeżnie perforowanych może być z powodzeniem wykorzystywana
przez konserwatorów zabytków archeologicznych.
Karta F, Białęckiej
Karta F. Białęckiej jest bardzo interesujęca. Zaproponowano
na niej trochę inny - niż na pozostałych kartach - zestaw cech
opisujęcych stanowisko archeologiczne. Autorka karty wskazuje
również na możliwe kierunki rozbudowy istniejęcych już zbiorów
informacji. Można np. umieszczać na karcie stanowisk odsyłacze
do opisów poszczególnych części stanowisks lub znalezionych
podczas badań zabytków. Stanowisko mogłoby w&wczes być charak'teryzowane przez kartę zswlerajęcę ogólne dane o całym etmnowisku i szereg podporzędkowanych jej. gromadzonych w osobnych zbio­
rach. kart szczegółowych. Propozycje kart; warstwy stretygraficz.42
nej i grobu zostały JuZ opublikowane przez zespół archeologów z
IHKM PAN /5/.
Charakterystyka karty, dokonana przez autorkę, nie rozstrzy­
ga pewnych wątpliwości nasuwajęcych się po zapoznaniu się z nię.
Na przykład informacje wpisywane w polach *'6. Źródła, opracowania"
1 ”20, Literatura” powinny się pokrywać.
Zastrzeżenia Ы Р г ! również układ drugiej strony karty - stro­
ny В przeznaczonej do zapisywania informacji uzyskanych w jed­
nym sezonie badewc^ym lub w jednym wykopie. Autorka podzieliła tę
stronę na cztery główne pola:
1. Charakterystyka stratygrafii
2. Obiekty, rodzaje, ilość, rozplanowanie
3. Urządzenia obronne i ochronne
4. Zabytki ruchome świadczęce o gospodarce, produkcji itp,
Pola 2 i 4 F. Białęcka rozbiła na szereg drobnych rubryk i
każdej z nich nadała nazwę sugerujęcę, jakiego typu informacje
maję być w nich wpisywane. Oednocześnie przy omawianiu karty sa­
me zaproponowała pewne odstępstwa od przyjętego schematu, W polu
2 charakteryzov/ane sę obiekty /sę nimi zabytki nieruchome - do­
mostwa, jamy gospodarcze i inna, krzemienice, groby itp./. Obiek­
ty sę dzielone na rodzaje według konstrukcji, funkcji i chronolo­
gii. W omówieniu zawartości karty F. Białęcka zaproponowała:"Ele­
menty dalszej specyfiki wynikajęce zazwyczaj ze stosowania badan
specjalistycznych /na przykład rozgraniczenie pochówków według
j>łci/ mogę być zaznaczona w którejś z niewykorzystanych rubryk
/będzie nię w wielu przypadkach rubryks - "rodzaj wg chronolo­
gii"/ będź w miejscu przeznaczonym na uwagi" /1 a. 50/. I uwaga
dotyczęca sposobu wypełniania tej części strony B, która jest
przeznaczona do zapisywania informacji o zabytkach ruchomych /po­
la 4/: "Nie uwzględniono w tej części karty wszystkich zabytków
ruchomych; ograniczono ślę jedynie do tych, które występuję w ma­
teriale archeologicznym najczęściej i najliczniej. Klarujęc się
tę zasadę na wytwory z krzemienia 1 gliny, na ozdoby i elementy
uzbrojenia przeznaczono podwójnę ilość miejsca. Zabytki występujęca sporadycznie mogę być natomiast wpisywane w którejś z nie­
wykorzystanych rubryk /np. w przypadku osady wczesnośredniowie­
cznej można wykorzystać miejsce przeznaczone dle^ wytworów krze45
Bliennych Itp./" /1^ s. 50-51/» Z powyższego omówienia wynika, że
;)eżeli na karcie zapisze się dane zgodnie z zaleceniami autorki
to część pól będzie «^pełniona właściwie, część zostanie pusta,
a niektóre dodatkowe. Istotne informacje będę wpisywane do rub­
ryk majęcych inne zastosowanie. Karta w obecnej postaci może
być stosowana jedynie w'dość małych zbiorach i tylko wtedy, gdy
formularze kart sę w^ełniane /konsekwentnie!/ przez jednę osobę
lub nieliczny zespół.
