Pobierz artykuł - Classica Wratislaviensia

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2972
Classica Wratislaviensia XXVII Wrocław 2007
45
Piotr Lorek
Ewangelikalna Wyższa Szkoła Teologiczna, Wrocław
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
Apostoła Pawła
Autor artykułu stawia sobie za cel rekonstrukcję dispositio Listu Apostoła Pawła
do Rzymian (dalej jako Rz) na podstawie wybranych kryteriów stosowanych w krytyce
retorycznej epistolografii nowotestamentowej. Uwzględnia podstawowe składowe
starożytnych listów helleńskich, a także charakterystyczne dla Rz zwroty i zabiegi
sygnalizujące pierwotnemu słuchaczowi początek lub koniec kolejnych partii tekstu.
Analiza wyłoni główne podziały strukturalne w liście, które następnie zostaną poddane
omówieniu tematycznemu. Doprowadzi to do sformułowania tezy o centralnej części
Rz dającej podzielić się na cztery paralelne względem siebie części.
W ostatnich dekadach podjęto kilka prób rekonstrukcji nielinearnej dispositio
Rz. Eksplorowały one głównie hipotezę o możliwym, chiastycznym układzie tego
listu. W 1981 r. J.W. Welch musiał przyznać jednakże, że „Two major letters of Paul
which appear little chiastic structure are 2 Corinthians and Romans. Why chiasmus
is not evident in either of these letters is, of course, open to speculation”. Zaproponował on, co prawda, pewne podziały Rz mające na celu podążanie w kierunku jego
chiastycznej interpretacji, ale ostatecznie stwierdził, że „It may be that this letter is
more chiastic than this brief outline suggests. But at a minimum it is proper to see the
letter in its two halves [tj. rozdz. 1–7 oraz rozdz. 8–16, P.L.] with weighted emphasis
at the central transition between the two [tj. koniec rozdz. 7, P.L.]”. Podobne uwagi
znajdujemy kilkanaście lat później u J. Brecka. W 1994 r. napisał on, że „As to the
shape of the Epistle [of Romans, P.L.] as a whole, no clear-cut chiastic pattern has
Por. P. Lorek, Podstawowa linearna i chiastyczna dispositio I Listu do Koryntian, Theologica
Wratislaviensia, t. 1, 2006, s. 47–60 oraz idem, Chiastyczna dispositio Pierwszego Listu Jana, Poznańskie Studia Teologiczne, t. 20, s. 67–75.
J.W. Welch, Chiasmus in the New Testament, [w:] J.W. Welch (red.), Chiasmus in Antiquity.
Structures, Analyses, Exegesis, Hildesheim, 1981, s. 219.
Ibidem, s. 219–220.
Ibidem, s. 220.
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
46
Piotr Lorek
yet emerged”, a następnie w dwóch niedługich akapitach zaproponował chiastyczny
układ Rz (A: rozdz. 1–5; B: rozdz. 6; C: rozdz. 7; D: rozdz. 8; C’: rozdz. 9–11; B’:
rozdz. 12; A’: rozdz. 13–15). Sam jednak w końcu wyraził niepewność co do swojej
propozycji w słowach: „Viewed in this way, Romans is arguable chiastic. The parallels,
however, are too general and tenuous to allow the conclusion that Paul consciously
and systematically employed concentric parallelism in its composition”.
Pojawiały się także próby ujęcia większych partii Rz w chiazm. Przykładowo D.J.
Moo w 1996 r. zaproponował koncentryczny układ Rz 5–8 (A: 5:1–11; B: 5:12–21;
C: 6:1–23; C’: 7:1–25; B’: 8:1–17; A’: 8:18–39). Wydaje się, że nikt do tej pory nie
zaproponował przekonującej symetrycznej kompozycji Rz jako całości.
Jeśli zaproponowana przeze mnie rekonstrukcja dispositio Rz zostanie uznana
za dopuszczalną, to okazuje się, że wcześniejsze poszukiwania nielinearnego układu
powinny były uwzględnić nie tylko chiazm, ale także paralelizm jako możliwą symetryczną formę tego listu.
Wyznaczniki strukturalne
Składowe epistolarne
List Apostoła Pawła do Rzymian wykazuje obecność podstawowych składowych
epistolarnych antycznych listów greckich. Ma bowiem: wstęp (1:1–7), dziękczynienie
(1:8–15), część główną (1:16 – 15:13) oraz zakończenie (15:14 – 16:27). Znajomość
owych składowych przez pierwotnych adresatów pozwalała im śledzić zasadniczy
przebieg słuchanego przez nich listu. Muszą one zatem być uwzględnione w rekonstrukcji jego dispositio.
