1. Obszar badań 2. Cele i zadania badawcze

VII Zjazd Geomorfologów Polskich
kraków
Morfogeneza strefy marginalnej
2005
fazy pomorskiej
zlodowacenia vistuliańskiego
w otoczeniu rynny jeziora narie
Mirosław Tomasz Karasiewicz
1. Obszar badań
Obszar objęty badaniami znajduje się na Pojezierzu Mazurskim, na granicy pomiędzy Pojezierzem Iławskim a Pojezierzem Olsztyńskim, niedaleko miejscowości
Morąg w otoczeniu jeziora Narie. Obszar nie należy do nieznanych pod względem
geomorfologicznym i był już opisywany w literaturze, niemniej szereg problemów nie
zostało rozwiązanych, niektóre wymagały rewizji i uzupełnień jak też tylko potwierdzeń
i uściślenia wniosków.
Wypowiadano się również na temat zasięgu fazy pomorskiej na analizowanym
obszarze (Kondaracki 1952, Roszko (Roszkówna) 1955, 1956, 1961, 1968, 1973;
Wiśniewski 1971, Roman 1990, Karasiewicz 2000). Najczęściej jest on wyznaczany
na południe od Morąga w postaci dwóch kontaktujących się lobów lodowcowych
w południowej części jeziora Narie. Na badanym obszarze występuje bogactwo form
terenu jak i różnych facji glacjogenicznych. Dotychczasowe badania geomorfologiczne
tak zarysowanej strefy najczęściej dotyczyły jej wybranych elementów rzeźby, a brak
jest natomiast całościowego opracowania morfogenezy tego obszaru, które ujmowałoby
wzajemne relacje wymienianych form tak w ujęciu czasowym jak i przestrzennym.
2. Cele i zadania badawcze
Zasadniczym celem prowadzonych badań była próba określenia morfogenezy
obszaru strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego w rejonie interlobalnej pozycji rynny jeziora Narie, a główny cel wymagał postawienia sobie kilku
zadań badawczych realizowanych w trakcie badań.
178
Mirosław Tomasz Karasiewicz
Ryc. 1. Obszar badań
Badania terenowe w otoczeniu jeziora Narie prowadzono w latach 1999-2003.
Obejmowały one szeroki program badań geomorfologicznych, geologicznych i sedymentologicznych w ramach, których dokonano kartowania geomorfologicznego całego
obszaru badań w skali 1:25 000.
3. Charakterystyka geomorfologiczna obszaru badań
Obszar badań obejmuje powierzchnię około 460 km2. Jego rozciągłość równoleżnikowa wynosi około 23 km, a południkowa od 20 km do 27 km. Na wschód od jeziora
Narie teren sięga prawie po dolinę Pasłęki, natomiast na północy przekracza moreny morąskie, obejmuje obszar wysoczyznowy ich zaplecza i dochodzi do moren markowskich,
mniej więcej na linii Markowo, jezior Zimnochy i Okonie oraz Miłakowo. Zachodnią granicę opracowania wyznaczają moreny małdyckie oraz rynny jezior Ruda Woda i Bartężek,
a południowa sięga po miejscowości Tarda, Ruś, Florczaki i Kozia Góra (ryc. 1).
Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego ...
179
Zasadniczym elementem badanego obszaru jest rozległa, głęboka i wyraźna rynna
subglacjalna jeziora Narie. Należy ona do rozległego systemu rynnowego o układzie
południkowym i długości 48 km. Na podstawie badań określono ją jako rynnę subglacjalną o genezie glacjofluwialnej. Powstała ona w wyniku intensywnego przepływu
wód subglacjalnych pod lądolodem w czasie glacjacji obszaru. Ustalono dokładnie, że
rynna ta miała swoje wcześniejsze założenia i nie tyle powstała podczas maksymalnego zasięgu fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego, co była odpreparowywana
i żłobiona do obecnych zarysów, kiedy lądolód zatrzymał się na linii Bożęcin–Bramka – Jezioro Piłąg – Jezioro Narie – Kozia Góra, a było to w okresie pomiędzy 15,2
a 16,5 ka BP. Był to również maksymalny zasięg fazy pomorskiej na badanym obszarze.