POOSUMaVANIE
Oak widać z powyższej analizy archeologom dotęd nie udało
się ujednolicić zasad opisu stanowiska archeologic2unego. Nazwy
podobnych pól na poszczególnych kartach często eę bardzo ogólne
i różnię się zakresami. Głównymi problemami zwięzanymi z pro­
jektowaniem sposobu zapisywania na nośnikach maszynowych danych
o stanowiskach archeologicznych będę:
1. Określenie zawartości formatu danych.
2. Uściślenie terminologii /przynajmniej dla nazw danych/.
Qkreślenxe zawartości formatu opisu danych wxęże się z ko­
ni ecznośclę tvyboru tych cech, które będę w systemie opisywały
stanowiska archeologiczne. Podstawowe dane o stanowiskach znaj­
duję sxę na kartach muzealnych - nazwa miejscowości., gminy, wo­
jewództwa oraz określenie chronologii i funkcji danego obiektu
osadniczego. Inne dane opisujęce stanowiska nie występuję
na
wszystkich omawianych kartach. Część informacji o stanowisku,
znajdujęcych sxę na większości kart. trudno byłoby wpisać w
format danych - np. szkice lub mapy. Ola tej grupy należałoby
stworzyć osobnę kartotekę, w której szkice lub mapy byłyby ozna>
czone kodem, jaki mógłby być następnie wpisywany w odpowiednie
pole formatu zapisu danych o stanowisku archeologicznym.
Próbę ujednolicenia terminologii archeologicznej /dla po­
trzeb wynikajęcych z realizacji programu AZP/ podjęł R. Mazurow­
ski. Szczególnie cenne sę dołęczone do jego karty: katalog da­
nych i wykazy skrótów dla chronologii i przynależności kulturo*^
.wej zespołu źródeł; funkcji punktów osadniczych oraz dla źródeł
AA
mnogich. Właściwie Jest to już propozycje zasobu leksykalnego ję­
zyka Inforfflacyjno-ivyszuklwavvczego dla systemu informacji o stano­
wiskach. Znakomitym materiałem porównawczym dla propozycji
Ma­
zurowskiego s#: lista cech z kodem cyfrowym dołęczona do projektu
karty S. Woydy^ oraz tezaurus F, Białęcklej /1/.
Z analizy kart wynika ciekawy wniosek - wśród elementów opi­
su stanowiska archeologicznego znajduję się zabytki oraz publika­
cje, które same sę.potencjalnymi obiektami archeologicznego sys­
temu informacji, tj. obiektami, o których informacje mogę być
gromadzone w zbiorach danych.
Najważniejszymi cechami archeologicznych danych wynikajęcymi z analizy kart stanowiska sę: powtarzalność części danych,
niemożność stworzenia zamkniętej listy wartości dla większości
danych oraz niepewność części wpisywanych wartości danych.
L i t e r a t u r a
1. BIAŁECKA F. Dokumentacja i informacja naukowa w archeologii.
Wrocław 1979. Biblioteka Archeologiczna. Polskie Towarzystwo
Archeologiczna i Numizmatyczne, nr 25.
2. DAMENTKA E. Analiza wybranych rodzajów dokumentacji archeo­
logicznej. Praca magisterska. Warszawa 1983: Uniwersytet Warezawski. Instytut Bibliot^coznawstwa i Informacji Naukowej.
Maszynopis.
3. KONOPKA M. O działalności archsologicznej służby konserwator*
skiaj w Polsce. Ochrona Zabytków 1979 t. 32 s. 130-133.