Amen
Część główną listu można podzielić na część teologiczną (1:16 – 11:36), część
etyczną (12:1 – 15:13) oraz część końcową, dotyczącą zarówno celu napisania listu,
jak i planów podróżniczych Pawła (15:14–33). Podział na części teologiczną i etyczną
z pewnością był uchwycony przez odbiorców słuchających listu. Część teologiczna
kończy się bowiem doksologią (11:33–36) i wykrzyknikiem ¢m»n (11:36). Treść
ostatnich słów doksologii (11:36) wyraźnie wskazuje na koniec danego wątku, a apel
z 12:1 przechodzi do wskazówek etycznych: 11:36 „Albowiem z niego i przez niego
i ku niemu jest wszystko; jemu niech będzie chwała na wieki. Amen”. 12:1 „Wzy J. Breck, The Shape of Biblical Language. Chiasmus in the Scriptures and Beyond, New York
1994, s. 254.
Ibidem, s. 254–255.
Ibidem, s. 255.
D.J. Moo, The Epistle to the Romans, Grand Rapids 1996, s. 294.
Analizę tekstu greckiego Rz opieram na pracy K. Aland i in. (red.), The Greek New Testament,
Stuttgart 1983, wydanie 3. poprawione (dalej jako UBS 3).
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
47
wam was tedy, bracia, przez miłosierdzie Boże, abyście składali ciała swoje jako
ofiarę żywą, świętą, miłą Bogu, bo taka winna być duchowa służba wasza” (Biblia
warszawska; dalej jako BW).
Mowa o celu napisania listu i planach Pawła (15:14–33) wraz z wykrzyknikiem
¢m»n, w 15:33 sygnalizuje koniec części głównej. Po niej następuje zakończenie, składające się z pozdrowień (16:1–23)10 oraz doksologii (16:25–27, tutaj też pada ¢m»n).
Słuchowy wyróżnik strukturalny, jakim jest termin ¢m»n, pojawia się oprócz
wymienionych już miejsc (11:36; 15:33; [16:24]; 16:27) także w 1:25 i 9:5. Jego
użycie w 1:25 – co wynika z treści całego rozdziału – nie ma na celu retorycznego
wyznaczania końca danego wątku w liście, lecz pojawia się po krótkiej doksologii.
Obecność zaś ¢m»n, w 9:5, będącego częścią perykopy 9:1–5, znów wyznacza
naturalny podział tekstu. Dodatkowo można zauważyć zmianę z pierwszej osoby
liczby mnogiej (8:39) na pojedynczą (9:1n.), intensyfikującą wraz z wyraźną zmianą
tematyczną podział między 8:39 i 9:1.
Bracia
Oprócz uwzględnienia składowych epistolarnych i wykrzyknika ¢m»n, kolejnym
sposobem na rekonstrukcję podstawowych podziałów retorycznych listu jest analiza
bezpośredniego odniesienia się Pawła do Rzymian poprzez zawołanie „bracia”. Sam
termin ¢delfÒj pada w 18 miejscach w Rz (1:13; 7:1, 4; 8:12, 29; 9:3; 10:1; 11:25;
12:1; 14:10, 13, 15, 21; 15:14, 30; 16:14, 17, 23), z czego 8 nie występuje jako zwrot
do adresatów (8:29; 9:3; 14:10, 13, 15, 21; 16:14, 23). Pozostaje więc zwrócić uwagę
na 10 pozostałych miejsc, mianowicie: 1:13; 7:1, 4; 8:12; 10:1; 11:25; 12:1; 15:14,
30; 16:17, funkcjonujących (z wyjątkiem 1:13) jako sygnały końca danego fragmentu (15:30; pośrednio wyznaczając początek następnego fragmentu) lub początku
kolejnego (7:1, 4 łącznie; 8:12; 10:1; 11:25; 12:1; 15:14; 16:17). Fragmenty 7:1, 4;
8:12 oraz 10:1 rozpoczynają kolejne partie teologicznej części listu. Fragment 11:25
rozpoczyna ostatnią perykopę części teologicznej, 12:1 zaś rozpoczyna całą część
etyczną, 15:14 otwiera, a 15:30(–33) kończy ostatnią partię części głównej listu,
poprzez inclusio z „bracia”, wyodrębniając ją jednocześnie z części teologicznej, jak
i etycznej. Werset 16:17 rozpoczyna dygresję (16:17–20) wplecioną między długie
pozdrowienia (16:1–16, 21–23). Zakończenie listu składa się zatem z owej dygresji,
pozdrowień, [formuły końcowej (16:24)] oraz doksologii (16:25–27).