W tym czasie doszło do podziału lądolodu na dwa loby lodowcowe na linii jez. Narie.
Wyodrębnił się wtedy wyraźnie lob Wisły i lob Łyny. Powstało szereg moren czołowych,
stożek sandrowy i krawędź sedymentacyjna kontaktu lodowego, a więc szereg form
marginalnych wskazujących na postój krawędzi lodowej. Zasadniczy wpływ na rozdział
lądolodu na loby miał półwysep Kretowiny zlokalizowany w południowej części jeziora
Narie oraz jak się zakłada wysoko wyniesione Wzniesienia Elbląskie zlokalizowanych
na północny zachód od badanego obszaru. W obszarze ściśle interlobalnym znajdują się
liczne zaburzenia glacjotektoniczne wskazujące na dynamiczne oddziaływanie lądolodu,
natomiast w skrzydłach lądolód rozpływał się raczej swobodnie, czego dowodzą formy
genezy akumulacyjnej. Podczas deglacjacji na badanym obszarze zaznaczy się jeszcze
dwa postoje lądolodu, jeden na linii środkowej jeziora, a drugi w północnej części na
linii tzw. moren morąskich i książnickich. W morenach morąskich zaobserwowano liczne
zaburzenia i deformacje glacjotektoniczne, które wskazują na dynamiczne oddziaływanie
lądolodu, a znaczna ilość form posiada cechy form zdrumlinizowanych. Stwierdzono,
że jest to typ moren pchniętych. W kierunku wschodnim moreny te mają przedłużenie
w postaci moren książnickich, które wykazują różnice w budowie geologicznej w stosunku do wyżej opisywanych. Generalnie są mniejsze, stanowią bardziej zwarty obszar
a w budowie geologicznej dominują gliny morenowe. Po opuszczeniu moren morąskich
i książnickich lądolód wycofał się poza obszar badań. W badanej strefie marginalnej
znaczne przestrzenie zajmują formy, których geneza związana jest arealnym zamieraniem lądolodu. Kemy i moreny martwego lodu stwierdzono zarówno na wysoczyznach
morenowych, jaki i w dnach rynien polodowcowych. W ostatnim etapie rozwoju rzeźby
doszło do wytapiania martwych lodów, które konserwowały rynny subglacjalne, co
doprowadziło do powstania licznych jezior.
4. Wnioski
Na podstawie badań, osiągniętych wyników odtworzono przebieg zdarzeń glacjalnych i postglacjalnych, które miały największy wpływ na wykształcenie współczesnej
rzeźby w otoczeniu jeziora Narie, a także sformułowano kilka wniosków, z których
najważniejsze to:
– Rzeźba podłoża miała wpływ na wykształcenie niektórych jednostek morfologicznych,
a szczególnie rynny jeziora Narie i moren związanych z subfazą kaszubsko-warmińską.
Współczesna rynna jeziora Narie nawiązuje do form rynnowych/dolinnych funkcjonu-
180
Mirosław Tomasz Karasiewicz
jących już prawdopodobnie od schyłku zlodowaceń środkowopolskich i odnawianych
w okresie dalszej części plejstocenu.
– Z uzyskanych danych wynika, że zarówno glacjacja i deglacjacja tego obszaru przebiegała w sposób złożony i wieloetapowy. Wykształcenie lobalnego, a w tym obszarze
głównie interlobalnego układu czoła masy lodowej oraz kierunek ich transgresji było
predysponowane topografią podłoża a w szczególności ogólnym obniżeniem niecki
jeziora Narie i wysoko wyniesionym półwyspem Kretowiny. Zapewne wpływ na
blokowanie mas lodowych, jak i zapoczątkowanie lobalnego układu czoła odegrało
Wzniesienie Elbląskie oraz być może w mniejszym stopniu wysoko wyniesiony obszar
moren morąskich i książnickich
– Obszar został prawie w całości przykryty przez lądolód vistuliański w czasie fazy pomorskiej. Z przyjętych schematów wynika, że było to pomiędzy 16,5 a 15,2 ka BP. Został
określony prawdopodobny zasięg fazy pomorskiej, który w tym miejscu zaznaczył się
poprzez lobalne ułożenie czoła lądolodu. Został on wyznaczony w oparciu o występujące formy, litologię i strukturę osadów powierzchniowych. Ważnym wskaźnikiem
jest południowe rozprzestrzenienie powierzchniowego pokładu gliny morenowej
pochodzącej najprawdopodobniej z fazy pomorskiej.