Projekt karty S. Woydy powstał wcześniej niż obydwie omawiane
w tym artykule karty konserwatorskie. W projekcie karty stano­
wiska archeologicznego autor zawarł swoje doświadczenia wypływajęce z realizacji archeologicznego zdjęcia teranu byłego wo­
jewództwa warszawskiego, Projekt karty S. Woydy oraz lista cech
z kodem cyfrowym sę zamieszczone w pracy magisterskiej autorki
niniejszego artykułu /2/.
45
4. KRYGIER В. Problemy inforeecyjno-dokufflentecyjrve programu
"Archeologiczne Zdjęcie Polaki". "Zagadnienxa InformąOji Mauko>
wej" 1981 nr 1/38/ a. 3-12^
5. MAETZKE G., RYSIEWSKA T., TABACZYlQsKI S,, URBAŃCZYK Р» Proble­
my analizy opisowej w badaniach wielowarstwowych obiektów
archeologicznych. "Archeologia Polaki** 1978 t. 28 z.l a,7-53,
6. MAZUROW^I R. Karta archeologicznych badaó powierzchniowych.
Warszawa-Wrocław 1979,
7. MAZUROWS<I R. Metodyka archeologicznych badaó powierzchnio­
wych. Werszawa-Poznań. 1980. Seria Metodologia. PAN - Oddział
w Poznaniu
8. MA23JROWSK1 R. Problemy archeologicznych badań ratowniczych
■
fi
na terenach wielkich Inwestycji. Ochronę Zabytków 1978 t.31
nr 4 a. 235-240
9. OŚRODEK Dokumentacji Zabytków: Instrukcja wypełnienia karty
Ewidencji Stanowiska Archeologicznego. W: Zdjęcie Archeologi­
czne Polski. l№arszawa 1981 Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony
Zabytków Seria B, t.55, 8.40-48
10
46
ZASADY realizacji zdjęcia archeologicznego terenu w Polsce.
Vii Zdjęcie Archeologiczne Polski. Warszawa 1981 Biblioteka
Muzealnictwa i Ochrony Zabytków Seria B, t.56 a. 129-131.
CHARACTERISTICS OF INFORMATION FILES ABOUT
ARCHEOLOGICAL STANDS IN POLAND
S u m m a r y
The article is devoted to the characteristics of types and
numbers of information files about archeological stands in Poland
and to the characteristics of cards usad for their description.
There are compared elements of the description of a stand in dif­
ferent cards, then the problem of ambiguity of names of fields
used on separate cards of an archeological stand is touched. The
most of attention is given to cards with published instructions
or verbal characteriatics: Card of Archeological Stand, Card of
Surfecs Research and Card by F, Białęcka. The instruction of
filling in the Card of Archeological Stand was especially criti­
cized as the card which makes the basis for creating the largest
information file about archeological stands which is created as
the result of the accomplishement of the program "Archeological
Picture of Poland",
ХАРАКТШСОЯКА MAOTBOB ЙНФ0ШАЩЙ 0 АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ
ПУНКТАХ Б ПОЛЬШЕ
Резюме
В статье озсарактеризованы вид и численность создаваемых в
Польше информационных массивов о археологических пунктах, а так­
же используемые в них карты. Сравнены элементы описания археоло­
гического пункта на разных картах с указанием многозначности на­
званий полей выступающих на отдельных картах археологического
пункта, Найболее внимания сосредоточено на картах обладающих опу­
бликованными инструкциями или словесными характеристиками: на
Учётной карте археологического пункта, на Археологической карте
поверхностных исследований и на карте обработанной Ф, Бялэнцкой.
Особенной критике подвержена многозначная инструкция выполнения
47
Учётной карты археологического пункта. Эта карта является основой
самого крупного в Польше массива информации о археологических
пунктах, который создавается как результат реализации программы
^Археологическая съёмка
Польши"
да