Ewangelia
Część dotychczasowych określeń poszczególnych podziałów listu niezależnie potwierdza powtarzające się pojęcie eÙaggšlion (wraz z czasownikowym odpowiednikiem
10 UBS 3 opuszcza 16:24. BW go posiada. 16:24 także używa ¢m»n, oddzielając w ten sposób
pozdrowienia od doksologii.
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
48
Piotr Lorek
eÙaggel…zw). Nie zostało ono wybrane przeze mnie przypadkowo. Paweł bowiem we
wstępie listu, opisując osobę nadawcy, syntaktycznie akcentuje pojęcie eÙaggšlion
w w. 2, dookreślane w kolejnych wersetach wstępu listu (1:3n.). Z wyjątkiem dwóch
miejsc (10:15, 16), do których jeszcze powrócę, eÙaggšlion oraz eÙaggel…zw występują
w najważniejszych strukturalnie miejscach listu. Rozpoczynają bowiem wstęp listu (1:1),
rozpoczynają (1:9) i wieńczą (1:15) dziękczynienie listu, rozpoczynają część główną listu
(1:16), kończą część teologiczną głównej części listu (11:28), rozpoczynają (15:16) i zamykają (15:19, 20) końcową część (cel listu), rozpoczynają doksologiczną część zakończenia
listu (16:25). Pojawienie się pojęcia ewangelii w kluczowych, z perspektywy składowych
epistolarnych, miejscach w Rz dodatkowo wyznacza główny temat tego listu.
Należy także zaznaczyć, że pojawienie się eÙaggšlion w 2:16 również nie jest
przypadkowe z perspektywy strukturalnej. W 2:17 bowiem po raz pierwszy Paweł
,
bezpośrednio nazywa swego hipotetycznego interlokutora ( Iouda‹oj), z którym
polemizuje przynajmniej od 2:1. Werset 2:16 wyznacza więc kolejny podział listu.
Użycie czasownika eÙaggel…zw w 10:15 wynika z cytowania urywku z Iz 52:7,
który to właśnie ów termin w LXX posiada. Zaś pojawienie się eÙaggšlion w 10:16
wynika z komentowania owego cytatu.
Główne podziały centralnej części listu
Dla określenia centralnej części listu istotne jest zaznaczenie powiązań między wstępem (1:1–7) oraz doksologicznym zakończeniem listu (16:25–27). Zbieżność tematyczna
między tymi podstawowymi częściami listu jest retorycznym sposobem wyznaczania jego
granic dla słuchacza. Oba fragmenty traktują o Jezusie Chrystusie jako treści ewangelii,
zapowiedzianej w pismach starotestamentowych i proklamowanej w celu doprowadzenia do posłuszeństwa wiary wszystkie narody. Podobnego związku można się dopatrzyć
między kolejnymi częściami listu, mianowicie dziękczynieniem (1:8–15) oraz ostatnim
fragmentem części głównej (15:14–33), które skupiają się na planach podróży Pawła
w celu zwiastowania poganom ewangelii. W obu tych częściach Paweł wyraża swoją
chęć odwiedzin rzymskich adresatów. Powtórne wyrażenie chęci przybycia do Rzymu
sygnalizowało słuchaczom listu, że jego treść zmierza ku końcowi.
Wzajemne powiązania między wstępem i końcową doksologią oraz dziękczynieniem
i końcowym fragmentem części głównej wyznacza centralna część listu: 1:16 – 15:13.
Ona to właśnie będzie stanowiła podstawę rekonstrukcji paralelnej dispositio listu.
Kolejnym krokiem jest konieczność zrekonstruowania głównych składowych strukturalnych centralnej części listu. Rozdziały 9–11 wyraźnie dają się wyodrębnić jako całość
tematyczna (kwestia niewierzącego Izraela) ujęta w literacką klamrę doksologii (9:1–5;
11:33–36) zakończonych wykrzyknikiem amen (patrz wyżej). Użycie inclusio jako retorycznego środka wyodrębnia również rozdz. 5–8 jako całość. Moo bowiem wskazał, że
charakterystyczna dla 5:1–11 terminologia ponownie jest użyta w 8:18–3911.
11
Moo, op. cit., s. 293.
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
49
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
Komentatorzy nie są zgodni co do tego, czy 5:1–11 należy łączyć z rozdz. 4, czy
z 5:12–21. Poniżej zaproponowana struktura paralelna będzie sugerować pierwszą
opcję. Tak jak druga część rozdz. 8 kończy to, co poprzedza, tak zbieżna terminologicznie z nią pierwsza część rozdz. 5 kończy rozdz. 4.