– Moreny morąskie i prawdopodobnie książnickie w wielu przypadkach są morenami
pchniętymi, a serie glacjotektonicznie zaburzone stanowią osady sandrowe zalegające
w korzeniowej partii tych form. Najczęściej występujące struktury to stromo, monoklinalnie ustawione serie osadów wodnolodowcowych, fleksuralne ugięcia warstw,
drobne fałdy obalone, liczne uskoki odwrócone itp.
– Rynna jeziora Narie stanowiąca główny element morfologiczny badanego obszaru jest
rynną subglacjalną o genezie glacjofluwialnej. Nie budzi również wątpliwości, że rynna
jeziora Narie stanowiła ważne ogniwo hydrologiczne podczas glacjacji i deglacjacji
badanego obszaru. W tej rynnie kumulował się odpływ wód podczas maksymalnego
zasięgu fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego, a także podczas recesji lądolodu. Aktualny kształt rynny został jednak ostatecznie uformowany podczas awansu
i zaniku ostatniego lądolodu w fazie pomorskiej.
– Recesja ostatniego lądolodu z analizowanego obszaru miała złożony charakter, co
przejawia się większym zróżnicowaniem form marginalnych od dotąd rozpoznanych.
Były one kształtowane w zmiennych warunkach dynamiki i bazalnego reżimu czoła
lądolodu, jak również w zależności od budowy geologicznej podłoża i jego morfologii. W oparciu o analizę geomorfologiczną i sedymentologiczną można na badanym
terenie wyróżnić trzy odmienne strefy marginalne:
Pierwsza jest związana z maksymalnym zasięgiem lądolodu.
Druga – recesyjna w stosunku do poprzedniej związana z linią Tątławki – Wilnowo
– Bramka Obuchowo
Trzecia, najbardziej rozległa strefa, związana jest z morenami morąskimi i książnickimi, w której występuje szereg linii postojowych wyrażonych spiętrzonymi
morenami czołowymi i bardzo niewielkim udziałem sandrów na ich przedpolu.
Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego ...
181
Literatura
Karasiewicz M. T., 2000b, Zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły między jeziorem Bartężek
a jeziorem Narie (Pojezierze Iławskie), [w:] Osady, struktury deformacyjne i formy warciańskiej strefy glacjomarginalnej na Nizinie Podlaskiej, Lublin 2000, 33-36.
Kondracki J., 1952, Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego, Biul. Inst. Geol.,
65, 512-551.
Roman M., 1990, Zlodowacenie Wisły w rejonie Bramki w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, Kwart. Geol., 34, 2, 325-338.
Roszkówna L., 1955, Moreny czołowe zachodniego Pojezierza Mazurskiego, Stud. Soc. Sc. Torun.,
C, 2, 2, 35-95.
Roszkówna L., 1956, Zagadnienie zasięgu stadium pomorskiego nad dolną Wisłą, Stud. Soc. Sc.
Torun., Sec. C, 3, 1.
Roszko L., 1968, Recesja ostatniego lądolodu z terenu Polski, [w:] R. Galon, Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce, Prace Geogr. IG PAN, 74, 65-96.
Roszko L., 1973, Grunwald – Frombork, [w:] W. Niewiarowski, Przewodnik wycieczek, XI Ogólnopolski Zjazd Geograficzny, Toruń 21-24 wrzesień 1973, UMK Toruń, 20-37.
Wiśniewski E., 1971, Struktura i tekstura sandru ostródzkiego oraz teras doliny górnej Drwęcy,
Prace Geogr., 83, 7-95.
Mirosław Tomasz Karasiewicz
Instytut Geografii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika
ul. Fredry 6/8
87-100 Toruń