Na podstawie powyższych rozważań można wyróżnić trzy główne części centralnej części listu, które razem tworzą część teologiczną listu. Są nimi odpowiednio:
1:16 – 5:11; 5:12 – 8:39; 9:1 – 11:36. Część etyczną listu (12:1 – 15:13) można potraktować jako ostatnią, czwartą część centralnej części listu.
Cytaty
Proponuję uznać, że kolejnym sposobem na „słuchową” rekonstrukcję struktury
Rz może być dostrzeżenie zasady cytowania przez Pawła starotestamentowych tekstów
w tym liście. Otóż pojawiają się one zazwyczaj zaraz po rozpoczęciu danego fragmentu
lub tuż przed jego zakończeniem. Idąc za UBS 3 w wyszczególnianiu, które ze słów
należy potraktować jako cytaty, otrzymujemy obserwacje zawarte w tab. 1 (poziomą linią
przerywaną oddzielono te cytaty, które rozpoczynają i kończą ten sam fragment).
Tabela 1.
Cytat ze ST w:
Rozpoczyna fragment w:
1:17
1:16
3:4
3:1n.
3:10–18
4:2
3:20
4:1n.
4:17–18, 22
4:25
8:39
9:6
8:39
9:1
9:25–29, 33
10:5
9:33
10:1
10:11, 13, 15–16, 18–21
11:3–4
10:21
11:1n.
11:8–10
11:26–27
Kończy fragment w:
11:12
11:25
11:34–35
11:36
12:19–20
12:21
13:9
13:14
15:3
15:1
15:9–12
15:13
15:21
15:21
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
50
Piotr Lorek
Do powyższej reguły nie da się dopasować dwóch pojedynczych cytatów w 7:7
oraz 14:11 i dwóch łańcuchów cytatów (4:7–9 oraz 9:9, 12–13, 15, 17), które są odpowiednio wplecione we fragmenty 4:1–25 oraz 9:1–33, oba zarówno rozpoczęte,
jak i zakończone cytatami (zob. tab. 1). Dla porządku należy dodać, że do podsumowującego zestawienia zamieszczonego dalej nie zostaną wprowadzone same miejsca
cytatów, ale raczej miejsca fragmentów, w których występują one albo zaraz po ich
początku, albo też zaraz przed ich końcem.
Podziały pochodne
Dotychczas przedstawiłem kolejno sześć sposobów wyznaczania podziałów w Rz.
Nie określają one jednakże wszystkich fragmentów tekstu w sposób bezpośredni.
Należy jeszcze poczynić dodatkowe obserwacje, które będą pośrednio wypływać
z uzyskanych podziałów.
Fragment 3:9–20 jest zwykle rozpoznawany jako odrębna jednostka. Potwierdzają
to powyższe badania użycia cytatów, które m.in. pokazały, że 3:20 stanowi koniec
jednego ustępu, a 4:1 początek innego. To zaś, co znajduje się między tymi wersetami,
można uznać za odrębną perykopę, wyróżniającą się również tematycznie.
Powyżej wydzieliłem też 5:1–11 jako odrębny fragment, co oznacza, że 5:12
musi stanowić początek kolejnego. Z drugiej zaś strony pokazałem, że 7:1 („bracia”)
rozpoczyna kolejny fragment. Na tej podstawie można przypuszczać, że 5:12 – 6:23
(z oczywistym podpodziałem w 6:1 oraz 6:15 – pytania rozpoczynające nowe akapity) stanowi całość. Potwierdzają to prawdopodobne inkluzje ze złożenia ¡mart…a
i q£natoj obok siebie. Te dwa terminy (kluczowe dla podejmowanej w 5:12 – 6:23 tematyki) pojawiają się razem w: 5:12 (początek fragmentu), 5:21 (koniec pierwszej jego
części; kolejna część rozpoczyna się pytaniem w 6:1), 6:16 (stanowi wraz z pytaniem
w 6:15 początek kolejnej części tego fragmentu) oraz właśnie w 6:23 (miejsce końca
całego fragmentu; w 7:1 początek nowego). Dla porządku wspomnę, że te terminy
występują razem w pojedynczych wersetach w Rz także w 7:5, 13 oraz 8:2.
Jak już przyjąłem, 8:1 stanowi początek danego fragmentu. Zasugerowałem również,
że w 7:1 („bracia”) mamy do czynienia z początkiem innego. Na podstawie tych informacji
można wydzielić fragment 7:1–25 (z obecnymi w nim podpodziałami) jako odrębną partię
tekstu. Dominujący w tych wersetach temat Prawa poświadcza taki podział.
8:1 stanowi wyraźny początek kolejnej perykopy, zapewne kończącej się w 8:11
(por. „bracia” w 8:12).
Sugerowałem, że obecność starotestamentowych cytatów w 11:8–10 zapowiada
zakończenie fragmentu w 11:12 (obecność bezpośredniego zwrotu do odbiorców
w 11:13 także na to wskazuje). Proponowałem ponadto, by uznać, że 11:25 – przez
użycie „bracia” – rozpoczyna nowy fragment. Oznacza to, że 11:13–24 można potraktować jako odrębną perykopę, co dodatkowo potwierdza również jej tematyczna
spójność.
Wcześniej pokazałem, że 14:1 oraz 15:1 stanowią początki nowych fragmentów
(por. „Cytaty”). Implikuje to zakończenie fragmentu 14:1n. w 14:23.
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
51
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
Zestawienie
Pozostaje teraz zestawić wszystkie poczynione dotychczas obserwacje podziałów
tekstu. W tabeli 2 skrót R oznacza rozpoczęcie danego fragmentu, Z zaś zakończenie.
Poziome linie ciągłe oddzielają wersety rozpoczynające dane fragmenty od wersetów
je kończących, poziome linie przerywane łączą dane wersety jako razem rozpoczynające lub kończące odpowiednie fragmenty.
Tabela 2.
Rz
Składowe
epistolarne
1:1
R
1:7
Z
1:8
R
¢m»n
¢delfÒj
eÙaggšlion
eÙaggel…zw
Główne części
centralnej
Cytaty
części listu
Podziały
pochodne
R
1:9
R
1:15
Z
Z
1:16
R
R
2:16
R
R
Z
3:1
R
3:20
Z
3:21
R
3:31
Z
4:1
R
4:25
Z
5:1
R
5:11
Z
5:12
R
R
6:23
Z
7:1, 4
R
R
7:25
Z
8:1
R
8:11
Z
8:12
R
8:39
Z
Z
9:1
R
R
9:5
R
9:33
10:1
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
Z
R
R
52
Piotr Lorek
Tabela 2 cd.
Rz
Składowe
epistolarne
¢m»n
¢delfÒj
eÙaggšlion
eÙaggel…zw
Główne części
centralnej
Cytaty
części listu
10:21
Z
11:1
R
11:12
Z
11:13
R
11:24
R
11:28
R
Z
11:36
Z
12:1
R
Z
Z
R
R
12:21
Z
13:1
R
13:14
Z
14:1
R
14:23
R
Z
15:1
R
15:13
Z
R
R
Z
R
15:16
R
15:19
Z
15:20
Z
15:21
Z
15:22
R
15:30
Z
15:33
Z
16:1
R
Z
R
16:17
R
[16:24]
Z
16:25
16:27
R
Z
11:25
15:14
Podziały
pochodne
R
Z
Z
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
53
Z powyższego zestawienia rysują się następujące podziały tekstualne:
1:1–7 Wstęp
1:8–15 Dziękczynienie
I część centralnej części listu:
1:16 – 2:16
2:17–29
3:1–20
3:21–31
4:1–25
5:1–11
II część centralnej części listu:
5:12 – 6:23
7:1–25
8:1–11
8:12–39
III część centralnej części listu:
9:1–33
10:1–21
11:1–12
11:13–24
11:25–36
IV część centralnej części listu:
12:1–21
13:1–14
14:1–23
15:1–13
15:14–33 Zakończenie części głównej (15:14–21; 15:22–33),
16:1–27 Zakończenie (16:1–16; 16:17–23[24]; 16:25–27)
Rekonstrukcja paralelnej dispositio Rz dotyczy jedynie centralnej części listu.
Nie uwzględnia więc wstępu (1:1–7) i dziękczynienia (1:8–15) oraz odpowiednio
paralelnych do nich zakończenia listu (16:1–27) i zakończenia części głównej listu
(15:14–33). Sama centralna część listu dzieli się na cztery podstawowe części, co też
uwzględnia powyższy podział tekstualny. Każda z tych części ma swoje wewnętrzne
podziały, również zaznaczone powyżej. Na potrzeby niniejszego opracowania należy
dokonać trzech połączeń niektórych fragmentów wynikających z tych wewnętrznych podziałów, bo chociaż sześć zaproponowanych retorycznych wyznaczników
strukturalnych przybliża kompozycję Rz, to jednak podstawowym kryterium wciąż
pozostaje warstwa tematyczna. Z tego też względu proponuję zestawienie 2:17–29
z 3:1–20, ponieważ teksty te wyraźnie skupiają się na wątku statusu Żydów (drugi
fragment stawia pytania mające na celu wyjaśnienie omawianych kwestii). Podobnie
połączyłbym 3:21–31 z 4:1–25. Fragment 3:21–31 przedstawia, czym jest usprawied-
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
54
Piotr Lorek
liwienie, a rozdz. 4 to ilustruje. Ponadto Rz 11 (chociaż złożony z trzech fragmentów:
11:1–12, 13–24, 25–36) stanowi tematyczną całość skupiającą się na przyszłości
niewiernego Izraela. Z tak oto uwzględnionymi zmianami rysuje się następujący
podział centralnej części listu:
I część:
1:16 – 2:16
2:17 – 3:20
3:1–20
3:21 – 4:25
II część:
5:12 – 6:23
7:1–25
8:1–11
8:12–39
III część:
9:1–33
10:1–21
11:1–36
IV część:
12:1–21
13:1–14
14:1–23
15:1–13
Paralelna Struktura Listu do Rzymian
Teza
Chciałbym zaproponować, by uznać, że poza wstępem 1:1–17 i zakończeniem
15:14 – 16:27, które – jak zostało pokazane – wzajemnie się do siebie odwołują,
Rz posiada paralelną dispositio. Główna część listu (1:18 – 15:13) dzieli się na
cztery części (I–IV), których fragmenty (A–D) są odpowiednio do siebie paralelne
(tab. 3).
Tabela 3.
A
B
C
I: 1:16 – 5:11
1:16 – 2:16
2:17 – 3:20
3:21 – 4:25
5:1–11
II: 5:12 – 8:39
5:12 – 6:23
7:1–25
8:1–13
8:14–39
9:1–33
10:1–21
11:1–36
13:1–14
14:1–23
15:1–13
III: 9:1 – 11:36
IV: 12:1 – 15:13
12:1–21
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
D
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
55
Pozostaje teraz omówić zależności między poszczególnymi fragmentami. Należy
się spodziewać, że będą one przede wszystkim natury tematycznej. Wynika to bowiem
zarówno z oralnego sposobu powstawania Rz (por. Rz 16:22), jak i z pierwotnej
słuchowej jego recepcji. Zależności natury lingwistycznej, bądź też strukturalnej,
między odpowiednimi fragmentami, choć także obecne, nabierają w tym świetle
drugorzędnego znaczenia.
Należy również zaznaczyć, że powyższe podziały epistoły na główne części i fragmenty, z perspektywy zamierzonego słuchowego ich odbioru, powinny być uważane
jedynie za pewne przybliżenia. Przejście bowiem z jednego do drugiego fragmentu
w trakcie czytania listu skomponowanego pismem ciągłym nie mogło być ówcześnie
tak wyraźne, jak to choćby w dzisiejszych czytaniach liturgicznych, w których istnieje
wiele wyróżników graficznych pomagających lektorowi odpowiednio interpretować
tekst. Zastrzeżenia te nie podważają jednak proponowanej tezy o pewnej logicznej
kontynuacji tematycznej obecnej w odpowiednich fragmentach.
Fragmenty A
Fragment IA (1:16 – 2:16), poza pierwszymi dwoma wersetami będącymi niejako wprowadzeniem do (całej części I) listu, skupia się na ukazaniu kondycji ludzkości, która ma dostęp do poznania Boga i idącego za tym uznania odpowiedniego
postępowania, ale odwraca się od niego i służy temu, co stworzone (1:18–25). Takie
zachowanie powoduje popadnięcie w niewolę grzechu i ciała, które musi być ukarane
śmiercią (1:26–32). Kolejny fragment (2:1–16) ukazuje nieuchronny i bezstronny sąd
Boga nad każdym człowiekiem, bez względu na to, czy posiada on Prawo czy też nie.
Fragment ten jest implikacją prawd z pierwszego rozdziału.
Fragment IIA (5:12 – 6:23) omawia podobne tematy jak IA. Znów bowiem pojawia się wątek obecności grzechu na świecie niosącego ze sobą śmierć (5:12–21).
Następnie autor przechodzi do kwestii służenia Bogu (rozdz. 6). Tym razem wierzący
są postrzegani jako umarli w Chrystusie, przez co nie są już sługami grzechu i ciała,
lecz sługami Boga. To nowe życie zostanie uwieńczone życiem wiecznym, a nie, jak
w pierwszym przypadku (rozdz. 1–2), śmiercią.
W III części nie ma fragmentu typu A. Ten wyjątek zdaje się wynikać z przesłania
Rz 9–11, jakim jest m.in. wzbudzenie ufności słuchaczy co do przyszłości niewiernego w czasach Pawła Izraela jako całości. Autor będzie więc w tym miejscu unikał
ponownego przypominania o grzeszności narodu izraelskiego, szczególnie dlatego,
że dobitnie wykazał to w I części listu (fragmenty A–B).
Fragment IVA (12:1–21) zachęca do służenia Bogu przez poznanie jego woli (12:1–2).
W ten sposób od razu przywołuje na myśl zarówno 1:18n., jak i 6:1n. Autor kontynuuje
nawiązanie do Rz 1 przez wymienienie – służących Panu (12:11) – właściwych postaw
chrześcijańskich (12:3n.) będących w wyraźnym kontraście do listy z Rz 1.
Wobec powyższego sądzę, że fragmenty A są wzajemnie powiązane, głównie
dzięki kontrastowi między dwoma sposobami służenia i wynikających z nich postaw
(Prawo i grzech) oraz konsekwencji (życie i śmierć).
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
56
Piotr Lorek
Fragmenty B
Fragment IIB bezpośrednio podejmuje kwestię przywilejów i obowiązków
żydowskich. Autor stwierdza (2:17–29), że otrzymane od Boga w przymierzu przywileje posiadania Prawa i obrzezania nie zapewniają Żydom jego przychylności. Ta
bowiem nie jest uwarunkowana przynależnością etniczną, co automatycznie daje
możliwość włączenia pogan. Takie ujęcie od razu rodzi pytanie o wierność Boga
swoim obietnicom wobec Żydów (3:1–8). Paweł oznajmia m.in., że posiadanie Prawa
jest przywilejem samym w sobie oraz że niewierność Żydów wobec przymierza nie
niweluje wierności Boga. Ostatnie wersety (3:9–20) wieńczą I część listu, powtarzając
dowiedzioną już we wcześniejszych partiach tekstu powszechną niemożność bycia
ułaskawionym przez Boga w oparciu o własne wysiłki ludzkie.
Fragment IIIB (rozdz. 7) także omawia wartość jednego z przywilejów żydowskich, jakim jest posiadanie Prawa, przez co nawiązuje do dyskusji z IIB. Przekonanie,
że Prawo potęguje obecność grzechu, stawia pytanie o wartość Prawa. Paweł utrzymuje, że grzeszność ludzka nie podważa Prawa jako dobrego daru. Fragmenty IIIB
i IIB są powiązane także kontrastem między byciem pod Prawem (Rz 2–3) i byciem
uwolnionym od Prawa. Związek między IIIB a IIB widać również w podkreśleniu
grzeszności ludzkości i skontrastowaniu wierności Boga (Rz 3) z niewiernością
człowieka (Rz 7).
Fragment IIIB (rozdz. 9) podejmuje wątki zapoczątkowane w poprzednich fragmentach typu B. Pojawia się bowiem podkreślenie przywilejów żydowskich (9:1–5),
Bożej wierności i sprawiedliwości w realizacji przymierza (9:6–18), a także przypomnienie, że łaska Boża, a nie wypełnianie Prawa są sposobem na usprawiedliwienie,
z czego też wynika możliwość włączenia pogan.
Podobnie jak wszystkie poprzednie teologiczne fragmenty typu B, etyczny fragment IVB również skupia się na kwestii wypełniania wymagań (rozdz. 13). Najpierw
Paweł mówi o wymaganiach władz świeckich (13:1–7), by w końcu przejść do wymagań Bożych zawartych w Prawie (13:8–14). W tym miejscu pojawia się wyjaśnienie,
na czym polega właściwe podejście do wypełniania Prawa.
Konkludując, należy zauważyć, że fragmenty B skupiają się na problemach
związanych z rozumieniem przywilejów żydowskich, w szczególności zaś Prawa.
Związane z tym jest również pytanie o Bożą wierność w kontraście do ludzkiej (żydowskiej) niewierności wobec Prawa, a także wynikająca z niego kwestia właściwie
rozumianego żydostwa.
Fragmenty C
Fragment IC (3:21–4:25) podejmuje się omówienia relacji między usprawiedliwieniem przez wiarę a usprawiedliwieniem przez uczynki Prawa oraz wynikającej
z niej możliwości usprawiedliwienia pogan. Fragment IIIC (10:1–21) wyraźnie
traktuje również o tych kwestiach. Pozostaje więc jeszcze przyjrzeć się fragmentom
IIC (8:1–13) oraz IVC (14:1–23).
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
57
Paralelna dispositio Listu do Rzymian
8:1–13 wciąż bezpośrednio odwołuje się do usprawiedliwienia (w. 10). Jednakże
z powodu odmiennej tematyki (IC dotyczy niejako inicjacji, IIIC zaś życia chrześcijańskiego) używa kontrastu ciała i Ducha, a nie wiary i Prawa. Zasada teologiczna
pozostaje wciąż jednakże taka sama: życie z Bogiem jest możliwe dzięki jego działaniu, a nie wysiłkom ludzkim.
Rz 14, chociaż nie podejmuje się problematyki usprawiedliwienia (por. 14:17), to
jednak zastosowuje praktycznie jego implikacje. Twierdzi bowiem, że legalistyczne
przestrzeganie Prawa (święta, dieta) nie może być narzucone „mocnym w wierze”, bo
Bóg przyjmuje pogan przez Chrystusa, a nie Prawo. Ponadto wszyscy, zarówno Żydzi,
jak i poganie powinni się wzajemnie akceptować, gdyż Bóg ich zaakceptował (usprawiedliwienie wykracza poza przynależność etniczną i związane z nią rytuały).
Z naszych rozważań wynika, że wszystkie fragmenty typu C czy to bezpośrednio
(IC, IIIC), czy też pośrednio (IIC, IVC) dotyczą usprawiedliwienia.
Fragmenty D
Fragmenty D nie tylko dotykają podobnych tematów, ale czynią to również w podobnej kolejności. Dotyczą głównie teraźniejszych trudności i wybiegają z nadzieją
w przyszłość (tab. 4):
Tabela 4.
Wątki tematyczne
ID: 5:1–11
Przyszłość
wierzących
IID: 8:14–39
Przyszłość
wierzących
1. Teraźniejsze
problemy, cierpienie, niewiara,
trudności
5:3
2. Wytrwanie,
oczekiwanie
5:3
8:19, 23, 25
3. Nadzieja
5:2, 4, 5
8:24–25
4. Pewność
zbawienia
5:1, 5, 6–11
(np. 5:10 „tym
bardziej”); 5:12–21
(ilustracja 5:6–11;
łaska mocniejsza
niż grzech)
IIID: 11:1–36
Przyszłość Izraela
11:1–12
8:18–23 cierpienia
teraźniejsza
stworzenia, cierniewiara Żydów,
pienia chrześcijan
resztka
IVD: 15:1–13
Nadzieja
jedności
15:1–3 problemy
ze słabymi
w wierze
11:13–24 pilno- 15:4–6 wytrwanie
wanie swej wiary
i zachęta
11:25–32 cały
Izrael będzie
zbawiony
15:4–6, 13
15:7–12 obietnice
8:26–27 Duch się
11:28–29
potwierdzają
wstawia; 8:28–30
nieodwołalność konieczność wzaBóg przeznaczył;
Bożego wybrania, jemnej akceptacji
8:31–39 Chrystus
darów i powołania
i jedności dla
się wstawia
Bożej chwały
Moje obserwacje sprowadzają się do następujących wniosków. Chociaż podstawowy rozwój części centralnej Rz przebiega linearnie, gdyż autor przeprowadza argumentację, przechodząc od jednej części listu do kolejnej, to jednak wątki tematyczne
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS
58
Piotr Lorek
pojawiające się w poszczególnych fragmentach owych części są paralelne. Narażając
się na zbytnie uogólnienie, można zauważyć, że każda z wyodrębnionych czterech
części rozpoczyna się rozważaniem o grzechu (fragmenty A, wyjątek IIIA), następnie
Prawie (fragmenty B), usprawiedliwieniu (fragmenty C) i wreszcie o przyszłości
(fragmenty D). Wszystko to sugeruje, iż Rz ma paralelną dispositio.
Zaproponowana w niniejszym artykule paralelna struktura Rz, jeśli jest właściwa,
nie powinna być traktowana jako jedyna możliwa nielinearna rekonstrukcja kompozycji tego listu. Inne bowiem, jeśli uznane za właściwe – jak chociażby ta sugerowana
przez Moo i dotycząca znacznej części Rz – można uważać za komplementarne,
ukazujące nowe związki między danymi partiami tekstu.
A parallel dispositio oF the Letter to the Romans
by the Apostle Paul
Summary
The author reconstructs a dispositio of the Letter to the Romans from the perspective of
the rhetorical criticism of new testamental epistolography. He points at the means used by the
Apostle Paul to signalize the beginning and the end of each part of the letter, which mark off its
basic textual divisions, and then discusses their subject matter. It leads to the conclusion that the
central part of the letter has a parallel composition.
Translated by Anna Jezierska
Classica Wratislaviensia 27, 2007
© for this edition by CNS